Психолгия ғылым реттінде құрлу тарихы

    Алғашқы қауымдық қоғамның өзінде психика жөнінде  көзқарастар болған. Ерте замандардан  бастап адам баласының  назары, ақыл-ойы  өзінің  маңындағы дүниенің сырын  танып білуге, өз денесінің құпия  сырларын ашып білуге ұмтылған. Б.д.д. бірнеше мыңдаған жылдар бұрын заттың материалдық құбылыстарды (заттар, табиғат, адам) және заттық емес құбылыстарды (бейнелер, ойлар, адам және еске түсіру, қайғыру және т.с.с.) анықтап, мойындап, олардың тәуелсіз қоршаған ортадан  бөлек екендігін айтқан.

    Ерте  заман ойшылдары «Жан деген не?», оның қасиеттері және функциялары қандай, жан мен тән арақатынасы деген  сұрақтарға жауап іздейді.

    Ерте  заманның философы Демокрит (б.д.д.  5,6 ғғ.) психиканы, яғни жанды оттың атомдарындай  қозғалмалы қасиет деп санады, сонымен қатар психиканың адам тәнінің қызметі деген бір материалистік түсінікті тудырды. Тәннің өлуімен жан да өледі деген. Сол заманның тағы бір өкілі  ғұлама ойшыл Платон (б.д.д. 427-347 жж.) жан мәңгілік нәрсе, ол өлмейді деген, ол психикалық  түсіндіруде иделистік бағытты ұстанған. Ең бірінші  жан туралы  жазған Аристотель (б.д.д. 384-422 жж.) «Трактоз о дүние» бұл еңбек  бірінші психологиялық әдебиет болып саналады.  Шығыстың ұлы ойшылы  әбу-Нәсыр  әл-Фараби  (870-950 жж.)  дүние материядан  құралады, ол жойылмайды, бір түрден екінші түрге көшіп, өзгере береді.  Жан денеден бұрын өмір сүрмейді, 1 денеден 2 денеге  барып, орналаса алмайды деп материалистік тұрғыдан  қарастырды.

     Бірінші кезенде психология жан туралы ғылым. Жан ерекше, тəннен бөлек жасайтын құбылыс деген нанымның санаға терең ұялауы бұған мысал бола алады. Алғашқы адамның өзi де адамдар мен жануарлардың өлетiнің, адамның түс көретiнiн сезiп, бiлген. Осыған орай адам ұстамға келетiн тəннен жəне көрiнбейтiн жаннан бiрiнен-бiрi бөлiнбейтiн дербес екi бөлктен тұрады деген сенiм туындады; яғни адам өлмейiнше, жан оның тəн iнде жасап, өлгеннен соң тəннен шығып кетедiмыс. Ал адам ұйқыдағы кезде, жан оның тəнiнен уақытша ажырап, қандай да бiр басқа жерге ауысады. Осылайша, психикалық процестер, қасиеттер мен қалыптар ғылыми талдауға түсiп, зерттелгенге дейiн адамдардың бiрiнiң екiншiсi жөнiндегi қарапайым тұрмыстық психологияға тəн пайымдаулары жинақтала бердi.

     Екінші  психология - Сана туралы ғылым бұл кезен Декартын  сана ұғымен байланысты. Жан жөнiндегi танымдар қандай құбылыс - өзгерiстерге енгенiмен өмiрлк iс-əрекеттiң қозғаушы күшi - жан деген тұжырымға ешбiр келтiреалмады. Тек ХҮIII ғ. психология бiлiмiнiң дамуында Рене Декарт жаңа есiгiн ашты. Ол адамны өн iшкi мүшелерi ғана емес, тiптi дене əрекетiнiң де жанға ешқандай қатысы болмайтыны жынде пiкiр айтып, дəлелдедi. Бұл жантану ғылымының кейiнгi желiсiне үлкен ықпал жасады. Декарт  ғылымға  екi  түсiнiктi - рефлекс жəне  сананы  бiрдей   енгiздi.  Бiрақ  ол  өз тағылымында жан мен тəндi бiр-бiрiне қарсы қойды, өзара тəуелсiз екi болмыс материя жəне рух жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт тағылымы "дуализм" (екi тарапты) атауын алды. Дуалистер көзқарасында, психикалық табиғат ми қызметiнің өнiмi емес, мидан тыс, оған тəуелсiз, өз бетiнше жасайтын құбылыс екенi түсiндiрiлдi. Бұл бағыт ғылымда объективтi идеализм деп аталды.

     Дуалистк тағлиматты арқау етiп ХIХ ғ. психологиясында психофизиологиялық параллелизм атанған идеалистiк бағыт кең өpiс алды. Бұл бағыттың мəнi: психика жəне тəн қатар, бiрақ өзара тəуелсiз жасайды. Мұндай идеалистiк көзқарасты дəрiптеушiлер Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Джемс, т.б.

     Шамамен осы дəуiрде психология денi жөнiнде жапа түсiнiктер қылаң бере бастады. Ойлау, сезу, қалау қабiлеттерi не сана атауы берiлi, психика санамен баламаластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы жүзеге келдi. Бiұan; сана көп уақытқа дейiн басқа табиғи процестердің бəрiнен оқшауланған ерекше кұбылыс ретiнде қаралды. Ендi саналық өмiр Алла жаратқан ақыл көрiнiсi немесе сананы құраған қарапайым элементтерi бар субьективтк сезiм нəтижесi деп есептелдi. Бiұл идеалистi бағыттағылардың бəрiн бiрiктi дeген жалпы пiкiр: психикалық болмыс - ғылыми талдауға келмейтiн, себебі бұндай түсiнiк кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм интроспекттiк (өзiн-өзi бақылау) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзiмен өзi шектелiп, психика объектив болмыс пен субъектiнiң өзiнен де толығымен ара байланысын үздi.

     Үшінші  кезен жұрыс-тұрысты зерттейді ХIХ ғ бірінші жартсында психология жұрыс-тұрыс туралы ғылым реттінде қарастырылады.

     ХIХ  ғ. екiншi жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы өз алдына əртүрлi мақсаттарды белгiлеп, əртүрлi зерттеу тəсiлдерiн қолданған, бiр-бiрiн ауыстырып отырған теориялар таласында жүрiп отырды. ХIХ ғ. аяғындағы барша теориялар, ХХ ғасырдағы бiршама тағылымдар сананың осы интроспектік психологиясы шеңберiнде зерттелдi. Бұл теориялар   бойынша психологиялық зерттеулердің көбіне қоршаған орта мен адам iс-əрекетi не байланыссыз жан толғаныстары мен көрiнiстерi негiзделдi. Ал сана мен ми арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешiмiн тапты.

     Интроспекттiк психология аймағындағы теориялардың бiр-бipiнен айырмашылығы сананы құрылымы, мазмұны жəне белсендiлк дəрежесiне қарай əрқилы сипаттаудан болды, яғни бiр сипаттама жетекшi деп есептелiндi. Осы тұрғыдан сана психологиясы өз зерттеулерiн 5 бағытта алып барды:

• саналық элементтер теориясы (В. Вундт, Э. Титченер);
• саналық əрекеттер психологиясы (Ф. Брентано);
• саналық ағым (сел) теориясы (У. Джемс);
• дербес құрылым психологиясы (гештальтпсихология);
• суреттеме психологиясы (Дильтей).

     Бұл теориялардың бəрi не ортак. Təрciнiк: қоршаған дүниемен белсендi қатынастағы адам орнына сана қойылып, оның бар iс-әрекетi сана белсендiлiгi деп танылды.

     Психологияда эксперименттiк əдiстiң орнығуына қарамастан, бұл дəуiрде аталған теориялардың бəрiне тəн ерекшелк - психикалық құбылыстардың мəнiн түсiндiру емес, тек қана суреттеп нақтылау.

     Төртінші кезен психология психика туралы ғылым осы кезенде, 1879 ж. Вундт Лейпцигте алғашқы эксперименталды зертхана ұйымдастырды. Сана психологиясына эксперимент қою мүмкiндiгi ашылды: зерттеушi белгiлi жағдайлар жасап, онда психикалық процестердін өтуiн бақылап отырды. Бiрақ бұл бақылаулардың ерекшелiгi адам өзiнiң iшкi жан-күйiн, сезiмiн, ой толғанысын өзi бақылайды, осыдан мұндай зерттеуде интроспектк аталған əдiс қолданылды.

     ХХ ғ. екiншi он жылдығында психологияның жəне бiр бағыты пайда болып, оның өкiлдерi психологиянын жазна пəнiн жариялады: ол психика да емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, егiнен адам қозғалысының жиынтығы-əрекет-қылық едi. Бұл бағыт "бихевиоризм" (ағылш. behaviour-қылық) аталып, психология пəнi жөн iндегi түсiнiктер дамуының уипнш i кезе қоЫ қалады. Бихевиоризмн iрге тасын қалаушы Дж. Уотсон психологияның мiндетті қоршаған ортаға бейiмделу тiршiлiк иесы қылық-əрекетiн зерттеу деп бiлдiрді. Тек бi онжылдықтың өзi нде-ақ бихевиоризм бүкт дүниеге тарап, психология ғылымының ықпалды бағыттарының бiрiне айналды.

     Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда - жан туралы ғылым, кейiн жансыз ғылым, ақырында санасыз ғылымға айналды. Əрине, қылық-əрекеттi бақылаумен объективтк деректердi зерттей аламыз, бiрақ мұндай объективтк жалған, себебiбiздiң əрқандай əрекет-қылығымыздың астарында өзiмiздің ой, сезiм, ниеттерiмiз жатыр. Сондықтан осы ой, сезiм, ынта-ықыласты бiлмейiнше, əрекет-қылықты тану мүмкiн емес.

     Психология пəнiн нақтылауда болған дағдарыстар себебi аталған теориялардың негiзге алған əдiснамалық тұжырымдарында болып отыр. Атап айтсақ, саналық психология болмыс пен сананың, объективтк дүние мен субъективтк болмыстың ара қатынасын идеалист тұрғыдан шештi.

     Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана екiншi, одан туындаушы, яғни объектив дүниен iң мидағы бейнесi. Осы түсiнкке орай материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) пен идеалдық (заттық дүниенiң сезiм, ой т.б. түрiнде бейнеленуi) бiр-бiрiне ткелей қарама-қарсы. Бiрақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебi түйск, ой, сезiмдер т.б. материалдық органның мидың əрекетi, сыртқы тiтiркендiру энергияларынын сана өмiрiне айналуының нəтижесi. Психика, сана ми қызметi нен ажырауы мүмкін емес, олардың басқа жасау тəсiлi жоқ. Материя, психика жəне сананы бұлайша түсiну диалектикалық материализмнiң дүние заттығы жөн iндегi ережес iмен түбегейлi сай болып тұр. Əлемде əр түрлi қасиеттерге ие, мəңгi қозғалыста болып, мəңгi жасаушы материядан басқа ешқандай бастау болуы мүмкiн емес. Материяның қозғалысы бұл тек орын ауыстыру емес, оның қалаған өзгерiмi, құбылуы, бiр күйден екiншi күйге түсуi.

     Материяның дамуы - бұл оның қарапайым формадан жоғары формаға жетiлуi, қарапайым қозғалыстан жоғары қозғалысқа өтуi. Алғашқыда тек органикалық емес материя, өлi табиғат болды. Дамудың белгiлi бiр сатысында, өзiнiң ұзаққа созылған эволоциясының нəтижесiнде материя органикалық қасиеттерге ие болды, материя қозғалысының жаңа формасы мен жаңа қасиетi өмiр, табиғат жиынтығына ендi. Табиғаттың даму процесiнде өсiмдiктер, жануарлар, келе-келе материяның ең жоғары туындысы санаға ие адам пайда болды. Ғылыми психология тiрек еткен диалектикалық материализм категориялары жүйесiнде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебi осы категорияға орай психиканың жалпылама жəне мəндi сипаты ашылады: əрқандай психикалық құбылыстар объектив шындықтың субъектив бейнелендің түрлi формалары мен деңгейлерiн көрсетедi. Бейнелеу теориясы психология ғылымыны мəнiн анықтауда, оның əдiстерiн таңдауда, деректер, түсiнктер, тұжырымдар тобынан қажеттiсiн ажыратуда жалпы əдiснамалық бағдар рөлiн атқарады. 
 
 

     2.2  ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы психология дағдарысы 

     1923 жылы бiрiншi Психоневрологиялық  съезд шақырылып, онда психологияның мiндетi қабылданған болатын. Орыс, кеңес психология ғылымының бой көтеруi не еңбек сiңiрген ғалымдар: Б. Г. Ананьев, П. П. Блонский, А. С. Выготский, А. В. Запорожье, К. Н. Корнилов, А. Н. Леонтьев, А. Р. Лурия, С. Л. Рубинштейн,А. А. Смирнов, Б. М. Теплов, Д. Н. Узнадзе жəне басқалар болды. Кеңестер Одағының психологиялық ой орталықтары Москва, Киев, Тбилиси қалаларындағы психологиялық ғылыми-зерттеу институттарында, сондай-ақ университеттер мен педагогикалық институттардың психология кафедраларында болды.

     Психология  ғылымының негiзгi принциптерi 30-жылдары  жүйелестiрi лдi. Олардың iшiнде негiзгiлерi: детерминизм принципi, сана мен iс-əрекет бiрлiгi принципi, даму принципi.

     Детерминизм принципi бойынша əрқандай психикалық құбылыс өм iр салты, қоршаған орта əсерлерi не орай пайда болады, тiршiлiк жағдайының ауысуымен психика да өзгерiске келедi. Хайуанаттар психикасының дамуы табиғи сұрыптаумен айғақталады да,  ал адам санасының дамуы -  түпкiлiгiнде қоғамдық даму ережелерiмен, өндiрiс əдiстерiнiң даму заңдарымен анықталады. Сонымен, психиканың адамдық қасиеттерге тəн ерекшелiктерi мен сананың пайда болуын жəне дамуын ғылыми тұрғыдан зерттеуге нақты негiз қаланды.

     Психологиялық құбылыстарды себеп-салдарлы негiзде  қарастырудан интроспектктi әдіснама жəне оның зерттеу əдiстерi ғылым сахнасынан ығыстырыла бастады. Ендiпсихика өзiмен өзi тұйықталған құрылым емес, ол сыртқы əсерлердiң себебiнен пайдаболған құбылыс, ал оның салдарлы мəнi тысқы iс-əрекетте көрiнiс бередi деген тужырымүстем болды. Өздк бақылау орнына объектив əдiс қолданымын тапты. Бұл əдiс психологиялық зерттеулерде а) адамға əсер етушi факторды анық бiлуге; б) осы əсерлердiң сандық жəне сапалық сипаттамасын беруге; в) тысқы жауап, əрекет-қылықтарды белгiлеп қалуға; г) тiтiркендiргiш ықпал-дарды салыстыруға мүмкiндк бердi.

     Детерминизм принципi психикалық процестердiң табиғи механизмдерi қоғамдық-тарихи факторларды  өн ықпалымен өзгеретiнi, яғни адамның психикалық дамуына оның адамзат мəдениетiмен игеруi, қоғамдық қаты-настарға араласуы маңызды ықпал жасайтыны жөнiндегi концепцияға негiз болды.

     Осы принцип негiзiнде қалыптасқан  кеңес психологиясының жəне бiр  жаңалығы -қоршаған ортамен қатынаста тысқы дүниеге қарсы тұратын жай саналы адам емес, ол жасампаз, объектив дүниенi белсенді қабылдаушы, керек болса өзгертушi адам. Əлеуметтiк ықпалдарды қабылдау, мəдениет-руханият туындыларын игеру адамның сыртқы дүниемен белсендi араласуында, оның iс-əрекетi процесiнде жүзеге келедi. Психология теориясы мен практикасында детерминизм принципiнiң іске асуы психика дамуы, оқу мен тəрбие проблемасының шешiлуiне негiз болды. Осыған орай психикалық дамуға ықпал жасаушы күштер жөнiндегi мəселе үлкен маңыз алып, даму теориясындағы детерминизм табиғатын түсiну осы мəселен шешiмi не тəуелдi болды.

     Психикалық  дамудың қозғаушы күштерiн сипаттау үшi недетерминизмдi бipiздi қолдану процесiнде психологтар əрдайым психика дамуында биологиялық жəне əлеуметтiк факторлар ара қатынасы, iшкi зацдылықтар мен сыртқы əсерлердін байланысы, даму мен оқудың сабақтастығы жөнiндегi сұрақтарға кезiге бердi. Бұл мəселелердiң көбi əлiөзің нақты шешiмiн таппағанымен, олардың бiртарапты материалистiк негiздемесiнiң қабылдануы психика дамуының себеп-салдарлық принципi нұстанғаннан болып отыр.

     Психологиядағы  детерминистк бағыттың iске асуының  жəне бiр жолы психиканың ми қызметiне қатынасты мəселе екенi жөнiндегi шешiмi нен. Детерминизм - психикалық құбылыстарды түсiндiруде физиологиялық заңдылық-тарды қолданудың негiзi болды.

     Алғашқы кеңес психологиясында детерминистк бағыт арнайы принцип ретiнде қарастырылмаған едi. 50 жылдары С. Л. Рубинштейн бұл принцип рөлiне баса мəнберiп,  оның əдiснамалық маңызы  барын тұжырымдап,  алға тартты..  Л.Рубинштейн детерминизм принципi психикалық құбылыстардың табиғаты мен мəнiн талдау үшiн қолданып, психикалық құбылыстарды материалдық дүниемен өзара байланыста қарастырды.

     Сана  мен iс-əрекет бiрлiгi принципi. Сана жəне iс-əрекет - жантану ғылымының өзектi категориял ары. Бұл принциптін жүйелi зерттелуi 30 жылдары басталды. Алғашқы рет сана мен iс-əрекеттiң бiрлiгi жөндегi идеяны алға тартқан Л. С. Рубинштейн. Ол "iс-əрекет жəне сана назар аударылған объектiнiң екi, əртүрлi тарапы емес. Олар табиғи бiртұтас; теңдк емес, бiрлк" - деп жазған.