Психолгия ғылым реттінде құрлу тарихы

     Сана  мен iс-əрекет бiрлiгi принципi əрекетпөқ санасыз, ал сананы іс əрекет қатыспайынша қалыптаспайтынын негiздейдi. Мұндай кзарастан сананы тану iс-əрекеттi зерттеу арқылы ғана мүмкiн екенi дəлелдендi. Əрқандай ғылыми таным əрекет пен оның өнiмiн бiлуден олардың орындалу барысында көрiнетiн басқа психикалық процестерге өтуi қажет. Осылай, сана мен əрекет бiрлiгi принципi психологияның барша объектив əдiстерiнiң негiзiне айналды.

     Ғылымға бұл принциптiң iс-əрекет теориясын дұрыс түсiнуге бағыт бердi. Осы кезге дейiн психологияның қай бағыты болмасын, психиканы - iшкi құбылыс, ал əрекеттi -сыртқы деп түсiндiретiн. Ал сана мен əрекет бiрлiгi принципiнен келетiн болсақ, шынында да, психика, сана тек iшкi құбылыс болып қалмайды. Осылайша, əрекетте тек тысқы  көрiнiстерiмен танылып қалмай, өзiне тəн iшкi мазмұнға да ие, бiрақ бұл қасиет оның бiр тараптан толық сипатын бере алмайды. Сана мен əрекет бiрлiгiн мəнi: тұлғаның санасы мен барша психикалық қасиеттерi əрекетте көрiнiп қана шектелмей, сол əрекет процесiнде қалыптасады.

     Адамның iшкi де, сыртқы да əлемiнiң бастауы мен барша мазмұны осы iс-əрекетте. Осындай пайымдаудан, сана мен психика əрекеттiң iшкi сипатын құрап, ал əрекетпң сырттан бақылауға келетн əртүрлi қылық формасында көрiну қасиетi сол психиканы мазмұн сипаты ретнде қарастырылуы əбден ықтимал (С. Л. Рубинштейн). Нəтижеде, психика жөнiнде əңгiме қозғай отырып, психолог өз назарында бөлек, оқшауланған бiр құбылысты ұстамай, оны iс-əрекетпшк мəндi тараптары немесе ажыратылмас бөлектерi деп қарастыруы тиiс. Яғни психика да, сыртқы да сипаттамаларына ие бiртұтас жүйе, ал iс-əрекет болса, осы психикалық жүйенi өзi не қамтып, оның қызмет атқаруына нəр береті шексiз əлем.

     Даму  принципi. Даму категориясы философия ғылымының түсiнiктер жүйесiнде жетекшi маңызға ие. Даму идеясы Ч. Дарвиннiң эволюциялық теориясының ықпалымен енiп, алғашқыда бала, кейiн ересектер психологиясының қалыптасу негiзi не айналды. Психика дамуы психика проблемаларын зерттеуде жалпы принциптк немесе əдiстеме қызметін атқарады. Барша заңдылықтар, соныңшiнде психикалық та, даму барысында қозғалыс пен өзгеруден туын-дап жəне жойылуына орай танылады (Л. С. Рубинштейн).

     Ғылыми  психология дамуды жеке адамның бүкiл  өмiр сүру процесiнiң негiзгi тəсiлi ретнде қабылдайды.

     Жантану ғылымы үшiн даму принципi ерекше маңызға  ие, себебi оның зерттейтiн объектiсi психика - өзiнiң аса үлкен динамизмiмен сипатталады. Барша психикалық болмыс нақты даму процесiнде пайда болады, жасайды жəне өзгередi (Б. Ф. Ломов).

     ХХ ғ. басында өркендей бастаған ғылым мен өндіріс iрi экономикалық талаптарына орай сана (интроспекттiк) психологиясының дағдарысы қылаң бердi. Интроспекттiк психология практикалық қолданба енгiзулердi қажет еткен капиталист өндiрiс проблемалары алдында өз дəрменсiздiгiн байқатты. Оның субъектив əдiстерi қоғамның объектив қажеттiлiктерiне сай келетiн ұсыныстарға шамасы жетпедi. Осыдан психология зерттеулерiн жаңа, объектив əдiстер тұғырына орнықтыру жолдары iздестiрiле бастады.

     Сана психологиясынын дағдарысы, сонымен бiрге, ғасыр аяғында Францияда кең өрiс алған невропатология және психиатрия саласындағы зерттеулердiң нəтижесiмен де байланысты едi. Бұл зерттеулер адам психикасының кейде саналы басқарылмайтын құбылыстармен көрiнiс беретi н iн дəлелдедi. Мұндай бейсанаға тəуелдi əрекет-қылықтар эксперименталды жəне клиникалық талдауға алынды. Осының нəтижесiнде психология сана жөнiндегi ғылым емес деген пiкiр пайда болды.

      Бұл дəуiрдегi психологияның қарқынды дамуына Ч. Дарвиннщ эволюциялық тағылымы да үлкен ықпал жасады. Бұл iлiмге орай барша психологиялық дүние қоршаған орта мен тiршiлк иесiнiң икемдесу əрекетi нен ажырауы мүмкiн емес деген тұжырым орнықты. Эволюциялық теория ықпалында интроспекция əдiсiн қолдану мүмкiн емес бала мен хайуанат психикасын зерттеу етек алды.

     Осылайша əртүрлi ықпалдар мен жағдайлар ғылымда бiрнеше жаңа психологиялық теориялардың туындауына себепшi болды. Жаңа теория өкi лдерi сана психологиясын психика жөнiндегi жаңа тұжырымдамалармен толықтыру немесе оны ауыстыруды мақсат етiп қойды.

     Бихевиоризм - ХХ ғ . американ психологиясының басты бағыты: ол психологияның мақсаты сананы тану емес, əрекет-қылықты зерттеу деп бiлдi. Бихевиоризм теориясын негiзiнде адам мен хайуанаттардың əрекет-қылығы сыртқы орта əсерi не (стимул) болған организмнiң керi (сөз, эмоция арқылы) жауаптарының жиынтығы деген түсiнiк жатыр. ХIХ-ХХ ғ.ғ. тоғысында бихевиоризм психологиясы жануарлар психикасын эксперимент нəтижесiнде пайда болды. Мұнда адам психикасын зерттеуде қолданылатын өзiн-өзi бақылау тəсiлiн пайдалану мүмк iн болмағандықтан, эксперимент жасау əдiсi iске қосылды. Бұл əдiстi бихевиористер адам психикасын зерттеуге деқолданды. Бихевиоризмнiң жалпы əдiснамалық алғы шарты позитивизмнiң философиялық принциптерiнен шығады. Осы принциптерге сəйкес ғылым тек бақылау жүргiзiп отырған затын баяндауы тиiс, ал бақылауға тікелей берi лмеген мəлiметтер менiшкi механизмдердi талдау алдамшы болады. Осыдан барып, бихевиоризм психологиясы сананы емес, əрекет-қылықты зерттеуi керек деген негiзгi тезис тұжырымдады. /3/

     Бихевиористер сана деп адамныц тек басынан кешкен субъективтi мағлұматтар жиынтығын айтады. Сана сыртқы дүниенi бейнелейтiн мидың нақты қызметi екенiн олар мойындамайды, сөйтедi де психиканың материалдық субстратын құрайтын ми физиологиясына қарсы шығады. Бихеворизм теориясын қалаушы - Э. Торндайк. Ал оның бағдарламасын жасап, "бихевиоризм" терминiн енгiзген Дж. Уотсон. Бихевиоризм тағлиматының кризистк халге жетуi - сана, ойлау, ерiк сияқты негiзгi ұғымдарды психологиядан шығарып тастап, психиканың əлеуметт iк жағын ескермеуiнде.

     Гештальтпсихология (нем. гештальт - бейне, құрылым, бiр тұтас форма) - ХХ ғ.бас кезi нде Германияда пайда болған идеалистi к психологияның бiр бағыты. Басты өкi лдерi: М. Вертхаймер, В. Келлер, К. Кофман, К. Левин. Гештальтпсихология механикалық жаратылыстану ғылымының жалпы дағдарысқа ұшырауына байланысты ассоциативтi психологияға қарсылық бiлдiру рухында туды. Гештальттылар "элементтер психологиясына" қарсы əрбір психологиялық процестiң бiртұтастығы мен өзiндк сапасын жақтады. Олар тұтасты (гештальт) элементтерден тiптi өзгеше жаңа, өзiнiң iшкi заңдылығынан туып, өзгерiп отыратын, түсiндiрiп болмайтын, тек баяндауға ғана келетiн құбылыс деп пайымдайды. Гештальтпсихологияның тұтастық идеясы динамикалық ситуация мен оның формальды құрылымының бiр бүтiндiгi негiзiнде iс жүзiне асырылды. "Гештальт" ұғымын алғашқы ендiрген Эренфельд. Оның айтуынша, бұл сгым мынадай мазмұнды қамтиды: айталық, бiрнеше дыбыстi тiркендiргiштерi iркестip берiлдi дейін. Сонда, бұл дыбыстар бiр-бiрiмен байланыссыз əсерлер ретiнде қабылданбай, белгiлi құрылымы бар, сол дыбыстардың "гештальты" болып табылатын "əуен" ретiнде қабылданады.

     Гештальтпсихология бағытының осал тарапы психологиялык; күбылыс бейне мен оны туындататын нақты əрекет арасындағы байланысты жок. шығарғандығы. Гештальттылар ұғымы бойынша бейне тек өз заңдылықтарына бағынатын ерекше мəндi құбылыс саналды, оның нақты заттық дүниемен байланысы сыр күйiнде қала бердi. Осы екi маңызды категориялардың (бейне мен нақты дүние) басын қосып, психологиялық болмысты талдаудың ортақ жүйесiн бере алмағандықтан, гештальтпсихология ғылыми мектебi соғыс алды жылдарында тарады.

      Генетикалық психология. Швейцария ғалымы Ж. Пиаженiң генетикалық психология теориясы психология ғылымының кең өрiс жайған бағыттарының бiрi. Өз зерттеулерiн негiзге ала отырып, Ж. Пиаже генетикалық əдiстi психологиялық болмысты тануда жетекшi əдiснамалық принцип дəрежесiне көтердi.

     Өз зерттеулерiнде ғалым бала ақылесiнiн  қалып-тасуына назар аудара отырып, ғылыми психологиядағы зерттеулер бала интеллектiнiң дамуын байқаудан басталып, сол арқылы ересектердегi интеллект табиғаты мен қызметiн бiлуге болады деп пайымдады.

     Пиаженiң негiзгi мiндетi адам интеллектiнiң құрылымын зерттеу. Осы құрылымды ол қарапайым органикалық тiршiлiктiң эволюциялық даму барысында жеткен нəтижесi деп бiлдi, яғни интеллекттiк күрделi ақылестiң жай психикалық элементтерден құралатынын дəлелдемекшi болды.

     Пиаже тұжырымының ең үлкен қатесi - баланың бiртұтас дамуын ескерместен, ақыл-естің epiстеу тұғырын интеллекттiң өзiнен iздедi, ал сананы дамытушы факторлар арасында ол қоғамдық тарихи əрекет болмысына ешқандай орын қалдырмады.

     Пиаженың теориялық тұжырымдары жоғары деңгейдегi ойлау қабi леттерiнiң көзi өткендегi ой мүмкiндктерi нде болатынын дəлелдеп бақты. Ой қабiлетi өзiнен-өзi бiтбейтiнiн, ал даму адам қасиетi екенiн, сол адамның адамгершiлк қасиет қатысымен шыңдалған сайын оның санасының жан-жақты дамып, ойлау дəрежесiнiң көтерiлетiн тiптi көребiлмедi.

     Генетикалық психология зерттеулерiндегi ең үлкен олқы-кемшiлк: интеллект даму деңгейЫқ бiрiнен екiншiсне өтуде оқудың маңызы орынды бағаланбай, əлеуметтiк-қоғамды  фактордың жеке адам қалыптасуындағы мəнi жоққа шығарылды.

     Фрейдизм Негiзiн австриялық психолог З. Фрейд қалаған, жеке адамның жан төркiнiн, дамуын иррационализм (саналы дəлелi жоқ) мен мистика (тылсым құпия) сияқты психикалық факторларды саналы əрекетке ткелей қарсы қоюмен дəлелдеуге тырысқан психологиялық бағыт. Алғашқыда есi ауысу сырқатына тап болғандарды емдеу мен олардың сырқатының табиғатын түсiндiруге бағышталған бұл iлiм кейiн адам жөн iндегi жалпы тағлимат дəрежесiнде ұсынылды. Фрейдизм iлiмiнiң негiзгi сарыны: адам табиғаты астар санадағы психикалық күштер (олардың iшiндеге бастысы - либидо (жыныстық құмарлық) мен сол адамға жау əлеуметтiк ортада тiршiлiк сақтау қажетітгi арасындағы мəңгi өшпес келiспестк пен арпалыста дамиды, қалыптасады.

     Қоғам өзiнiң шектеулерiмен адамды күйзелi ске түсiредi, оның санаға бағынбайтын құмарлықтарын басуға тырысады. Сондықтан бұл көңiл шарпулары жəне сезiм көрiнiстерi айналма жолдармен невротикалық белгiлер түрiнде жарыққа шығады (түс көру; қате, жаңсақ сөйлеу, жазу; қажет, бiрақ ұнамсыз болғанды ұмыта қалу, ойланбай айтып салған оспақ əзi л, т.б.). Осыдан З. Фрейд адам iс-əрекетiнiң бəрi объектив болмыс туындатқан сана басқарымында болмай, адамның өзi сезе бермейтiн бейсанадағы ықпалдар жетегiнде жүредi деген тұжырымды бетке ұстайды. Фрейдизм, ақырында, адам қылығы қоғам-дық даму заңдарына бағынбай, иррационал психикалық күштер ықпалында болуын дəрiптеуiнен, адам əрекетiнiң бəрi агрессив, оны тəрбиемен өзгерту мүмк iн емес деген реакцион идеяның арқауына айналды. 
 

2.3 Қазақстанда  психология ғылымының  даму мәселесі 

    Қазіргі кезде біздің республикада өзекті психологиялық  мәселелерді анықтауға деген  қажеттілік, қызығушылық өсу үстінде. Ғылыми зерттеулер шыға бастады, психологиялық  білімдерді насихаттау кеңейе түсті, бірнеше  ғылыми-теоретикалық конференциялар өтті (1990, 1994, 1996, 1998 жж.) монографиялар, оқу пособиялары, оқулықтар басылымдары шыға бастады. Әдістемелік  өңдеулер биографиялық көрсеткіштер терминологиялық сөздіктер пайда болды. «Ұлттық білім беру мен тәрбиелеу» атты Алматы облыстық ассоциациясына кірісті психологтардың іс-әрекеттері белсенді болу да.

    Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де этнопсихология және этнопедагогика орталығы қайтадан жұмыс  істеуде. Қазіргі уақытта Қазақстан  Республикасында ғылыми және практикалық  іс-әрекетпен айналысатын психологтардың саны 300-ден асты. Оның 30-дан астамы кандидат, 5-уі ғылым докторлары./2/

    Біздің  ойымызша, Қазақстандағы психология ғылымының мәселелерінің бірі осы  үлкен аймақтың экологиялық, демографиялық,  этнопсихологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, осы білімнің теоретикалық, методологиялық негіздірен құру. Себебі Батыста жүргізілген психологиялық зерттеулердің негіздеріне сүйенген әдістер теріс нәтижеге әкелуі мүмкін. Психология саласындағы басты бағыттардың бірі біздің ойымызша этикалық жеке адамның құрылуы мен дамуының жолдарын зерттеу, психиканың туғаннан кәрі шаққа дейінгі дамуының жоғарғы рухани адамгершілік жүйесіне тәрбиеленуінің, Қазақстандық патриотизм сезімінің құрылу механизмдерінің заңдылықтарын ашу.

    Сонымен қатар нарықтық қатынасқа, коммерциялық саудаға өту жағдайындағы жеке адамның психологиялық жаңа құрылымдарының қалыптасу механизмдерін, экономикалық реформалардың аспектілерін зерттеу маңызды болып табылады./7/

    Көп ұлтты Қазақстан этнопсихологиялық  зерттеулердің алып орталығы болуы  керек.  Бүгінгі таңда экологиялық кризистен шығудың тиімді жолдарын іздеу өзекті болуда. Бұл жерде экологиялық жүріс-тұрыстың мотивациясын зерттеу қоршаған ортаға тигізген кері әсерінің себептерін анықтау үшін адамдардың іс-әрекетін анықтау. Арал теңізінің , Семей ядролық полигандағы экологиялық кризистің психологиялық зардаптарын (психологиялық денсаулық бұзылуы, суицид феномені, т.б.) зерттеу.

     Ғасырлар  бойы көшіп – қонып жүрген  халық өзі өмір сүрген ортаның   әлеуметтік–экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен тарихына, табиғатына   орайлас жас  буынға тәлім – тәрбие берудің айрықша талап – тілектерін    дүниеге әкелді.  Мәселен, бұлар жас адамның жұртқа    танымал     моральдық   – психологиялық нормасын «сегіз  қырлы,   бір   сырлы»   делінетін   қанатты   нақыл сөздермен   қисындады. Осынау   аталы   сөздің  мән– мағынасы   мыналар еді: көшпелі   мал шаруашылығын жете игеру; еңбек   сүйгіштікпен қиыншылыққа   төзе   білу;   ел  намысын қорғау; жаудан беті  қайтпау; ата тегін  жадында сақтау; сөз   асылын     қастерлеу; тапқырлық   пен алғырлық,  ат  құлағында   ойнау;   ата   салтын    бұзбау.