Географияны оқытудағы жалпы экологиялық білімге жалпы сипаттама

              Дүние жүзінің көптеген елдері су ресурстарына қатысты проблемаларға тап болып отыр. Мұның өзі де су көздерінің аздығынан ғана емес, ауыз судың тапшылығнан туындаған проблемалар. Жыл сайын су көздеріне орасан мол тазартылмаған сарқынды сулар құйылады. Дүние жүзінің ең көп ластанған өзендері мен көлдерінің қатарына Арал, Дунай, Рейн, Сена, Мисисипи, Еділ, Днепр, Ладога, Балхаш көлдеріжәне т.б. бар. Планетаның әрбір тұрғынына шаққанда жыл сайын 20 тоннадай минерал шикізат өндіріледі де, оның 97 – 98% - ы қалдықтар түрінде топыраққа, суға, ауаға түседі. Айналадағы ортаға түсетін қалдықтар мен ластайтын заттардың массасы шамамен 40 млрд.т. болып отыр. Айналадағы ортаның ластауы адамдардың өмірімен денсаулығына, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің тіршілігіне қатер төндіруде. Мысалы күкірт қос тотығымен

Атмосфера күкірттің техногендік тотықтарының шығаылуының дүниежүзілік динамикасы.

                                                                                               №1 кесте

ластану қышқыл жаңбыр дейтінге апарып соқты, мұндай жаңбыр топырақ пен су көздерін уландырады, ормандарды шалғай қашықтықтарға кетіп ластанған өңірінен алысқа жетеді де, жауын – шашынмен қосылып жауады. Мұндай жаңбырлардан АҚШ, Батыс Еуропа қазірдің өзінде 30 млн. Гектардан астам орман құрыды. ГФР – де орман алқаптарының жартысына жуығы (көбіне қылқан жапырақты ормандар) зақымдалды. Қышқыл жаңбырлар Ресей аумағында да жауып тұрады, оның еуропалық бөлігінде батыстан соққан желдердің ластану деңгейі шығыстан соғатын желдерден шамамен он есе жоғары.

              Атмосферада болатын көміртек қос тотығы адамның өмірінде, өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігінде маңызды рөл атқарады. Жерді қызып кетуден сақтайды. Алайда адамның шаруашылық қарекеті – ең алдымен орасан көп мөлшерде отын жағылуы – табиғаттағы СО2 балансын бұзды.Ғалымдардың пікірінше, мұның өзі жылы жай әсері деп аталатын қатер – климаттың едәуір, жылып кету, мұздықтардың еріп, Дүние – жүзілік мұхит деңгейінің көтерілуі қатерін төндіреді.

              Соңғы жылдары тағы бір экологиялық қауіп – стратосфералық озон қабатының бұзылуы қауіп анықталды, бұл әсіресе Антарктида үстінде анық байқалып отыр (азон тесігі деп аталатын құбылыс). Озон құрамының көптігі мен ерекшеленетін бұл қабат Күннің артық ультракүлгін сәулелерінен қорғап тұрады. Озон қабатының бұзылуы себебі тоңазытқыш қондырғыларда, аэрозольдар түрінде және т.б. фреондар деп аталатындардың (фторхлоркөміртектердің) өндірілуі мен пайдалануының күрт артуы Венедағы халықаралық конференция (1985) барлық елдері бұлардың өндірілуін күрт азайтуға шақырды.

              Сонымен, қоршаған ортаның бұзылуын ғаламдық зардаптары барлық елдерге жайылып отыр, өйткені экологиялық проблемаларды мемлекеттік шекараларды мойындамайды. Сондықтан да олар кең көлемді халықаралық ынтымақтастық болғанда ғана шешілуі мүмкін. Осы бағытты қаракет жасай отырып БҰҰ халықаралық құжат – табиғатты қорғаудың бүкіл дүние жұзілік стратегиясын қабылдады. Жанталаса қаруланудан қыруар қаржының босатылып алынуы экологиялық проблемалардың шешілуін жақындатып, нақты іске айналдырар еді. 

№2 схема                                                                     

Еліміздегі ғаламдық проблемалардың бірі – Арал, Балхаш.

              Сонымен экология оның ішіндегі дүниежүзінің экологиясын сөз ететін енді өз елімізге көз салып тоқтаса кететін болсақ, еліміздегі экологиясы алаңдатып отырған негізгі аймақ Арал.

              Арал теңізінің кешегісі, бүгінгісі және ертеңі туралы көп айтылып, көп  жазылып жатыр. Мәселені бүгін шешпесек, ертең шешеміз немесе келешек шешеді деп көп айтамыз. Олай болса біздің келешегіміз мектеп қабырғасында отырған мына сіздерсіздер! Арал апаты деген жан түрлерін сөз бірден пайда болған жоқ. Өйткенге бір сәт көз тастап кетейінші. Арал теңізінің тартылуына желіп соққан жағдайлардың бірі, Амудария мен Сырдария өзендерінің суларын жол – жөнекей бұрып алып, халық шаруашылығының түрлі салаларына ысырапсыз көп жұмсаудан болды деп айтсақ қателеспейміз. Өзбекстан мен Қазақстан жерінен өтетін екі өзен мыңдаған жылдар бойы өзінің табиғи ағысымен ылғи да Арал теңізі арнасының толып тұруына ықпал тигізіп келгені мәлім.

              Кешегі кеңестік жүйе кезінде жасалған түрлі жоспарлар бойынша мақта, күріш және басқа да дақылдар өсіру үшін қаншама су қоймалары салында.

              Бұл да халық үшін, солардың әл – ауқаты үшін деп есептелінді. Алайда ағыл – тегіл байлығы бар, халықтың басқада қажетіне жарап жатқан. Арал теңізінің суын біліп тұрған қолдан апат жасауға кімнің қақысы бар еді.

              Сонымен қоса еліміздегі тағы бір апат аймақ ол Балхаш бұл көлді зерттеген ғалымдар Ж.Достай, М.Бүрлібаев т.б. зерттеген олардың айтуынша 1985 – 1987 жылдардағы төмен түсіп келеді, яғни Қазақстанда екінші табиғи апат аймағы пайда болады. Өйткені ұйғыр ғалымы Амина Абдурахимның мәліметі бойынша іледен алынатын су көлемі Янаду (шекараға ең жақын елді мекен) тұсына дейінгі аралықта жылдық ағымның 15 – 40% - ы (1,5 – 4,0 км3) шамасына дейін жеткен. Оған Қазақстан жеріндегі алынатын суды қоссақ (Қапшағайдың бетінен және оның жағалауындағы саз болып кеткен жерлерден булануды қоса есептегенде) Іле суы 7 – 8 км3 дейін азаяды екен осындай көптеген себептерден азайып бара жатқан Балхаштың бүгіні мен ертеңі алаңдатады. Тек көл тағдырын түгелдей табиғаттың еркіне тапсырып, адамзаттың ықпалын мүлдем жол алатын шара енді мүмкін емес. Алайда алдағы болатын қуаңшылық кезеңде көлді апаттан сақтауға мүмкіндік беретін шаралар жоқ емес. Соның бірі  екі ел (Қазақстан, Қытай) арасында көл үшін ең тиімді, экономикалық жағынан ұтымды келісімге қол жеткізу.

Әр бір адамзаттың экологияға тигізетін өндірістік іс - әрекеттері.

              Қазіргі кезеңде ең көкейтесті мәселелердің бірі бұл адамның өндірістік іс - әрекетінің негізінде қоршаған ортаның ластануы, бұзылуы. Жер бетінде зиянды, әсіресе улағыш заттардың қалдықтары өте көп. Олар ауада  да, су орталығындада таралған. Осының бәрі қоршаған ортаға әсер ететін өндірістік қалдықтар. Атомдық өнеркәсіптің қалдығы және атомдық қопарлыстың радиоктивтік тұнбасы бірте – бірте адам организімінде жиналып, қатерлі ісік ауруына ұшыратады әсіресе, атомдық өнеркәсіптің дамуы және оның адам денсеулығына тигізетін зардабы өте қауіпті. Қазіргі кезеңде жер бетінде стронция – 90 элеметін аз мөлшерде болсада кез – келген баланың денесіндегі сүйектерден табуға болады. Бұл элемент табиғатта болмайды, тек қана осы уақыттағы атомдық өнеркәсіптің және ядролық сынаудың арқасында пайда болды. Сондықтан стронция жер бетіне тарап, алдағы барлық тірі жәндіктердің денесіне енген. Бәрімізге мәлім 26 – сәуір 1986 ж. Украйнадағы  Чернобль АЭС – ның ядролық реакторы жарылуынан бүкіл тұрғын халықтар, үлкен экологиялық  апатқа ұшырады. Украйна және Белоруссия тұрғындары туған мекенін тастап сол мемлекеттердің басқа аудандарына орналасты. Чернобль 30 жыл бойынша жабық зона болып қалды.

              Әрине, бұлардың бәрі тірі жәндіктер үшін өте қауіпті. Сірә, атомдық энергетикадан бас тартуға боларма екен. Оны қатты бақылауға алып, энергиясының басқа табиғи түрлерімен (мұнай, газ, көмір, кен көзінің энергиясы, жер энергиясы, (гейзерлер) үйлестіріп пайдалану.

              Тағыда еске түсіретін нәрсе, ол теңіздер және мұхиттар түбінде көп жылдардан бері жатқан  ядролық реакторлар, снарядтар, миналар, оқтар бір кезеңдерде су астындағы жер сілкінуінің әсерінен қопарылып, су ішіндегі, жер бетіндегі бүкіл  тіршіліктің радиактивті көзі болуы мүмкін.