Мәтел – желегі, мақал – жидегі

                                                          Мәтел – желегі, мақал – жидегі.

Кіріспе

Көркем сөз өнерінің тілдік және әдеби бұлақтары санатына жататын  мақал – мәтелдер (ММ) мән-мазмұнының дәйектілігімен, тереңдігімен, өткірлігімен, өміршеңдігімен айырықша ерекшеленеді. Көлем-құрылымының ықшамдығына қарамастан, бейнелі тілдік бірліктер нақты да күрделі ойдың себеп-салдарын, халықтың өмір тәжірибесінің қорытындысы мен дәлелін қатар білдіреді. Онда халықтың тарихы, саяси өмірі, салт-санасы, тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы, рухани және материалдық қазынасы, сан саладағы мәдениеті жан-жақты көрініс тапқан. Әр ұлттың философиясы оның ММ-де десек, қателесе қоймаспыз. Терең ойды аядай қалыпқа сыйғызған халық даналығын, шешендігі мен асқан шеберлігін танытатын да осы ұлттық сипатқа ие тұрақты орамдар. Әрбір халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан алуан өзгерістер тілдің лексикалық-грамматикалық жүйесіне ықпал етіп, өзіндік із қалдырып отырғаны сөзсіз, алайда ММ тұлғалық және мағыналық біртұтастығын сақтап қалған бірден-бір тілдік бірліктер ретінде белгілі.

Курстық жұмысымыздың тақырыбы: Ағылшын мақал-мәтелдерін қазақ тіліне аудару мәселесі.

Біз зерттегелі отырған тақырыптың өзектілігі ММ-дің табиғатын тіл білімі және аударма теориясымен шектеліп қана қоймай, сонымен бірге антропоцентристік бағытты басшылыққа ала отырып, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика аясында зерттеп, өзара сабақтас салалардың тұрғысынан жете түсінудің қажеттілігінде. Аударма ісінде ММ-ді басқа бір тілде жеткізу үлкен қиындық туғызады. Олардың басты ерекшелігі ұлттық болмыс пен сананың бірден-бір көрсеткіші екендігінде. Сондықтан ММ-дің мән-мазмұны мен түр-тұрпатын анық білмеген аудармашы келеңсіз жағдайғаларға өзі ұшырап қана қоймай, кабылдаушы жақты да адастыруы еш таң қалдырарлық жайт емес..

Осы тақырыпты  зерттеуді қолға алған кезде  біздің алға қойған мақсатымыз ағылшынша ММ-ді қазақшаға аударудың мүмкіншіліктерін, жолдарын және ерекшеліктерін қарастыру болды.

Мақсатымызға  жету үшін келесі міндеттерді орындау керек:

• ММ-ді лингвомәдениеттану тұрғысынан қарастыру;
• Ағылшын және қазақ ММ-нің этимологиясын және этнолингвистикалық сипатын белгілеу;                                                                                                        
• ММ-ді лингвистикалық тұрғыдан саралап, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын табу;

Зерттеу жұмысының пәні:

• ММ-дің лингвомәдени бірліктері;
• ММ-дің этнолингвистикалық сипаты;
• Ағылшын және қазақ ММ-дің аудару жолдары;

Зерттеу жұмысырың әдістері:

• Сипттама аудару арқылы;
• Талдау әдісі арқылы;
• Түсіндірме әдіс арқылы;

Зерттеу жұмысының нысаны:

• Ағылшын тілінен қазақ тіліне ММ-ді аудару;
• Қазақ тілінен ағылшын тіліне ММ-ді аудару;
• Екі тілдегі аударманы салыстыру;

Зерттеу жұмысының теориялық маңызы:

• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі ММ-дің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсу;
• ММ-дің лингвомәдени негіздерін ашу;
• ММ-дің этнолингвистикалық ерекшеліктерін ескеру;

  Зерттеу жұмысының практикалық маңызы:

• ММ-ді аударудағы ғылыми-теориялық  жағынан өз үлесін қосу;
• Көркем әдебиет шығармасынан ММ-ді аудару түрі;
• ММ-ді  аударудағы практикалық жағынан өз үлесін қосу;

  Зерттеу жұмысының дерек көздері:

• Ж.А. Жақыпов, С. Смағұлова, Қ. Ғабитханұлы сияқты  қазақ аударматанушыларының еңбектерін қолдандық;
• Macmillan English Dictionary for Advanced Leaners, International student edition,2006 және т.б. сөздіктерді қолдандық;
• Көптеген орыс аудаматанушыларының еңбектері және ғаламтор желісі;

    Курстық жұмысымыздың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІ: ЛИНГВОМӘДЕНИ, ЭТИМОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ.

1.1 Мақал-мәтел – лингвомәдени бірліктер. ХХІ ғасырдың ғылыми парадигмасына зер сала қарасақ, антропоцентристік бағыттың басым сипатқа ие бола бастағаны байқалады. Аталмыш бағыттың тіл ғылымындағы көрінісі ретінде құрылымдық лингвистикадан өзгеше психолингвистика, этнолингвистика, лингвоелтану, лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика сияқты салалардың зерттеу нысаны, әдіс-тәсілдері мен принциптері, теориялық негіздері өткен жүзжылдықтың соңғы онжылдықтарында айқындала түсті.

Жоғарыда  аталған пәндердің тіл мен  мәдениет арақатынасын, өзара байланысын зерттеудегі әдіс-тәсілдері, теориялық принциптері мен қағидалары ұқсас болып келеді. Аталмыш мәселе Г. Д. Томахин, В. Б. Дубичинский, В. В. Воробьев, т. б. еңбектерінде арнайы қарастырылған. Бұл тақырыпшада ұлттық менталитетті, ұлт дүниесінің тілдік бейнесін сипаттайтын, тіл, мәдениет және өркениет уәждерінің өзара байланыстылығын көрсететін лингвомәдениеттану саласына және дүниенің тілдік бейнесіндегі ұлттық сипатты айқындаушы лингвомәдени көрсеткіштердің бірі де бірегейі – ММ-ге тоқталмақпыз.

Лингвомәдениеттанымдық  тұрғыдан алғанда, тіл тек қарым-қатынас және танымдық қызмет атқаратын құрал ғана емес, сондай-ақ ұғым – тіл – мәдениет –өркениет жиынтығынан құралатын, тұтас дүние жөнінде мол мағлұмат беретін ұлттық мәдени код, қор, мәдени ақпарат көзі ретінде танылады. Зейін қойып карасақ, адамға рухани. интеллектуалдық, әлеуметтік қажеттіліктерден туындайтын аса мол, алуан түрлі ақпарат лингвистикалық арналар арқылы беріледі екен, яғни адам концепт әлемінде өмір сүреді деген сөз. Осы жерде өзара ұқсас тұстары мен өзіндік дара белгілерімен ерекшеленетін когнитивтік сананың бір түрі «концепт» пен «ұғым» бір немесе тең емес деген принципті ұстанатынымызды айта кеткеніміз жөн болар. С. К. Сәтенованың айтуынша, концепт түрлерін, оның ұлттық ерекшеліктерін түбегейлі зерттеген А. П. Бабушкина: «... концепт бір зат не құбылыс жайлы мағлұматтар болып табылады. Сондықган да ол нысанның мазмұнды белгілерін ғана бейнелеп қоймай, нақты тілдік ұжымда мән жайлы деректермен толығып отыратын белгілерді де суреттейді», – дейді [1].

Демек, «ұғым» белгілі бір объектінің ең мәнді белгілерін көрсететін сананың нәтижесі, ал «концепт» объектінің ең мәнді белгілерімен қатар, мәнді емес белгілерін де қамтиды екен. Концепт мәселесін арнайы қарастырған зерттеулерде С. Жапақов оның ойсурет, схема, фрейм, сценарий, ойдерек сынды концепт түрлері анықталып, мол тілдік деректердің негізінде дәйекті түрде дәлелденген. Ал, адам, тіл, концепт, мәдениет, өркениеттен тұратын күрделі жиынтық тұтастық арасындағы байланыс айтпаса да түсінікті. Алайда, тіл мәдениетпен байланысты ғана емес, рухани мәдениетті жасаушы да, дамытушы да, сақтаушы да тіл, демек, тіл мәдениеттің тілдік көрінісі, сипаттамасы.

Лингвомөдениеттану  ғылымының зерттеу нысанын, қалыптасу кезеңдерін, әдістемесін, линтвомәдени бірліктердің түрлерін арнайы зерттеген ғалым В. А. Маслова оның динамикалык даму кезендерін былайша белгілейді:

1. тіл мен мәдениеттің арақатынасын, астарластығын бағамдайтын лингвомәдени көзқарастардың, лингвомәдениеттанымдық ізденістердің бастау алу кезеңі;
2. лингвомәдениеттанудың жеке сала ретінде қалыптасу кезеңі;
3. іргелі пәнаралық саланың зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары мен межелері, теориялық тұжырымдары нақтыланған, лингвомәдениеттану ғылымының пайда болу кезеңі [2].

Лингвистикалық  бағыттың жоғарыда аталған тарихи даму кезендеріне шолу жасар болсақ, тіл біліміндегі антропоцентристік идея бұдан бірнеше ғасыр бұрын пайда болған. Антропоцентризмге тән көзқарас орта ғасырлардағы Ибн Мухани тәрізді араб лингвистерінің зерттеулерінде ұшырасады екен. XIX ғасырда бұл идея ағайынды Гриммдердің, осы ғасырдың 60-70 жылдарында Ф. И. Буслаевтың, А. Н. Афанасьевтің, А. А. Потебняның еңбектерінен бастау алады. Әсіресе, В. Гумбольдтың антропоцентристік идеясын осы бағыттағы зерттеулер ғылыми теориялық концепция ретінде басшылыққа алатындығы байқалды. Одан бергі аралықта тіл мен мәдениеттің өзара тығыз байланыстылығы, тұтастығы мен бірлігі, мәдениетті тіл арқылы тану, тіл білімі салаларында мәдениеттанымдық бағыттың маңыздылығы тәрізді мәселелер «Worter und Sachen» («Сөздер мен заттар») атты австриялық мектеп пен белгілі Сепир-Уорф мектебі өкілдерінің және А. Брюкнер, В. Иванов, В. Топоров, Н. Толстой, В. Телия, В. Воробьев, В. Маслова, т. б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды. Салыстырмалы тұрғыдан алғанда, Ресей лингвистерінің бұл бағытта біршама жетістіктерге жеткені, лингвомәдениеттану саласының зерттеу нысаны, әдіс-тәсілдері, мақсат-міндеттері, бағыт-бағдары, т. б. теориялық мәселелері айқындалғаны байқалды. Оның бірден-бір көрсеткіші ретінде XX ғасырдың аяқ шенінде Мәскеуде лингвомәдениеттанымдық мәселелермен шұғылданатын төрт арнаулы мектептің іргесі қаланғанын атауымызға болады:

1. Әр дәуірге қатысты мәтіндердегі мәдени түпдеректерді тарихи аспектіде қарастыратын Ю. С. Степанов мектебі;
2. Әр уақыт кезеңіне қатысты халықаралық терминдерді лингвомәдени тұрғыдан зерттейтін Н. Д. Арутюнова мектебі;
3. Фразеологиялық бірліктерді лингвомәдениеттанымдық аспектіде қарастыратын В. Н. Телия мектебі;
4. Е. М. Верещагин мен В. Г. Костомаров концепциясын дамытуға негізделген Ресей халықтар достығы университетінің лингвокультурология мектебі [2;30].

«Тіл мен мәдениет» мәселесі қазақ тіл білімінде А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, Ә. Қайдаров, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов, О. Нақысбеков, Т. Жанұзақов, Н. Уәлиев, Ж. Манкеева, Г. Смағүлова, Қ. Рысбергенова, т. б. еңбектерінде қарастырылған. Осы тұрғыдан алғанда, лингвомәдениеттану ғылымының негізгі бағыттары, тіл-тілдерге қатысты лингвомәдени ерекшеліктер, олардың аудармада берілу тәсілдері жөнінде теориялық тұжырымдар жасаған А. Алдашеваның монографиялық еңбегін атап өткеніміз жөн. Сондай-ақ кейінгі зерттеулер легіне жататын А. Сейілханның «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырлары бойынша жазылған зерттеуінде қазақ тіліндегі этнографизмдер лингвомәдениеттаным тұрғысынан қарастырылып, тіл тарихы мен тіл табиғатының мәдениетпен байланыстылығы, сабақтастығы   сипатталған. Э. Мұқышеваның салғастырмалы зерттеуінде неміс және қазақ тілдері фразеологазмдерінің құрамындағы ұлттық мәдени компоненттер және олардың ұқсастықтары мен ерекшеліктері айқындалады. Г. Снасапованың зерттеу жұмысында көркем мәтіндегі лингвомәдени бірліктер дүниенің тілдік бейнесіндегі ұлттық ерекшеліктерді айқындаушы көрсеткіштер ретінде алынып, ұлт дүниетанымының тіл, мәдениет және өркениеттің өзара байланысындағы орнын анықтауға арналған. Дегенмен, «лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвоелтану, лингвоэтнология, лингвопалеонтология салаларының қай-қайсысы да қазақ тіл ғылымында төселе қоймаған, әлі де болса ғылыми ұстанымдары мен межелері, теориялық тұжырымдары нақтылана қоймаған кенже салалар десек, кемітіп айтқан болмаспыз» [1; 25].

Сонымен, лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттану мәселелерінің ұштасуы негізінде қалыптасқан және тілде бейнеленетін, тіл арқылы көрініс беретін мәдени құндылықтарды, олардың қолданылу жүйесін зерттейтін, өзіндік мақсат-мүддесімен, әдіс-тәсілдерімен ерекшеленетін тіл білімінің саласы. С. К. Сәтенова сүйенгендей, лингвомәдениеттануды антропологиялық парадигма тұрғысынан қарастыра келіп, ғалым В. И. Постовалова «...лингвомәдениеттану ғылымының дамуы философиялық антропологияның, мәдениеттану мен лингвистиканың негізгі принциптерінің, идеяларының экспликациясы мен синтезі ретінде көрінуі мүмкін», – дейді [1;25].

Лингвомәдениеттанудың зерттеу нысаны – белгілі бір халық жөніндегі мәдени ақпараттарды жеткізуші тіл, ұлттық материалдық-рухани мәдениет және адамзат арасындағы өзара байланыс, қарым-қатынас болып табылады. Осы «үштік» арасын байланыстырып, кумулятивтік қызмет атқаратын тілдік бірліктер кез келген тілде кездеседі: фразеологизмдер, ММ-дер, лакундар және ұлттық рәсімдерді бейнелейтін тілдік бірліктер. Мұндай тілдік бірліктер «ұлттық мәдениетті тұтас қалпымен, яғни барлық компоненттері арқылы немесе бөлшек қалпымен, яғни қандай да бір салт-дәстүрді, әдет-ғұрыпты, тұрмыс-тіршілікті, тарихи оқиғаны сипаттайтын сөз тіркестері сияқты құрамдас бөліктері арқылы көрсетеді» [3]. Аталмыш бағыттың теориялық қағидалары мен ұстанымдары, әдістемесі жөнінде нақты ғылыми тұжырымдар жасаған ғалымдар В. Н. Телия мен В. А. Маслова лингвокультуремалар қатарын символ сөздермен, образ эталондар жүйесімен, стереотип және мифтендірілген тілдік бірліктермен (архетип, мифологема) толықтырады.

Осылардың ішінде халықтың тарихи қалыптасу, даму кезеңдеріндегі күллі тіршілік-тынысын танытатын, дүниенің тілдік көрінісі саналатын ММ-дер ұлттың материалдық және рухани өмірінің айнасы іспеттес. Өзінің біртұтас жүйесін, тұлға-тұрпаты мен мән-мағынасын сақтап қалған әрбір осындай тілдік тұрақты орамның ішкі формасынан ұлттық белгі, ұлттық ерекшелік, дағдылы қалыптасқан ұлттық менталитет, мәдени-ұлттық колорит айқын аңғарылады.

ММ-дің  шығу төркіні белгілі бір жағдаймен, наным-сеніммен немесе ұлттық реалиямен сабақтас болуы мүмкін, яғни тілдік бірліктің пайда болуының прототип негізі бар, оған мазмұн тән.

Академик Ә. Т. Қайдаровтың «...Бүгінгі фразеологизм, ММ деп жүрген тұрақты тілдік бірліктердің басым көпшілігі бір замандағы күнделікті карапайым тіршіліктің, құбылыстың, шаруашылықтың, кәсіпшіліктің, өзара қарым-катынастың нәтижесінде қалыптасқан тілдегі көрінісі» деген тұжырымы жоғарыда айтылған ойды дәлелдеп тұрғандай [4].

Өзегінде  ұлттық тарихи даму, өзіндік менталитет, ұлттық реалия, ұлттық бітім-болмыс, ұлттық стереотип, эталондар жүйесінің ізі бар ММ белгілі бір халықтың бүкіл өмірі, тұрмыс-тіршілігі мен өмір тәжірибесінен мол мағлұмат берер мәдени ақпарат көзі саналады. ММ-де ұлттық-мәдени колорит анық байқалады. Мысалы:

A good name is better than a golden girdle;

Бұл ағылшынша мақалда ұлттық мәдени элемент «a golden girdle» («алтын белбеу») ұғымынан көрінеді. Аталмыш ұғым баяғыда Британияда белбеуге ақшаны салып жүру ғұрпына байланысты соверен немесе жарты соверен (алтын тиын) салынған шағын дорбасы не қалтасы бар белбеуді білдірген. Келесі мысалды қарастырайық:

More kicks than halfpence.

Бұл мәтелдің түп-тамырында мынадай  тарихи фактор бар: бұрынырақта Англияда бишілер көшеде тер төгіп өнер көрсетіп, көпшіліктің қошеметіне бөлінген, соған қарамастан аз ақша жиналатын болған. Содан осы ұғым қалыптасқан.