Жамбыл менің атам

                                    Кіріспе

               Зерттеу жұмысымның жалпы сипаттамасы

   Қазақ  әдебиеті тарихында XX- ғасырдағы алыптар тұлғаларының ішінде бірден-бір есімі аталатын айтыскер ақын Жамбыл Жабаев. Оның өлең жырлары көптеген шет елдерге және бүкіл кеңес одағы адамдарына мәлім. Жамбыл сөз өнерінің асқан шебері. Ақындық таланты қайта гүлдеген Жамбыл Жабаев өз заманының үрдісіне лайық шығарма тудырды. Қазақта «жау шапқандай» және «жау тигендей» деген сөз тіркестері кездеседі. Бұл қазақ елінің қауіп-қатер төнді деген мағына береді. Мұны айтуымыздың себебі Жамбыл сол кезеңдерде елімізде қауіп-қатер төніп үлкен зобалаң жылдарды соғыс тақырыбына арнаған туындылардың иесі болып табылады.

 Ұлы отан соғысы  кезінде Жамбыл Жабаев 96 жаста  еді. Қарт ақын қазақ елдерін Ленинградты, Сталинградты, Мәскеуді Қорғауға шақырды. Бұған атақты Ленинградтық өренім өлеңі мысал бола алады. Жалпы жұмысымның сипаттамасы айтыскер қарт ақынның шығармаларын зерттеу.

Қазақ әдебиетінің ұлы  отан соғысы дәуіріндегі ерекшеліктері поэзияда толық көрінеді.Оның себептерін түйіп айтсақ, поэзияның кекселігі мол дәстүрі кадрының көптігі әрі ауңызша, әрі жазбаша поэзияның қоян-қолтық келіп, бір үлкен мазмұн мақсатқа жұмсады. Бір тілекті көп ұлтты совет халықтарының қаһарлы кезеңдегі тарихи сын үстіндегі рухани келбетін тануда поэзияның атқаратын рөлі үлкен.Бұл тұста қазақ ақындары өз шығармалары мен әдебиетке елеулі үлес қосты. Соның ішінде Жамбыл Жабаевтың  да қосқан үлесі зор болды. Оның поэзиясы адам қиялына қиял, ойына ой, рухани азық эстетикалық ләззат сыйлады. Ақынның поэзиясын зерделесеңіз бір ойдың қиялында кететініңіз анық. Сондықтан да зерттеу жұмысының өзектілігін Жамбыл атаның имправизаторлық өнерін көрсетуге дәлдеп алдым.

Жамбыл Жабаев қазақ әдебиеті тарихындағы кемеңгер тұлға. Ол өз заманының жанашыры Жамбылдың мақсаты өз кезеңінің бай шонжарларын қатал жазалау, молдалардың арсыздығын бетіне басып, қазақшылықтың түнегінде қалған қазақ халқын жарық әлемге шығарып отыр. Ол өзі үшін де көп күресті. Оның бірден-бір дарын иесі екендігін суырып салмалық өнерінен тануымызға болады. Оның аяқ астынан сөз тауып қиыншылықтардан шығуы оның тапқырлығы. Бұған мысал ретінде  Жамбыл Жабаевтың Құлманбетпен, Айкүміспен айтысын ортаға қоюымызға болады. Сондықтан да ақындық өнерді шыңдай, ұштай түсетін

                                                           3                           

қазақтың көнеден  келе жатқан халық ауыз әдебиетінің  ерекше бір түрі ақындар айтысы екені  баршамызға мәлім. Айтыстың өзі өнер мектебі болып есептеледі. Демек Жамбылдың да бұл мектептен өткені анық. Ол жастайынан басқалардан ерекшеленіп тұратын қайым айтысқа бейім болады. Сондықтан да өзімнің зерттеу жұмысымның мақсаты ретінде Жамбыл Жабаев айтыс өнерінің шебері екенін дәлелдеуді мақсат еттім. Ал осы жұмысты студенттер арасында ортаға салып саралауды, өзіме нақты міндет етіп алдым.Қазақ халқы өзінің қатал тарихи жағдайларда тіршілігі үшін, тәуелсіздігі үшін жүргізген күрес.Тартыс жағдайларында жасаған күш жігерлері ішінде көзінің қарашығындай сақтап қалған асыл мұрасы, байлығы, тілі, ақындық өнері болды. Мұны асыл қазына ретінде сақтап қалу келешек ұрпақтың мына біздердің міндетіміз болып есептелмек. Мұны қазақты білгеннің бәрі біледі. Әсіресе Жамбылды білген адамға бұл аса қиыншылық келтірмесі анық.

  Зерттеу жұмысының әдісі: жалпы зерттеу жұмысына баяндау және әңгімелеу әдісін пайдаландым.

        Зерттеу жұмысының құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, негізгі бөлім 3 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер

1. Жамбыл менің жай атым. Нысанбек Төрекулов, Алматы «Санат» 1996ж.
2. Жамбыл және қазіргі халық поэзиясы. Қазақ ССР – нің «Ғылым» баспасы. М. Байділдаев, С. Нигимов, Алматы 1975ж.
3. Қазақ әдебиетінің тарихы № 3 том, II кітап 224
4. Қазақ әдебиеті мектеп баспасы. 2003ж.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                             Мазмұны

 

Кіріспе: ..............................................................................................................3

Негізгі бөлім: Шаң жұқпайтын шын жүйрік..................................................5

2.1 «Жамбыл  – ұлы заманның ұлы ақыны»...................................................45

2.2 Жамбыл  – халық поэзиясының алыбы.....................................................25

2.3 Жамбыл – айтыс өнерінің шебері............................................................32

3. Қорытынды..................................................................................................65

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                        I.Тарау.  Шаң жұқпайтын  шын жүйрік

Қазақ халқының көп ғасырлық   тарихи - қоғамдық дамуына байланысты туған ақындық өнердің аса бір қиын және өте бір қызықты түрі — қынаптан қылыш ауырып салма ақындық өнер еді. Осы бір таңғажайып, тамаша, өнер ғасыр бойы атадан балаға мұра болып, күні бүгінге дейін сақталып келеді.

Қазақ ақындарының  осындай өнерпаздық мектебінің қайталанбас  дәстүрін еске алғанда, туғанына 125 жыл  толып отырған Жамбылдың аты  ерекше құрметпен аталады.

Ақын деген  қасиетті атты халық нағыз өнерпазға, табанына шаң жұқпайтын шын жүйріктерге ғана берген. Жамбыл — осы құрметті атаққа жастай ие болған ақын. Ол бұл өнердің халық бағалаған шын мағынасында майталман шебері болділ?

Жүз жыл ғұмыр  кешкен қарт ақын XIX ғасырдың екінші жартысы  мен XX ғасырдың бірінші жартысында ел басындағы, халық - өміріндегі әр алуан оқиғаларды, ұлы өзгерістерді көріп, жырына өзек еткен. Табан аузында, таудан құлап аққан бұлақтай, төгілте айтатын ақын ғасыр бойы домбырасын қолдан түсірмей жырлағанын еске алғанда, оның қаншама өлең, жыр, дастандар селін ағытқанын шамалау қиын емес! Ақынның революцияға дейінгі шығармаларының көбі бізге толық, жеткен жоқ. Ал, жеткендеріне назар аударсақ, шебер ақынның кер замандағы теңсіздікті күйіне жыр еткенін байқаймыз. Еңбекші халықтың ауыр тұрмысына аяныш білдірді. Әділдікті, адалдықты, адамдықты, оған қоса ерлікті, бірлікті уағыздады. Жалғандық пен опасыздықты, халық мүддесіне жат нәрсенің қандайын болсын ащы әжуа, алмастай кесіп түсетін мысқылмен аяусыз шенеп отырды. Сөйтіп, ол демократиялық идеяны, озат гуманизмді жыр туы етіп ұстады.

Ұлы Октябрь  социалистік революциясының алтын  шапақты күні еңбекші халыққа, сол  халықтың абзал перзенті Жамбылға да бақыт нұрын төкті.                                 

                                                  3          

 Ежелгі арманы  шындыққа айналғанын көрген ақын  қырандай қайта сілкініп, қанатын  жайып, бұрын шыға алмаған биігіне  қайтадан самғады.    

 Кәрі жолдасы  — домбырасының босап кеткен  құлағын қайта бұраған Жамбыл  содан бері Советтік Қазақстанның бұрын-соңды болмаған ұлы өзгерістерінің барлығын да көріп, соларға шаршамай, шалдықпай жалынды жырымен үн қосып отырды. Жамбыл жырының өзегі — жаңа заманның жаңа дәстүрі, советтік патриотизм, халықтар достығы. Ұлы Отан, Коммунистік партия, данышпан көсеміміз В. И. Ленин, Еңбек Ерлері мен Отан қорғаған батырлар бейнесін жасауда да Жамбыл поэзиясының орны өзгеше. Әсіресе, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы жалынды жырларының өлеңдік қуаты, тәрбиелік мәнінің қандайлық күшті болғанын бүкіл совет халқы жақсы біледі.

Сөйтіп, ол өзі  тұстас ақындардың ішінде советтік шындықты, коммунистік идеалды барынша  мол, ерекше шеберлікпен жырлай алған  жыр алыбына айналды. Оны халқымыздың  поэтикалық энциклопедиясы десе де болады.

Алатаудың өркешті  ақбас шыңдарына көз жіберсек, өзі қатарлас өнерлі, дарынды ақындар арасында сол Алатаудың ең биік, ең еңселі шыңындай болып Жамбыл тұрады.

Тау мүжіледі, темір  тозады, бірақ, халық мұңын мүңдаған, халық, қуанышын жырлаған шынайы, көркем жыр мүжілмек те, тозбақ та емес. Жамбыл жыры — осындай жыр.

1.1. Жамбыл — Ұлы  заманның Ұлы ақыны

Жайқалған орман  мен аласа дөңдер арасында, жазық  даланың ағысы баяу өзендерінің  көктемгі жағалауларында Россияның  данышпан ақынына бір ауыздан  және әр тілде қошемет көрсетілген  бәрімізге қымбат                              А. С.Пушкин жерлерінен бүкіл халықтық достық пен поэзияның эстафетасы бейнебір Қазақстанның ұлан - байтақ жеріне, шыңдары мәңгі қар жамылған, өзендерінің қатты ағысы гүрілдеген асқар таулардың етегіне жеткендей болды. Үлкен карталарда белгіленбеген — елеңді ауылға және Алматыға жеткендей болды. Мұнда біз туыстарымызбен, достарымызбен

                                               4

бірге ұлы Жамбыл алдында перзенттік парызымызды  өтеп отырамыз.

Біздің бүгінгі  мерекеміз — поэзия мерекесі. Бірақ, біз поэзияны қаншалықты сүйгенімізбен, оған, жүрек әміршісіне, қаншалықты аса зор мән бергенімізбен, бұл атаулы күндердің мәнін тек бір поэзиямен, тек бір өнермен және тіпті бір ғана мәдениетпен айтып болмайды. Біздің мерекеміз — республикамыздың гүлденіп көркеюінің мерекесі. Советтік Қазақстан терезесі тең бауырлардың тату семьясында қазір металымен, машиналарымен, рудасымен, көмірімен, құнарлы жерімен, жас қалаларымен, жаппай сауаттылығымен Ғылым академиясымен, орынды мақтан етіп отырған азаматтарының жоғары мәдениетімен, білім мен творчествоның барлық салаларындағы көптеген таланттарымен даңқты. Біздің мерекеміз — халықтардың лениндік достығының гүлдену мерекесі, биылғы жылдағы ең үлкен салтанаттың — Советтік Социалистік Республикалар Одағының елу жылдығының, көп ұлтты қуатты держава мерекесі алдындағы сәтті мереке. Жамбылдың аса ғажап халық ақыны болумен қатар, еңбек жыршысы, туысқандық пен достықтың жыршысы, Совет Одағының жыршысы, сүйікті Коммунистік партияның жыршысы болғаны тамаша емес пе!

Біздің көп ұлттық семьямыздың жыршыларына деген өзара құрмет пен сүйіспеншілік мотивтері Жамбыл творчествосында өте күшті. Оның Фирдоусидің социалистік мұрагері Ғасем Лахутимен шабытты үндесуі, оның Дағыстанның қанатты ашугі Сулейман Стальскийге арнаған өлеңі еске түседі. Жамбылдың Тарас Шевченко туралы өлеңі бейне бір бүгінгі таңда жазылғандай естіледі.

Біздің ақын Пушкинге тірі жандай екі рет үн қатты. Совет заманының теңдесі  жоқ ақынының жүрек нәзіктігі мен керек ойы  осы   үннен айқын   көрінеді. Оның қарапайым және,  сонымен бірге, оңтүстіктің ыстық күні сияқты азаматтық әуенге толы өлендері, халықтардың туысқандығы туралы толғаулары бүгінгі таңда   да біздің   жасампаздық  творчествомыздың шеруіндегі аңындың ұран болып естіледі.

Жамбыл отызыншы және қырқыншы жылдардың да, біздің                              

                                               5

уақытымыздың  — жетпісінші жылдарының да, ақыны. Өңменнен өтетін өткір, бірақ мейрімді және сәл мысқылшыл көзді, ақ сақалды  дана шалдың бейнесінен, оның сабырлы және тапқыр сөздерінен, оның жас адамдарға деген әкелік ықыласынан, еңбек сүйгішгінен, өткендегіні өте жақсы білетіндігінен және сезімталдырынан халықтың таңдаулы қасиеттері   айқын көрінеді. Бұл қасиеттер атақты   күріш   өсіруші Еңбек Ері Жақаевтан, тарыдан  рекордты   мол  өнім алған шебер Шығанақ Берсиевтен   де табылады. Бұл қасиеттер біздің ер жүрек диқандарымыз бен малшы-ларымыздан, шахтерлеріміз бен металлургтерімізден, ғалымдарымыз бен жауынгерлерімізден де табылады. Белгілі бір аймаққа   ғана   мәлім   болған   ауыл ақынының даңқы Қазақстаннан және бүкіл елімізден тысқары жерлерге   тараған бүкіл халықтың ақынға айналғаны — оның Совет дәуіріндегі өмірбаянының кереметі. Бұл — халықтың алып таланттары оянған, ұлттың өнері, ұлттың әдебиеті қалыптасқан жылдар болды. Бұлардың өсуін халық творчествосының нәрлі бұлағынсыз көз алдыңа елестетуге де болмайды. Жамбыл даңқының осылайша тез һәм кенет тарауын осы тұрғыдан түсіндіруге және түсінуге болады.

Иә, ақын біздің заманымыздікі, әйткенмен оның түпкілікті өмірбаяны сонау XIX ғасырға үңілдіреді.

Кәне, қымбатты жолдастар, қысқаша болса да Жамбыл өмірінің елеулі беттерін ақтарып көрейікші.

Абай мен  Жамбылды құрдас деуге болады. Тек өткен жылы ғана біз қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы, ұлы ақын Абайдың 125 жылдығын атап өттік. Олар біри - бірімен кездесер де, достасар да, кейіннен жеке творчестволарымен танысар еді, бірақ олардың өмір тағдырлары мүлде басқаша болды. Абай бала кезінен тек фольклормен, Шығыс поэзиясымен шектелмей, орыстың классикалық әдебиетімен кеңінен танысты. Ол бала шағынан сауда һәм әскери-әкімшілік қаласы ғана емес, Ертіс бойындағы орыстың демократиялық мәдениетінің орталығы — Семейде болып жүрді.

Ал, Жамбылдың  балалығы мен жігіттік дәурені көшпенділікпен өтті.            

                                               6

Оның шапырашты  руы Жетісудың басқа қазақтары  сияқты Қоқан хандығының қарауында  болып, өткен ғасырдың алпысыншы  жылдарының екінші жартысында ғана Россияның  қарамағына кірді. Сол жылдары пайда  болған Верный қаласы көп уақыт бойы патшалық Россияның кішігірім соғыс қамалы ретінде қала берді.

Ақынның ертедегі өлеңдеріне қарағанда, тіпті молданың өзі тек көк шыбықпен дәріс  берген, ал, бала Жамбыл оның «сабақтарынан» қашып жүргенде, Абай Ахмет Ризаның  көне медресесінде парсы поэзиясының классикалық үлгілерімен кеңінен танысқан.

Бірақ, Жамбыл бала кезінен халың творчествосының  кәусар бұлағынан сусындап өсті. Ол дала жыршылары мен әңгімешілерін, ертегішілерін, ертедегі аңыздарын  қызыға тыңдады. Ол Ұландай шешесінің  ағасы, атақты музыкант һэм композитор. Қанаданның жолын қуды. Домбыра тартуды үйренді. Бала Жамбыл әкесінің рұқсатынсыз халықтың көне өнері – айтыс өнерін үйрену үшін өткен ғасырдың атақты ақыны Сүйінбайға барды. Сүйінбай өз шәкіртіне өткен замандардағы айтыстарды игермей тұрып, нағыз ақын болмайтындыгын әрдайым айтып отырған.

Атақты ақын Жамбылға халық эпосын жаттатты. Жамбыл ен дүниенің ең қымбаты деп поэзияны сүйді.

«Сапарың сәтті  болсын, балам, халың қуана-қуана жаттап, мәңгі есінде сақтайтын өлең тудыр, сенің өлеңіңе жекелеген адамдар ғана емес, бүкіл халық сүйсінсін. Сенің өлеңің жүректен шығып, жүректен төгілсін. Шындықты айта отырып, теңдікті жырла, біреулер жүріп өткен жолмен жүрмей, өз соқпағыңды тап, айналаңда болып жатқан уақиғаға әділ баға бер. Сенің жаның ханның қазынасынан да бай болсын».

Жамбылдың есінде, ең озық шәкірті ретінде өз домбырасын берген Сүйінбай бейнесі осылайша қалды.

Менің пірім  – Сүйінбай,

Сөз сөйлемен сыйынбай.

Сырлы, сұлу сөздері,

                                                 7

Маған тартқан сыйыңдай.

Сүйінбай деп  сөйлесем,

Сөз келеді бұрқырап,

Қара дауыл  құйындай.

Өлеңдерін Жамбыл Сүйінбай есімімен бастайтын. Ол өз ұстазын  ойша болса да айтысқа шақыратын, өйткені бұл кезде Жетісуға белгілі  ақынның шеберлігі осы айтыстарда өсіп, жетілген еді. Жамбылдың бар кезінде фольклорымыздың бақытына қарай, сол поэтикалық сөз жарысының бірнеше текстері, атап айтқанда, ақын қыздар – Айкүміс пен Бөлек қатысқан екі айтыс қалпына келтірілді. Осы бірнеше поэтикалык, сөз жарысының ішінде Жамбылдың оған дейін ешкімнен жеңіліп көрмеген ақын «құлан аяқ» Құлмамбетпен айтысы ерекше орын алады. Арада жүз жылдай уақыт өтсе де, біз айтыстың поэтикалық шыншылдығына, өткір де шымыр сөз таласына, мінездемелердің образдылығы мен дәлдігіне сүйсінеміз.