Энергия тасымалдаушыларды пайдаланудың құрылымы. Энергетиканың үш аспектісі

   7. ДҮНИЕЖҮЗІ ЭНЕРГЕТИКАСЫНЫН,

   ТМД-Ы  ЕЛДЕРІНІҢ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН ЭНЕРГЕТИКАСЫНЫҢ  ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ. БОЛАШАҒЫ. ЭЛЕКТРОЭНЕРГЕТИКАНЫҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БОЛЖАМДАРЫ. ЭЛЕКТР ЭНЕРГЕТИКАДАҒЫ НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР. ҚЫСҚАША МӘЛІМЕТТЕР

   71. Энергия тасымалдаушыларды пайдаланудың құрылымы. Энергетиканың үш аспектісі

   Энергия тасымалдаушылардың құрылымы кейінгі жылдар ішіңде ақырын өзгеруде [8]. Отын ретінде көмірді пайдалану басым.

   Кейінгі уақытта, отын ретінде газды пайдалану өсуде, ал мү- найды пайдалану керісінше төмендеуде. АЭС-да энергияны өндіру едәуір өсуде.

   Дүниежүзілік  электр энергияны ендірудің 63%-дан артығы экономика жөнінде бірлесіп жұмыс істеу және даму үйымының (ЭБЖД-ОЭСР) мүшелерінің үлесіне келеді, 7.1-кесте.

   Энергетиканың үш аспектісі. Қазіргі замандағы энергетика және оның болашақта дамуы үш факторларға байланысты. Олар техникалық, әлеуметтік-саясат және биосфералық (экологиялық) аспектілер. Бүл жағдайлар бір-бірімен өте тығыз байланысты.

   Энергетикалық техникалық аспектісі орасан зор  қуатпен сипат- талынады. Мысалы, бүкіл әлемдегі электр станциялардың қуаты шамамен 2 млрд. кВт, ал барлық энергетикалық қондырғылардын жалпы қуаты 10 млрд. кВт. Осындай үлкен куатга қамтамасыз- дандьфу үшін, адамдар жыл сайын шамасы 40-50 млрд. т. шарт- ты отынды алып отырады [шартты отын дегеніміз, ол отын 1 кг жанғанда 29.3 МДж жылу бөлінетін болуы керек].

   Табиғаттан  альшатын энергегакалық ресурстардың пайдалы эсер коэффициенті 0,25% артьіқ емес. Бүл мәселе, энергетиканың негізп мөселелерінің бірі болып есегггелінеді. Ол үшін энергияны ендіру процесінен бастап оны пайдалануға дейінгі сатылардағы шыгынды азайту қажет. Бүл проблеманы, яғни пайдалы эсер коэффициентінн көбейту, ол тек қана техникалық шешімдерге байланысты емес 

ы дұрыс  пайдалануда әлеуметак-саясат аспектісініц ■^гезор- Мысалы, бүкіл жер шаръшың 30% халқы планетада Н Ш taeTiH энергияның 90% пайдаланады, ал қалған 70% тек кана

   Н ! Щ өндірілген энергияны пайдалануға мүмкіндігі бар. Сонымен к*я«р> өнеркәсіптің деңгейі, жүмыс жағдайьша жөне мәдениетгің дамуьша энергияның пайдалану санына тығыз байланысты екені бзрюамызға белгілі.

   I 7.2. Дүниежүзіндегі электроэнергетиканың

1. і дамуының негізгі болжамдары

    Дүниежүзіндегі  елдердің электроэнергетнкалык; дамуы  үрдісі ОШ I тек қана болжам ретінде беріледі де жыл сайын анықталып оты- рады.

   I Пайдаланылатьш есептеу үлгісіндегі  негізгі бастапқы ақпа- Щ I раггардың айырмашылығы мынада:

   1 - дүниежүзіндегі және аймақтарда экономиканың даму сцена- Мэко- риінде;

• экономика және энергия тасымалдаушылардың арасындағы 1 өсу байланысында;
• өндіруге және пайдалануға әсерін тигізетін материалдык экономикалық және саясаттық болжамды тоқтату факторларында;
• келешектегі энергия тасымалдаушылардың бағасында. Әдетте, болжам жасалғанда негізгі нүсқалар келтіріледі, сонымен қатар төменгі және жоғарғы бағалар көрсетіледі. Бүл бағалар негізгі факторларға және олардың өзгеру беталысына ықпалын тигізеді.

   2000 жылдан бастап АҚШ-тың энергетика министрлігі дүние- жүзінің және кейбір аймақтардың энергетикасының даму болжа- мын жариялады. 2004 жылғы негізгі болжамға Караганда, 2005 жылғы электрэнергияны пайдалану екі есе өскен. Элекір энергияны пайдаланудың өсетінін Азия елдері күтуде.

   Электр  энергияны пайдалану қаркыны ендірістері дамыған елдерде жылына 1,6 % - деп болжамдалды, ал дамитын елдерде жылына 35% деп есептелінуде.

   Экономикасы өтпелі елдерде (бұрьшғы КСРО) электр энергияны пайдалану каркьшы жылына 2% - деп болжамдалуда. Бүл елдерде 

   1990 жылдары электр энергияны пайдалану  едәуір темендед, Электр энергиянын 1991 жылғы деңгейі, шамамен 2010 жылы соя қалпына келтірілуі мүмкін.Ол әртүрлі жағдайларға байланысты. Мысалы, жаңартылған техник аларды жэне технологияларды пайдалану, электр энергияны қаркынды тұтыну, т.б.

   7.3. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерівіц энергетикасы дамуының негізгі бағыттары

   Тәуелсіз  мемлекеттер достастығы елдерінің (ТМД) энергетика- I сының дамуының негізгі бағыттарын (ГОЭЛРО жоспарына сәйкес) төмендегідей тұжырымдауға болады [3,4]:

1. Тавдалынып алынған жеке аудандарды ғана емес бүкіл елді электрлендіру, шалғайдағы аудандардың бай шикізаттық және энергетикалық ресурстарын пайдалану;
2. Халық шаруашылығының барлық салаларын, оның ішінде ауыл шаруашылығын, мәдениет және тұрмыс салаларын жоспар- лы түрде электрлендіру;
3. Электрлендіру ісін дамыту, электр қуатының резервін жасау;
4. Жылу электр станцияларын отын шығаратын жерлерге жа- қын салып, жергілікті отынды барынша толық пайдалану;
5. Су электр станцияларын салу;
6. Жылумен қамтамасыз ету ісін барынша дамыту;
7. Ең жаңа техниканы жоспарлы түрде енгізу: жоғары пара- метрлі бу өндіру, барынша жетілген әрі қуатты агрегаттарды пай- I далану, өндірістік процесстерін автоматтандыру, т.б;
8. Электр станцияларын салу арқылы халық шаруашылығы- I ның мәселелерін кешенді түрде шешуге, мысалы, су электр станцияларын элеюр энергиясын өндіру, кеме қатынасын жақсарту, жерді суару және шөлейт жерлерді суландьфу үшін, ал жылу электр станцияларында, отынды энергохимиялык түрғыдан пай- далануға, яғни отыннан жанғыш газ бен шайыр алу және электр I энергияны өндіруден қалған отын каддықтарын пайдалану;
9. Энергетикалық жүйелерді құру арқьшы электр станцияларын і біріктіру және ТМД-ның біріктірілген энергетикалық жүнесін
10. Қоршаған органы барынша ластамау ісін игере түсу. 
    

   I тмд-яын болашаққа арналған энергетикалык j бағдарламасының вегізгі қағидалары

   

   5«л  бағдарлама болашақта ТМД-ньщ  экономикасының өсуі Н о-іъін-энергетикалық кешені салаларынъщ даму деңгейін және яегізгі бағытгарын белгілейді.

   ХМД-ньщ  энергетикалық бағдарламасының  негізгі қағидалары:

   I Халық шаруашылығы мен тұрмыстьщ барлық салаларында ғылыми-техникалық прогресс негізівде энергия үнемдеу саяса- гын белсенді түрде жүргізу; отын мен энергияны үнемдей оты- рып, ұлттық табыстьщ үлесті энергия сыйымдылығын елеулі турде төмендету;

   I Отын-энергетикалық кешені салаларындағы техникалық прогресті жеделдету, сонымен катар кешенге қажетті жабдықтар, машиналар мен материалдар жеткізіп тұратын машина жасау жөне басқа да өнеркәсіптің күрделі салаларындағы техникалық про- гресті жеделдету;

   I Бастапқы энергетикалык ресурстарды өндіру және олардың энергетикалық өсімін қамтамасыз ету;

• Еліміздің ішкі мүқтаждары мен экспорт мұқтаждарын өтейтін газ өнеркәсібінің дамуын жеделдету;
• Мүнай өнімінщ түрақты жоғары деңгейін, оның ішінде мүнай қабатының пайдалы эсер коэффициента артгыруды қамтамасыз ету;
• Отынның, әсіресе, мұнайдың өндірістік корларын өз уақы- тында дайындау, мүнай кендерінің жоғары нәтижелігін артгару;
• Мұнай кендерін тереңцету және оньщ көлемін арттыру есебі- нен моторлы отын ресурстарымен камтамасыз ету, бүл ретге электр станцияларының мазутты жұмсауын, сол сияқты сығылған және сүйытылған моторлы отынды біршама кысқартып, сонымен қатар газ, көмір, жанғыш тақта тастан алынған синтетикалық моторлы отын өнеркәсібінің ғылыми-техникалық мәселелерін ше- шуді үйымдастыру;

1. Электр жөне жылу энергиясы өндірісіндегі ядролық энерге- тиканы жедел дамыту;

• Көмір енеркәсібін дамыту; оны ашык жолмен өндіру тәсілін арттыру және осы көмірді пайдаланатын жылу электр станцияла- рының қүрлысын жеделдету; 
  
• ТМД-нын болашаққа арналған энергетикалык бағдарлима- сынын негізгі қағндалары - осы елдердің энергетика саласындагы қарым-катынасты онан өрі дамыту болып табылады.

   ТМД елдерінің бірікгірілген электр энергия жүйесін басқаруды үйлестіру мақсатында, 1992 ж. 14 ақпанда «Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінін электр энергетика саласындағы мемле- кетаралык қатьгаастарды үйлестіру туралы» келісім жасалды. Осы келісімге сәйкес ТМД елдерінің электроэнергетикалық салаларын- дағы бірінші басшыларынан Электрэнергетикалық кеңес және оның түрақты жұмысшы органы — Атқару комитеті қүрылды. Кейінірек бұл келісімге Грузия косылды. Сонымен, ТМД-ньщ Энер- гетикасының біріктірілуін қалыптастырудың бастамасы жасалды (ТМДЭ) [3,4,16].

   Соңғы жылдары ТМД елдерінде өзінің жобалық ресурсын өте- ген, ауыстыруды, жаңалауды және қайта қүруды қажет ететін, ескірген жабдықгың көлемі айтарлыктай дәрежеде өсті. Инвести- цияның тапшылығы электроэнергетика нысандарын техникалык қайта жабдықгауды қажетті көлемде іске асыруға мүмкіншілік бермейді, бұл мәселе келешекге ТМД елдері экономикасын көте- руде тежегіш факторға айналуы мүмкін.

   Мүның бәрі ТМД елдерінде энергетикалық жүйенің тиімді қыз- мет етуін төмендетуге әкеліп соқтырды. Бүл жеке алғанда электр тораптарында энергия шығынының артуына, кернеу мен жиілікті сақтау сапасының нашарлауына, электр станцияларында отын шығынының артуына әкеледі.

   Сөйтіп, ТМД елдерінің территориясындағы электр энергетика саласының міндетгерінің бірі 1 үлттық энергия жүйелерінің, сон- дай-ақ әр түрлі меншік иелеріндегі энергетикалық нысандарының бірлескен жүмысының тиімді тегершіктерін жасау болып табылады. Осы негізде тиімді жүмыс істейтін бірегей энергобірлестікті кайта қүрудың электроэнергетика саласының келешек дамуы үшін маңызы бар.

   ТМД-да электр энергиясын өндірудің (ТМДЭ) болжамы төмен- дегі 7.1- кестеде келтіріпген.

   Электрэнергетика  саласын дамытудағы маңызды проблемалар:

• Жабдыктарды жаңалау және ауыстыру;
• Жаңа технологияларды игеру; 
  

     
 
 
 
 
 
 
 

   

   

   -Жана  куатгар косу;

   - ТМД экономикасының электроэнергетикальщ секторында жүргізіліп жаткан реформаларды терендету мақсатындағы жүмы- старды үйлестіру;

• ТМД-ның электроэнергетикасын дамыту бағдарламаларын үйлестіру;
• ТМД-ньщ энергия жүйелерін басқа елдердің энергия жүйе- лерімен біріктіру процестерін үйлестіру болып табылады.

   7.5. Қазақстан энергетикасы. Тарихы.

    Қазіргі жағдайы. Болашағы.

   Ресей империясы жас Қазак республикасына ешқандай энерге- тикалық мура қалдырмады. Революцияға дейінгі Қазақстанның барлық электр станцияларының жылдық электр өнімі 1,3 млн. ш болды. Бұл, негізінде Ертіс өңірі мен Орталық Қазақстанның ^У-кен рудалы кәсіпорнына қызмет ететін кішігірім электр стаы- №ялары болатьш. Олар локомобильдермен, не екі ырғақты мұнай Козғалткыштарымен жабдықталды, яғни бу турбиналары болған жоқ.

   1920 жылы Шығыс Қазақстан облысындағы  ¥лба және Громашка взендерінде су электр станцияларын салу ісіне көңіл аударыл- ГОЭЛРО жоспарлары бойынша Қазақстанда, оның ішінде

   2*7 

   Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарьінда су электр станцияларын салу ісі белгіленеді.

   Қазақстанның  энергетикасы дамуыньщ өсу қарқынын техни- калық деңгейі жағынан  шартгы түрде бірнеше кезеңге  белуге болады.

   Бірінші кезецге 1920 жылдар кіреді. Бастапқы кезде  империалиста жөне азамат соғысы салдарынан құлдырап кеткен ша- руашылықтарда, әсіресе тау-кен өнеркәсібі үшін шамалы куатгы электр станциясын салу қажеттілігі туды. Мысалы, Орталык Қазақ- стандағы Қарсақпай жөне Шығыс Қазақстандағы Глубокое электр станциялары мыс балқыту зауыттарын электрмен қамтамасыз ету мақсатында салынды. 1928 жылы Риддер жанындағы қуаты 3 МВт Жоғарғы Хариуз су электр станциясы іске қосылды. Міне, бұл станция Қазақстан су энергиясы құрлысының бастамасы болды.

   Бірінші кезеңнің аяғына таман республикадағы электр станция- ларының қуаты 9 МВт, ал электр энергиясының өнімі 7 млн. кВт сағ-қа (1913 ж. 1,3 млн. кВт сағ болатын) жетті. Осы цифралар қазіргі түсінік бойынша, өрине, көзге тым қораш болып көрінеді.

   Қазақстан энергетикасынын дамуының екінші кезеңі - 1930 жылдары индустриялы Қазақстанньщ айқын түрін белгілеген, өнеркәсіп пен күрделі жаңа құрылыстың қарқындап даму уақыты болды. Ірі өнеркәсіп орындарымен қатар ссш кездегі біршама куат- ты электр станциялары салына бастады.

   Электр  станцияларыныц саны мен жалпы қуаты күрт артты. Бір ыңғай өнеркөсіптік станцияларымен қатар тұрмысқа және ауыл шаруашылығына қажет электр станциялары, сонымен бірге темір жол транспорты мен байланыс жолдарына қызмет ететін электр станциялары салынды.

1934. жылдың басында, республиканың барлық электр станцияларыныц жалпы қуаты 60 МВт-ға, жетті, бұл бірінші кезевдегі жағдаймен салыстырғанда 6,5 есе көп еді.

   Электр  станциялары қуатының негізгі улесі (80% шамасында) ауыр өнеркәсіпке берілді. Олардың орташа бірлік қуаты, сол кезгі шамамен алғанда айтарлықтай коп еді. Тұрмысқа қажет электр станцияларыныц барлығы да кішігірім болатын, тек кейбір облыс орталықтарындағы станцияның қуаты бірнеше жуздеген килова- тка жетті. Бастапкыда түрмыс мүктаждарын өтеуге арналған бұл