Энергия тасымалдаушыларды пайдаланудың құрылымы. Энергетиканың үш аспектісі

   стаНциялар негізінен қалалардағы тез өсіп келе жаткан орташ* лене ұсак өнеркәсіптерді элекгрмен қамтамасьп етуге пайдада- нылды. Сондықтан олар сарқыла пайдаланылып, қалалардын көп- тілігі электр энергиясьгаа мүқтаж бола бастады.

   Бірінші және екінші кезеңдер аралығында мынадай ірі днеркөсіп орындары; Қарағанды көмір комбинаты, Шымкент қор- Ғасын зауыты, Ақтөбе химия комбинаты, Шығыс Қазақстан об- лысындағы таукен металлургия кәсіпорындары, Семей ет комбината салынды. Бұл кәсіпорындарға тиісті энергетикалық база кажет болды. Осыған орай, Қазақстанда алғашқы бу турбиналық электр станциялары салынды, олардың қуаты мындаған киловатқа жетті. Оның ішіндегі ең ірілері: 1932 ж. іске қосылған Қарағавды орта- лык электр станциясы, Шымкент қорғасын зауытының орталық электр станциясы (1934 ж.), Семей ет комбинатының жылу электр орталығы (1935 ж.), Алға қаласындағы Ақтөбе химия комбинаты- ньщ жылу электр орталығы (1935 ж.), Қаратау орталық электр станциясы (1935 ж.). Мүның бәрі зауыттың электр станциялары еді. Алайда, олардың үлкен қалаларда орналасқан кейбіреулері, көсіпорынның тар шеңберінен шығып, қала түтынушыларын энер- гиямен қамтамасыз ете бастады. Мысалы, Семей ет комбинаты- ның жылу электр орталығы бірқатар кәсіпорындар мен қаланың бір бөлігін энергиямен жабдықтады.

1935. жылы алғашқы бу турбиналық электр станциясы I Алматы Орталық электр станциясы іске қосылды, ол республика астана- сын 1944 жылға дейін электр энергиямен қамтамасыз етудің бірден- бір көзі болып есептелді.

   1937 жылы Балқаш қаласында Қазақстандағы  алғашқы ірі жылу электр станциясы іске қосылды. Дәл сол жыпы Шығыс Қазакстан облысында қуаты 27,6 МВт Ұлба су электр станциясы пайдала- чуға берілді. Оның іске қосылуы Қазақстандағы алғаш энергия жүйесін қүруға себебін тигізді («Алтайэнерго»).

   Екшші кезеңнің аяғында бірқатар ірі энергетикалық  обьектілер, Ертіс ГЭС-i, Қарағанды ГРЭС-і салына бастады. Екінші кезең I негізінен республиканың энергетикалық базасының қалыптасу кезеңі. 1940 ж. Қазақстанның барлык электр станцияларынын Қуаты 224 МВт-ға жетіп, электр станциясының енімі- 0,63 млрдкВт сағ болды.

   Қазакстаннын  энергетикалык базасынын даму киркыны Кейес Одағы бойынша орташа цифрлардан өлдекайда жоғары бонды. Егер 1928--1940 жылдарда КСРО-да электр энергиясының внімі 9,7 есе өссе, Қазақстанда осы уакыт ішінде ол 90 есе өсті. Электр энергияны өндіру жағынан ол бүрынғы Кеңес Одағының барлық аудандарын куып жетіп, 1940 ж. Одақтас республикалар ішінде бесінші орынға ие болды.

   Германия фашизмі біздің елімізге соғыс ашкан жылы Қазақ- станның өзінің қуатты энергетикалык базасы болған. Бұл эконо- миканы, оның ішінде бірінші кезекте еліміздің шығыс аудандары- ның энергетикалық базасын жан-жақты әрі шапшаң дамытудьщ нөтижесі еді.

   Үшінші  кезен - Қазакстан энергетикасыныц  дамуындагы елеулі кезең. Оған сұрапьш соғыс жылдары кіреді. Бүл кезенде түсті металлдар өндірісін, көмір шығаруды тез артгырып, майдан мен тылды тағамдық азыктар мен жеңіл өнеркәсіп бүйымдарымен қамтамасыз ету қажет болды. Қазақстанда ірі машина жасау зау- ыттары қайта жасақталды. Өнеркәсіптік өндірістін өсуіне, кәсіп- орындарды шапшаң түрде кеңейтуге және эвакуацияланкан зауьгт- тар мен фабрикаларды іске қосуға байланысты электр қуаты жеткіліксіз болды. Барлық қалалар мен өнеркәсіп орталыктары энергиядан қатты тапшылық көрді.

   Өздерінің ерен еңбектерінің арқасында Қазақстан энергетик- тері қысқа мерзім ішінде энергетикалык базаның онан ері өсуіне және электр энергиясы өнімін біршама арттыруға қол жеткізді. Олар қондырылған энергетикалык жабдықгарды дүрыс пайдалану- ға, электр станцияларынын қүрылысын тездетуге бар күштерін жүмсады. 1942 жылы адам айтқысыз қиын жағдайда, сол кездегі ірі жылу электр станциясы 1 - Қарағанды ГРЭС-і іске косылды. Оның іске қосылуы елімізде тапшы болып отырған көмір өндіруД' тездетуге мүмкіндік туғызды. Дәл сол 1942 жылы Актөбе жыпу электр ортапыгы пайдалануға берілді, ол кару-жарак шығаруга қажетгі ферроқорытпа өндірісінің қүрыдысын салуға ыкпалын тигізді.

   1943 жылы I- Петропавл жылу электр орталығы (ТЭЦ), жылы 1 -Текелі жылу электр орталығы және Шымкент май комби*®’ тының жылу электр орталығы (қазіргі 1-Шымкент жыяу aeeW 

   _таДЬІғы) сапынды. Республика астанасының тұрғындары декТр станциясы тізбегінің қүрылысына қызу араяасты. 1944 жшы 0цын алғашкы екеуі, келесі жылы тағы да екі су электр стажишнһ ры іске қосылды.

   цЛіне, осындай қызу еңбектің нәтижесінде  соғыс жылдарында электр станцияларының қуаты 1,8 есе өсіп, 382,5 МВт-қа жетті.

   Қазақстан энергетикасының дамуының келесі кезеңі I со- гьгстан кейінгі энергетикалык базаның қарқынды даму кезін камтиды. Электр станциялардың қуаты 6,5 есе өсіп, 1960 жыл- дын басына таман электр энергия енімі 2,53 млн. кВт сағатқа ясетгі. Қуат өндірудің жылдық орташа мөлшері соғысқа дейінгі кезенмен салыстырғанда 7,5 есе артты.

   Сөйтіп, республиканың энергетикалық шаруашылығыньщ жаңа негіздері қаланды. Көптеген ірі электр станциялар салынды. Бай гидроэнергетикалық ресурстарды меңгеру жолындағы жұмыстар жүргізіліп, ірі гидроэнергетикалық қүрылыстыңтәжірибесі толық- тырылды. Бұл ретте 1952 жылды атағанымыз орынды: бұл жылы Өскемен су электр станциясы іске қосылды. Қуаты 675 МВт Бүқ- тарма су электр станциясының құрылысы орасан зор қарқынмен алға басып, 1960 жылы оның бірінші кезегі берілді. Алматы су электр станциясы тізбегінің құрылысы аяқталды: 1952 ж. 1-Озерная су электр станциясы, ал 1959 ж. 2-ГЭС іске қосылды. Бұл жоғары қысымды су электр станциялары болатын. Дэл осы кезевде жылу электр станциялары да қарқынды түрде дами бастады. 1947 жылы Өскемен жылу электр орталығы іске қосылды, ол Қазақ- стандағы алғашқы жоғары қысымды жабдықгармен жарақгалған ЖЭС болатын. 1952 жылы Жезқазған және З-Жамбыл жьшу-электр орталықтары, 1956 жьшы Лениногорск ТЭЦ-і, ал 1956 жылы Караганды металлургия зауытының ТЭЦ-і және 2-Текелі жылу электр орталықтары іске қосылды. Оның үстіне мына электр станциялары кеңейтілді: 1-Қарағанды ГРЭС-і, Балқаш ТЭЦ-і, Кентау, Алматы жылу электр орталықтары және т.с.с.

   Соғыстан кейінгі кезеңде электрмен қамтамасыз етуді орта- лықтандыру мен энергетикалык шаруашылықты жаңа негізге көшіру ісі жүргізілді. Электр станциялар ірілендіріліп, энергети- калық жүйелер пайда болып, әрі қарай жетілдірілді.

   Щ электр станцияларыньщ құрылысымен қатар электр желі- лері құрылыстары дами бастады; 35, 110, 220 кВ-тағы бірнеіщ. мың километрге созылған линиялары, электр желілері Қазақстац. ның ішінде ғана емес, сол сияқты республикадан шеткері; Өскв- мен - Рубцовск, Ақгөбе-Орск, Шымкент-Ташкент, Сарбай-Тро. ицк және баска да елді мекендерге тартылды.

   50-ші  жылдардан бастап қалаларды жылумен қамтамасыз еіу ісі жетіле бастады. Бұл кезеңде Алтай жөне Караганды энергия жүйелері ерекше көзге түсті, олардың үлесіне Қазақстанда өндірі- летін барлық жылу энергиясының тең жартысы келді.

   1960 жылға таман бу турбиналарының  қуатының тен жарты- сын жылумен қамтамасыз ету агрегаттары өндірді, бірақ та олар- дьщ қуаттылығы төмен болды. Сол кездегі магистральды жылу желілері әлсіз еді,мүндай желілер тек 60-жылдардан бастап жедел қарқынмен дами бастады.

   Енді  Қазақстан энергетикасының соңғы  кезеціиде, оньщ қазіргі күйіне тоқталайык.

1959. жылдан бастап республиканың энергетикалык шаруа- шылығында бірқатар сандық, әрі сапалық алға басушылықтар байқалды. Мысалы 1958-1968 жылдар аралығында электр стан- цияларының қуаттылығы 3,3 есе артты. Осы уақыт ішінде 2-Пет- ропавл жылу электр орталығы (1961 ж.), Алматы ГРЭС-і (1962 ж.), 4-Жамбыл ТЭЦ-ы (1963 ж.), 1-Павлодар ТЭЦ-і (1964 ж.) және басқалары салынып, пайдалануға берілді. Осы кезде іске косыл- ған станциялардың басым көпшілігі жоғары және ең жоғары бу параметрлері ірі агрегаттармен жабдықталды.
1960. жылы Бүқтырма ГЭС-інің бірінші кезегі пайдалаяуға берілді. Бүл Қазақстандағы ең ірі СЭС, оның қуаты 675 МВт, 1962 жылы қуаты 200 МВт/ жобалық қуаттылығы 700 МВт/ 2- Қарағанды ГРЭС-інің бірінші кезеңі іске қосылды. 1967 ж. Жамбыл ГРЭС-інің алғашқы блогі іске қосылды, ол республикадағы жоба- лық қуаттылығы млн. кВт-тан астам алғашқы электр станциясы еді. 1968 жылы жобалық қуаттылығы 2400 МВт (300 МВт-тық агрегатгар) Ермак ГРЭС-інің (қазіргі Ақсу ГРЭС-і) бірінші блогы пайдалануға берілді. Бүл Қазақстанның энергетикасының негізін қүрайтын тұңғыш электр станциясы болатын.

   Электр  энергетикасының дамуы электрмен қамтамасыз етуДі оргалықтандыру ісімен үштасып отырды. 1950 жылдары орталык- 

   хоздың  қарамағында болғаны баршаға мәлім. Ведомстволых бов алған калалар мен аудандарда бүл әрине, бір қадам алга басущц. лық болды, өйткені көпшілік пайдаланатын энергетикалық база- лар қүрыла бастады. Аудандык энергетикалық басқару жүйесі бар аудандарда (Алтайэнерго, Қарағандыэнерго, Алматыэнерго) совнархоздың қарамағына көшу прогресшіл қадам болмады, I домстволық шектеулік территориялық шектеулікке ұласты.

   1962 жылы энергетиканы басқаруды орталықтандыру макса- тымен республикада 9 аудандық энергетикалық басқару жуйеле- рі бар энергетика және электрлендіру министрлігі құрылды. Бұл өрине, ведомстволық және территориялық кедергілерді бірден жойып, энергетиканың дамуының прогресшіл жолдарьш ашты: ірі электр станциялар салу, желілі құрылысты тездету, энергетика- лык жүйелерді қүру, селолық жерлерді электрмен қамтамасыз етуді орталықтандыру, қалаларды жылумен қамтамасыз ету жолға қой- ылды. Бұл кезде Қазақстан энергетикасының сандық және сапа- лык көрсеткіштерінің біршама өсуі жоғары карқын алды. Мысалқ 1985 жылы 1- Екібастүз ГРЭСі, ал 1993 ж. 2- Екібастүз ГРЭСі іске қосылды.

   Электр  энергетикасының 2030 жылға дейінгі даму бағдарлама- сы (ҚР Үкіметінің 09.04.1999 ж № 384 қаулысымен бекітілген) түжы- рымдамалық концептуалдық сипатқа ие және ол Қазақстан Рес- публикасының 2030 жьшға дейінгі дамуын іске асыратын бағдарла- масының стратегиялық бөлігі ретінде әзірленген болатын. Электр энергетикасы базалық салалардың бірі бола отырып, кез келген мемлекетгің экономикалық, әлеуметтік саласында маңызды рөл ат- қарады. Сондықтан электроэнергетикалық кешен Қазакстан Рес- публикасыньщ экономикалық секторларыньщ басымдыкгарынын бірі ретінде анықталған жөне ол жаңа жоғары тиімді технология- лар мен жалпы ішкі өнімнің энергия сыйымдылығын түракгы темен- дету базасында энергетика - экономика - табиғат-қоғам жүйесіяін үдемелі теңестірілген жүйесі ретінде қарастырылады.

   2030 ж. дейінгі бағдарламаның мақсаты және негізгі ба- сымдықтары:

• Экономиканы және халықты электр энергиясымен өзін-в31 қамтамасыз етуге және елдің үлттық қауіпсіздігінің бір көрінісі - энергетикалық төуелсіздікке кол жеткізу; 
  

   плектр  энергияның экспорттык, бөсекеге кабілетгік ресур- старын, олардың шекаралас жөне үшінші елдердің энергетита- лык нарығында сұраныс мүмкіндігін жасау;

• Өндірущілері көлік жөне таратушы электр тораптары меи электр энергиясы ағындарының, диспетчерлік бөсекеліктік нары- ғын дамыту.

   Электроэнергетикалық  саладағы негізгі стратегиялык ба- ғыттар:

• Қазақстанның біртұтас энергетикалық жүйесін (БЭЖ) қалып- тастыру;
• Орталық Азия республикаларының энергия жүйелері мен Ресей біртұтас энергетикалык жүйесінің біріккен жұмысын қайта калпына келтіру,
• Электр энергияның ашық бәсекелестік нарығының үлгілерін әзірлеу;
• Қолданыстағы энергия көздерін қайта қүру және жаңалау арқылы бар мүмкіндігінше пайдалану;

   I Импорт алмастырушы ретінде жаңа қуаттар енгізу;

• Дәстурлі емес энергетиканы дамыту есебінен электр энергияны өндіру қүрылымын жақсарту;

   -Органикалық  отын шығынын айтарлықтай қысқартуға және парниктік газ шығарылымдарын азайтуға мүмкіндік беретін тиімді энергия сақтағыш технологиялар ретінде, электр энергиясы мен жылуды түйдектеп өндірумен, қолданыстағы жылумен жабдық- тау жүйелерін қайта күру және жаңалау;

   1 Экономикалық және экологиялық жағынан тиімді автоном- ДЫҚ жоғары сапалы жылу көздерін енгізу.

   Қазақстан электр энергиясының қазіргі жағдайы келесі "эселелермен сипатталады:

• Бір электр станциясында қуаты 4000 МВт-қа дейін энергия өндіретін станциялардын шоғырлануымен;

   ~ Ірі электр станциялардын көбінесе отын кендері орындары-

2. *ақьщ орналасуымен;

   'Өндірістік  және коммуналдық қажеттіліктер  үшін электр энер- Мен жылу өндірудің күрама тәсілінің жоғары үлесімен; ^^^^бликаньщ электр қуаттарының балансында гидростан- Үлесінің жеткіліксіздігімен (12% шамасында);

• Байланыс жүйелерінде кернеуі 500 жөне 1150 кВ әуе желісін қолданатын электр беріліс желілерінің дамыған сұлбасымен;
• Алатты және апаттан кейінгі жағдайларда бірынуай энерге- тикалық жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ететін, корғаныс пен апатқа қарсы релелік автоматика жүйесімен;
• Орталық диспетчерлік басқарумен, аймақтың диспетчерлік орталықтармен, электр энергиясын тұтынушьілардьщ диспетчер- лік орталықтарымен іске асырылатын бірынғай ұйымдастырылған жедел жүйемен.