Гистология

   Электрондық микроскоп бірыңғай салалы бұлшык ет ұлпасы клеткасының цитоплазмасында митохондриялардың, рибосомалардың, Гольджи аппаратының, гранулалық эндоплазмалық тордың элементтерінің болатынын анықтады. Бұл органеллалар ядроның полюстерінде орналасады. Сонымен бірге цитоплазмада жуандығы 7 нм жіңішке және диаметрі 17 нм филаменттердің болатыны да байқалды. Жіңішке филаменттерді актиндік, ал жуанын — миозиндік деп атайды. митохондриялар саркоплазмада көп болады. Саркоплазмада ерігіш пигменттік белок миозин болады. Бұл белок химиялық құрамы жағынан эритроциттердің гемоглобиндеріне жақын, оның оттегін байланыстыратын және қажетіне қарай бөліп беретін қабілеті бар.

   Көлденең салалы бұлшық етке тән құрылымдық элемент жиырылуды қамтамасыз ететін миофибриллалар екенін жоғарыда атағанбыз.

   Миофибриллалар талшықтың бір ұшынан екінші ұшына дейін созылып жататын шоғырлар құрайды. Миофибриллалардың жуандығы жануарлардың көпшілігінде 0,5-тен 2 мкм-ға дейін.

   Әрбір жеке миофибрилла кезектесіп орналасатын учаскелерден тұрады. Олардың біріншілері күңгірт, екіншілері ақшыл. Бұларды дискілер деп атайды. Күнгірт дискілерді анизотропты дискілер немесе А жолак, акшылдарын изотропты дискілер немесе И жолақтар дейді. И дискінің ортасы арқылы Z сызығы, ал А дискінің ортасынан Н жолағы өтеді. Екі Z сызығының арасындағы учаскені саркомер деп атайды. Ол миофибриллалардың құрылымдық функциялық бірлігі. Электрондық микроскоп миофибриллалардың өте жіңішке протофибриллалардан тұратынын көрсетті. Олар да жуан және жіңішке болып бөлінеді.

   Көлденең салалы  бұлшық етке күрделі шоғырлық құрылыс тән. Бұлшық ет талшықтарының тобы алдымен 1-ші, кейін 2-ші, 3-ші және тағы-тағы ретті шоғырларға бірігеді. 1-ші ретті шоғырлардың арасында оларды байланыстырып тұратын борпылдақ дәнекер ұлпасы болады. 2-ші және кейінгі ретті шоғырлар дәнекер ұлпасының тығыз қабатымен бірігеді, ол бүкіл етті тұтас каптап тұратын тығыз қабықшаға айналады. Дәнекер ұлпасы арқылы кан тамырлары мен нервтер өтеді.

   Бұлшық ет сүйекпен сіңірлер арқылы байланысады. Бұлшық ет дененің түрлі бөліктерін қимылға келтіретін орган.

   Жүрек еті (миокард) вентралдық мезодерманың висцералдык жапырақшасынан дамиды. Жүрек етінің құрылымдык функциялық бірлігі жүрек бұлшық ет клеткасы — кардиомиоцит. Электрондық микроскоп шыққанға дейін жүрек етін бірімен бірі жалғасып жататын бұлшық ет талшықтарынан тұратын симпласт деп санаған. Электрондық микроскоп жүрек ет талшыктарының ұштарымен жалғасқан жеке клеткалардан түратынын анықтады.                                                               

 

Көлденең салалы бұлшык ет ұлпасының миофибриллаларының электрондық микрофотографиясы (25000 есе үлкейтілген):

1) миофибриллалар, 2) саркомер, 3) диск И, 4) диск А, 5) М сызығы, 6 ) Z сызығы, 7) саркоплазмалық тор.

   Жүрек еті өзінің жиырылғыш элементтерінің құрылымы жағынан көлденең салалы бұлшық етке ұқсас. Сонғылардікі сиякты бұлардың миофибриллалары көлденең сызылған. Сонымен бірге жүрек етінің құрылысында өзіне тән ерекшеліктер де бар. Оның бірі, бұлшық ет талшығында көлденең орналаскан "аралык жолак" деп аталатын ерекше құрылымның болуы. Электронды микроскоп аралық дискілердің жүрек еті клеткаларының шекарасына сәйкес келетінін керсетті. Жүрек еті көлденең жолақты болғанымен оның жиырылуы біздің еркімізге байланысты емес. Жүрек етінде митохондриялар көп болады. Саркоплазмада митохондриялардың арасында гликогеннің гранулалары жиі кездеседі. Митохондриялар мен гликоген, Гольджи қапшықтары мен липид тамшылары саркоплазмада ядроның полюстерінде орналасқан. Ол вегетативтік нерв жүйесімен жүйкеленеді.

 

 

5. Нерв ұлпасы

Нейрондардың типтері:

1— униполярлық (псевдоуниполярлы, биполярлы, 3—мультиполярлы, И — врит, Д — дендрит.

   Нерв ұлпасы — нерв жүйесінің негізгі кұрылымдық элементі. Нерв ұлпасы нерв клеткаларынан немесе нейрондардан (нейроциттерден) және глиалдық клеткалардан немесе глиоциттерден тұрады. Импульстарды орталық нерв жүйесіне беретін нейрондарды афференттік немесе сенсорлық нейрондар дейді, ал эфференттік қозғаушы, нейрондар импульстарды орталық нерв жүйесінен эффекторларға (үлпаларға немесе тітіркенішке жауап беретін органдарға, мысалы — бүлшық еттерге немесе бездерге) береді. Кейде афференттік ней-рондар аралық немесе ассоциативтік нейрондар аркылы эффекторлық нейрондармен жалғасады. Сезімдік, аралық және қозғаушы нейрондар қосылып, рефлекторлық доғаны құрайды. Нейрондардың өзара жанасқан жерін синапстар дейді. Синапстар қоздырушы және бөгеуші болып бөлінеді. Нейронның денесін (перикарион) және одан тарайтын цитоплазмалық өсінділерді ажыратады, осы өсінділердің саны мен орналасуына қарап нейрондарды униполярлы және мультиполярлы деп бөледі Импульстарды клетканың денесіне өткізетін өсінділерді дендриттер деп атайды. Импульстарды клетканың денесінен басқа клеткаларға немесе шеткі органдарға өткізетін өсінділер аксондар немесе нейрит деп аталады.

   Бұлар дендриттерге қарағанда жіңішке және олардың ұзындығы бірнеше метрге жетуі мүмкін. Аксонның дисталдық учаскесінің нейросекрециялық қабілеті бар, ол түйме сияқты ұшпен аяқталатын көптеген жіңішке бұтақшаларға тармақталады. Түйме тәрізді ұштарында ерекше зат нейромедиаторға (ацетилхолин) толы ұсақ көпіршіктер мен көптеген митохондриялар болады.

   Униполярлы нейрондар сирек кездеседі. Биполярлы клеткалардың өзгеше түрі псевдополярлы нейрондар. Псевдоуниполярлы клеткалар жиірек кездеседі. Биполярлы нейрондардың қарама-қарсы бағытта тарайтын екі өсіндісі болады, осыған байланысты клетка денесінің пішіні ұршық сиякты келеді. Нерв клеткаларының көпшілігі мультиполярлы болады. Бұлардың пішіні түрліше болуы мүмкін. Өсінділердің біреуі нейрит, қалғандары дендриттер. Нерв импульстары аксон арқылы тиісті орнына беріледі, ал дендриттерге келген импульстар клетка денесіне беріледі. Өсінділер өте ұзын болуы мүмкін және нейриттегі нейроплазманың (цитоплазманың) мөлшері нерв клеткаларының денесіндегі нейроплазманың көлемінен кейде жүз, тіпті мың есе артық болады.

   Белоктар нерв клеткасының денесі мен оның дендриттерінде ғана синтезделеді. Нерв клеткасының ядросы ірі және ақшыл келеді, бір немесе бірнеше ядрошығы болады.

   Клетка денесінің нейроплазмасында жарық микроскоппен көрінетін хроматофилдік зат немесе Ниссльдің түйіршіктері деп аталатын базофильдік заттың түйіршіктері болады (сурет). Олар көбінесе ядроның маңьшда немесе клетка денесінің шет жағы мен дендрит-терде жиналады, аксонда болмайды. Электрондық микро-скоппен карағанда Ниссль заты бос орналасқан және мембраналарға бекінген, рибосомалар мен полирибосомалары бар гранулалық эндоплазмалық ретикулумның жалпақ цистерналарына бай цитоплазманың аймағы екенін дәлелдейді.

   Оптикалық микроскоп нерв клеткаларында нейрофибриллалар деп аталған фибриллалардың бар екенін көрсетеді.

   Электронды микроскоп фибриллалар деп аталған кұрылымдардың филаменттердің шоғыры екенін аныктады, оларды нейрофиламенттер деп атады. Бұлардың диаметрі

                                   

Нерв клеткасындағы  нейрофибраллалар

Жұлының нерв клеткасындағы Ниссль заты: 1-клетка  денесі, 2-ядро, 3-Ниссль заты,

10 нм шамасында аралық филаменттер делінетін құрылымға сәйкес келеді.

   Нерв клеткасында диаметрі 24 нм микротүтікшелер болады. Нейрондардың денесінде Гольджи аппараты, көптеген митохондриялар цитоплазмада бірқалыпты таралған. Сондай-ақ лизосомалар да кездеседі.

                                                       Нейроглия

   Нейроглия — нерв ұлпасының көмекші және маңызды құрамды бөлігі. Нейроглияның клеткалары нерв импульстарын өткізбейді, бірақ олар нерв ұлпасында тіректік, трофикалық, қорғаныс және изоляциялық функциялар атқарады. Сонымен бірге мидың эпифиз және гипофизінде нейроглия осы органдардың негізгі массасын құрайды және секреторлық функция атқарады.

   Нейроглияның клеткалар саны нейрондарға қарағанда 10 есе көп. Бұл клеткалар орталық нерв жүйесінің клеткаларын қоршап, олардың арасындағы кеңістікті толтырып, механикалық тіректік функция атқарады.

   Глиалдык клеткалардың метаболизмнің активтігі өздерін қоршаған клеткалардың метаболизміне тығыз байланысты деп есептейді. Жатқа сақтау процестеріне қатысатын болуы керек деген жорамал да бар. Шванн клеткалары деп аталатын нейроглияның серіктері миелинген талшықтарының қабықшаларын синтездейді, ал қалған клеткалар фагоцитоздық функция атқарады.

   Нейроглия клеткаларының  бірнеше типтері бар: нерв түтігінен дамитын макроглия (глиоциттер) мен мезенхимадан пайда болатын микроглия (глиалдық макрофагтар).

   Макроглия клеткаларының  екі категориясын ажыратуға болады: астроциттер мен олигодендроциттер. Астроциттер протоплазмалық және талшықты болып бөлінеді.

   Протоплазмалық  астроциттер ми мен жұлынның  сұр затында орналасқан, оның денесінен тармақталған қысқа және жуан өсінділер тарайды. Талшықтарды құрамайды.

 

 
 

Нейроглияның түрлері:

1) плазмалык астроциттер, 2) талшықты астроциттер, 3) олигодендроцитгер, 4) микроглияның клеткалары ірі нейрондардың арасындағы.

   Ми мен жұлынның ақ затында фибриллалық немесе талшықты астроциттер болады. Өсінділері ұзын және көп тармақталмайды, талшықтардың шоғырын құрайды. Астроциттердің бұл түрінің өсінділері нерв клеткаларының өсінділері мен денелерінің арасындағы кеңістіктің бәрін толтырып тұрады және нейрондар жататын тор құрайды. Талшықты астроциттердің өсінділері нейрондарды қоректендіретін шекаралық глиалдық периваскулярлык мембраналар құрайды. Астроциттердің екі типі бір-бірімен өзара байланысты және нейрондар орналасатын үш өлшемді шырматылып жататын тор құрайды. Астроциттердің бөлінуі жиі байқалады, орталық нерв жүйесі зақымдалған жағдайда тыртық ұлпа қүрайды.

   Олигодендроциттер ми мен жұлынның сұр және ақ затыңда орналаскан. Бұлар астроциттерден ұсақ келеді. Клетка денесінен жіңішке бұтақшалардың аздаған саны тарайды. Нерв жүйесінің орталық бөлімдерінің сұр затында бұлар нейрондар денесіне жанаса орналасады, ақ затта қатар құрап немесе топтанып жатады, ал орталық нерв жүйесі аймағының сыртында олар нерв клеткаларының өсінділерін және олардың ұштық аппараттарын бойлап орналасады, оларды Шванн клеткалары немесе нейролеммоциттер деп атайды. Шванн клеткалары миелинденген талшықтардың миелин қабықшасын синтездейтін мамандалған олигодендроциттер. Нерв клеткаларының өсінділерін изоляциялап, олигодендроциттер нерв козуының шашырауына кедергі болады. Сонымен бірге олигодендроциттер нейрондарды қоректендіруге және мидың су алмасуына қатысады.

   Микроглияның клеткалары мидың сұр, ақ заттарында орналасқан, сұр затта көп болады. Лизосомалар мен жақсы жетілген Гольджи аппараты бар клетканың кішкене сопақша денесінің әрбір ұшынан жуан өсінді тарайды. Ми зақымдалған кезде бұл клеткалар фагоциттерге айналады және амебаша қозғалып жылжып, бөгде денелердің қаптап келуіне кедергі болады.

 

                                                Нерв талшықтары

   Қабықшалармен қапталған нерв клеткаларының өсінділері нерв талшықтарын құрайды. Нерв талшықтары ми мен жұлынның өткізуші жолдарын, ал шет жағында нервтерді құрайды. Орталық нерв жүйесінде нерв талшықтары мидың ақ затының құрамына кіреді. Нерв талшығының басты бөлігін орталық (өстік) цилиндрлер құрайды.

   Оны қабықшалар қаптап тұрады. Қабықшаларының қүрылысына қарап нерв талшықтарының екі түрін ажыратады: миелинсіз (жүмсак затсыз) және миелинді (жүмсақ затты) нерв талшықтарын.

   Жүмсақ затсыз нерв талшығы Шванн клеткаларымен қоршалған бірнеше (7—12) орталық цилиндрлерден тұрады. Жұмсақ затсыз қабықшаның құрамында миелин болмайды. Жұмсақ затсыз нерв талшығы жұқа дәнекер ұлпалық базальдық мембранамен қапталған. Электрондық микроскоп талшықтың орталық цилиндрі Шванн клеткасының цитоплазмасына батып тұратынын және нерв клеткаларының өсінділері Шванн клеткаларының плазмалеммасынан қос қатпарына асылып тұрғандай болып көрінетінін байқаған. Плазмалык мембрананың осы қос қабатын мезаксон дейді. Мезаксон мен глиялық клеткалар шекаралары жарық микроскопымен көрінбейді. Аксон мен оны қоршаған Шванн клеткасы өз бетінше жеке құрылымдар. Бұлардың мембраналары ені 100—150 А° саңылаумен бөлінген.

   Жоғары сатыдағы омыртқалылардың Шванн клеткасы бір ядролы клетка, оның цитоплазмасында жақсы жетілген гранулалық эндоплазмалық ретикулумның, Гольджи аппараты мембраналарының және көптеген митохондриялардың болатынын электрондық микроскоп анықтаған. Бұл органоидтардың болуы осы клеткалардың белсенділігінің жогары екенін көрсетеді.

   Миелинді (жүмсақ затты) нерв талшықтары орталық және шеткі нерв жүйесінде байқалады. Бұл талшықтар нерв импульстарын өте тез және дәл өткізеді. Орталық цилиндрге тікелей жанасып, оны қаптап тұрады. Изолятор ролін атқарады деп есептейді. Миелин нерв талшығын толықтай каптамайды, белгілі аралықта үзіледі. Үзілген жерін Ранвьенің үзілісі деп атайды (69—70-суреттер).

   Бұл жерлер Шванн қабықшасымен капталмайды. Миелин қабықшасы үзілуіне орталық цилиндрге қажетті заттардың енуіне, иондар алмасуына тигізетін әсері үлкен және нервтік қозудың жылдамдығын да арттырады. Әрбір миелинді талшықта бір ғана орталық цилиндр болады, оны қоршай моншақ сияқты тізілген дәнекер ұлпалық базальдық мембранамен қапталған леммоциттер орналасады.

   Миелиндік қабықшада үзілістер арасында кішкене саңылаулар болады, оны Шмидт-Лантермен кесіндісі дейді. 

 

 

             

 

                     

 

Миелинді нерв талшығы: 1) орталық цилиндр (аксон), 2) миелин қабықшасы, 3) Шванн қабықшасы, 4) Ранвьенің үзілісі, 5) Лантерманың қиындысы, 6) Шванн клеткасының ядросы.

Миелинді талшықтың көлденең кесіндісінің электроннограммасы: 1) орталық цилиндр, 2) миелин, 3) Шванн қабықшасы, 4) коллагендік фибриллалар.