Майда еритін витаминдер

                                              
 

                                           
 
 

                                       2.4   Евитамині (Токоферол)

    

 Е.Данилевскидін  аитуы боиынша Е витаминін  1921 жылы Иванс деген зерттеуші  ашты. Жануарларды қолдан тек  жасанды тамақпен  54% жүгері крахмалы , 18% казеин, 15% шошқа майы, 9% сары маи, 4% тұздың қоспасы жане 5% құрғақ  сары ашытқылары мен қоректендіргенде,олардын  ұрықтарынын өсіп өнуі тоқталып  төмендейтіні анықталды.Бұл құбылыс  Е витаминінің жетіспеуінен екен. 1936 жылы Иванс бидаи тұқымы  ұрығынан Е витаминін бөліп  алды , ол токоферол( грек тілінде tokos-ұрпақ, phero-алып жүру, жалғастыу деген мағынаны береді)деп аталады.[4]

        Д. Харкевичтін деректерінде  Е витамині (токоферол)(рецепт№6). Көптеген азықта, әсіресе майлы дақылдарда кездеседі. Оның функциясы көптеген метаболитгік процесстерде түзілетін бос радикалдарды сіңіруден, олардың клетка қабығындағы жартылай қанықпаған майлы қышқылдармен әрекеттесуін болдырмаудан түрады, соның өсерінен клеткаларға залал келгіреді, әрі жұлын мен мишықтың азғындауына әкеп соғады. Сондай-ақ Е витамині жас малдардың жыныс безінің қалпына келуін реттейді, әрі ұрықтанған аналық клетканың жатырға жабысуына ықпал етеді.

   Е витамині жетіспеген жағдайда малдың өсіп-өну функңиясы кемиді, орталық  нерв жүйесінің жетілуі бүзылады.

   Малдәрігерлік практикада құрамында Е витамині бар мынадай препараттар қолданылады: Е ранувит, "Е-25 жөне 50 капсулвит", А, Д, Е, витаминдерінің майлы ерітіндісі, тетравит және тривит, пушновит.

   Е гранувит. Бүл Е витаминінің ұнтақ  тәрізді формасы. Зат алмасуды қалыпқа келтіру, мал түліктері мен құстың генетикалық өнімділігін барынша арттыру үшін азыққа қосып қолданады. Арнайы жасалған рецептура бойынша құрама жемге қосылады.

   "Е-25 және 50 капсувит". Бұл да Е витаминінің микрокапсулды үнтақ төрізді формасы. Қолданылуы жоғарыда қарастырылған.

Е дәрмендәрісі (токоферол) төрт изомерден тұрады, оларды ^а". Р". Ү — және б — токоферолдар деп атайды. Бұлар бір-бірінен бензол сақинасындағы метил топтарының саны және орналасу тәртібімен ерекшеленеді[9]

   М. Малиновскидін деректерінде Е дәрмендәрісінің жаңуарлар үшін айрықша маңызы бар. Оның жетіспеуі жануарлардың жыныс қызметінің әлсіреуіне себепші болады, ұрықтық дамуы бөгеліп, сперматогенез процесі бұзылады. Е дәрмендәрісінің жетіспеуінен эритроциттердің гемолизге деген төзімділігі төмендеп, ет дистрофиясы басталады да, жүрек еттері- нің кызметі бұзылады. Бұл дәрмендәріні азыққа қосу сиырдың жұқпалы іш тастауын едәуір кемітуге, құс балапанын энцефаломиелит (қозғалыс мүшелерін салға — параличке соқтыратын) ауруынан сақтауға мүмкіндік береді. Токоферолдар өсімдік майын қышқылданудан және опың дәмінің бұзылуынан қорғайды. Бұл дәрмендәріге мұқтаждық малдың жасына, жыныстық қызметіне байланысты өзгеріп отырады. Оған азық құрамындағы селеннің де мөлшері әсер етеді.

   Е дәрмендәрісі өсімдік тектес (өсімдік  майлары, өнген бидай, көкөніс) те, жануар тектес те (сиырдың сары майы, ет, сүт, жұмыртқа) азықтың құрамында кездеседі[7]. 
 
 
 
 

                            
 

                                        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                 

                                        

                                            К витамині(филлохинон) 

              З.С Сейтовтын аитуы боынша 1929 жылы дат ғалымы  Дам алғашқы  рет балапандарды төмендегідей  құрамнан тұратын жасанды тамақпен 66% крахмал, 18% казеин, 4,5% тұз қоспасы, 2,5% клетчатка мен ашытқылар экстрактысы,  Амен Д витаминдері бар балық  майымен қоректендіргенде 1- 2 аптадан кейін тері астынданемесе бұлшық еттерге, миға жане ішектерге қан құйылғанын байқаған. Бұл К витаминінің жетіспеуінен болатын құбылыс[10].

         М. Рабинович деректерінде  К витамині (филлохинон)(рецепт№7), екі түрі бар. Өсімдіктерде К1 витамині көптеп кездеседі, ол тек өттің қатысуымен ғана жеткілікті мөлшерде сорылады, ал ішекте мекендейтін бактериялар К2 витаминін синтездеңді. Сорылған К витамині бауырға активті формада тасымалданады.

   Филлохинонның физиологиялық рөлі протромбин синтезін ретгеуге және VII, IX, X факторларда қанның бауырда үйығыштығьша негізделген.

К витамині жетісиеген жағдайда қанағыштық белгісі  байқалады.

   Басқа да майды еритін вигаминдер секілді  филлохинон артық дозасы қолайсыз өсер етеді, әрі организмде жиналады.

   К- витаминдік активтілігі бар мынадай  препараттар белгілі: викасол, фитоменадион, синкавит. Бұлардың барлыгы канағьшггықты  емдеу жөне сақтандыру, бауырдын жіті жөне созылмалы ауруларында қолданылады.[19]

            В. Жуленконың аитуы боиынша  Фитоменадион. Бұл табиғи К витаминінін майда еритін формасы. Ол К витаминдерінің ішінде құрамьшда емдік заты бар, неғұрлым тез әсер ететін препарат. Венаға жайлап күйғанда 4-6 сағатган кейін тиімділігі айқын байқалады. Ескеретін жайт, препаратты тез енгізгенде қатты терлеу, артериялық қысымның төмендеуі, малдың мазасыздануы секілді қолайсыз әсерлер болады.

   Препаратты  арнайы нұсқаулыққа сәйкес қүрама жемді байыту түрінде және қүятын дәрі ретінде қолданады.

   А, Д, Е витаминдерінің майлы ерітіндісі құрама жем құрамында сақтандыру мақсатында қолданылады.

 Жүргізілген ғылыми жұмыстардың қорытындыларына қарағанда, ой жұмысымен шұғылданатын адамдардың ағзасы қара жұмыспен айналысатын адамдармен салыстырғанда витаминдерді әсіресе С витамині мен В тобы- ның витаминдерін/ көбірек қажет етеді екен. Сол себепті көктемде витаминдері мол тағамдарды жиірек пайдаланған жөн. Бұл мезгілде кептірілген итмұрын жемісінің тұндырмасын, сонымен бірге басқа да жеміс-жидектердің шырындары мен қайнатпаларын асқа көбірек пайдаланған тиімді. Тамаққа қосып көк пиязды және де ашытқан капусталарды жеу қажет. Себебі, бұл тағамдардың құрамында әр түрлі витаминдер мол болады, өрі ұзақ және жақсы сақталады.[12]

   В.Данилевскидін  аитуы бойынша Басқа тағамдарға қарағанда сүтте жеткілікті мелшерде көптеген витаминдер бар және өлар ағзаның тұрақты да негізгі қайнар көзі ретінде ерекше өрын алады.

     Барлық витаминдер ағзаға комплексті әсер етіп, бірін-бірі толықтырады. Олар ағзада жетіспесе, зат алмасу бұзы- лып, денсаулықтың нашарлауына әкеп соқтырады.

      К тобындағы дәрмендәрілер (К1 — филлохинон, К2 — фаркохинон, К3 — викасол) химиялық табиғаты жағынан нафтохиноң туындысы болып саналады. Бұл топтың дәрмендәрілері қанның ұю процесінде маңызды роль атқарады, сондықтан оларды антигеморрагиялық факторлар деп те атайды. К тобындағы дәрмендәрілер жетіспегенде қандағы протромбнн мөлшері азайып, қанның ұю жылдамдығы баяулайды, ағзалар қанталап кетеді (геморрагия). К дәрмендәрілерін ексе бауырда протромбиннің түзілуі күшейіп, каниың ұйығыштық қасиеті қалпына келеді.

   К дәрмендәрілері көптеген азық құрамында  кездеседі және орга- низмнің өзінде ас қорыту жолындағы микроорганизмдердің әрекетімен синтезделеді. Бірақ бұл дәрмендәрілердің дұрыс сіңуі үшін өт қышқылдары қажет, оның бөлінуі бұзылса К дәрмендәрісінің тапшылығы сезіледі. Бір килограмм жас жоңышқада 80 мг, көк сұлыда — 90, тамыртүйнек өсімдіктер сүрлемінде—30, шөп сүрлемінде — 45, сәбізде — 20 мг филлохинон болады.Кез келген витаминді (әсіресе А және Д витаминін) ағзаға қалыптан тыс көп беру гиповитаминоз ауруына ұшыратады. Витаминді бірден кеп мөлшерде қабылдау да ағзаға кері әсер етеді, яғни уландырады.

   Жүргізілген ғылыми жұмыстардың қорытындыларына қарағанда, ой жұмысымен шұғылданатын адамдардың ағзасы қара жұмыспен айналысатын адамдармен салыстырғанда витаминдерді әсіресе А витамині мен Д тобы- ның витаминдерін көбірек қажет етеді екен. Сол себепті көктемде витаминдері мол тағамдарды жиірек пайдаланған жөн. Бұл мезгілде кептірілген итмұрын жемісінің тұндырмасын сонымен бірге басқа да жеміс-жидектердің шырындары мен қайнатпаларын асқа көбірек пайдаланған тиімді. Тамаққа қосып көк пиязды және де ашытқан капусталарды жеу қажет. Себебі, бұл тағамдардың құрамында әр түрлі витаминдер мол болады, өрі ұзақ және жақсы сақталады.

   Майда езілген ретинол ацетат және ретинол пальмитат гипо жөне авитаминозды, жіті және созылмалы тыныс жолдарының, көз, қарын-ішек жолдарының, мал түлектерінің өсіп-өну қабілеті бүзылуын емдеу және сақтандыру үшін арналған.

   Препаратты  арнайы нүсқаулыққа сәйкес құрама жемді байыту түрінде және қүятын дәрі ретінде қолданады.[4]

   Б. Ушанын аитуы боиынша А, Д, Е витаминдерінің майлы ерітіндісі құрама жем қүрамында сақтандыру мақсатында қолданылады.

    F витамині (литенол)(рецепт№11). Қандағы холестерин құрамын реттейді (кемітеді), қанның үйығыштығын баяулатады, альбуминдер деңгейін көтереді, майлардың алмасуына қатысады. Ғ витамині жетіспеген жағдайда гиперхолестеринэмия, қанда бета-глобулиндер деңгейінің көтерілуі, шошқада терінің қабынуы және атеросклероз байқалады.

   Малдәрігерлік практикада тетравит препаратының жиынтық құрамьшда майда еритін вигаминдердің алмасуы бұзылуына байланысты аурулардан сақтандыру және емдеу үшін қолданылады.

        И. Михаиловичтің аитуы боиынша, витаминдердің тағамдық заттарда жетіспеуінен болатын дерттер көне заманнан-ақ белгілі болғанымен, оның себептері осы біз өмір сүріп отырған XX ғасырдың бастапқы жылдарында ғана анықтала басталады. Казіргі уакытта витаминдер тобына жататын заттар ете көп.

                       

                                             
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                    Қорытынды   

   Курстық жұмысымды қорытындылаи келе жалпы  витаминдер дегеніміз — барлық тағам мен азық- түлік өнімдерінде, жем-шөпте шағын мөлшерде ғана кездесетін, ал адам мен жануарлар ағзасында бірқалыпты тіршілік үшін өте қажет төменгі молекулалы органикалық заттар. Астық құрамында витаминдер аз мелшерде кездескенімен, олардың ағзаға тигізетін әсері өте үлкен.

     Қазіргі кезде көпшілік адамдардың ерте көктемде әл- куаты кеміп, тез шаршап-шалдығып, ағзаның әлсіреуінің ең басты себебінің бірі — адам ағзасына кажет витаминдердің жетіспеуі екендігі дәлелденіп отыр.

      Қазіргі кезде 30-дан астам витаминдер түрлері ашылды. Маида еритін витаминдер ферменттердің простетикалық топтарының құрамына кіреді, сөйтіп, олар ферменттердің активтілігін жоғарылатады. Керісінше де әсер етеді. Маида жақсы еритін витаминдер түрі өте кәп. Бүл витаминдердің адам ағзасына әсер мөлшері де түрліше болады.

   Витаминдер  ағзада тотығу-тотықсыздану реакциясына  түседі. Витаминдерге — бауыр, бүйрек, жүрек, ішек- қарын, жұмыртқа, ет-сүт, май, нан, көкәністер мен жеміс- жидектер өте бай келеді. Витаминдерді ағзаның қажет етуі тамақтану режимі кезінде өзгеруімен бірге, сол сияқты кеибір физиологиялық жане патологиялық жағдаиларда да күшті өседі.Мысалы ағзаның буаз не екі қабат кезінде  төлдері мен балдарын тамақтандыруда, инфекциялық ауруларда жане т.б.

  Витаминдер  адам мен жануардың тіршілігіне  олардың организіміндегі зат  алмасудың бірқалыпты болуы үшін  аз мөлшерде өт қажетті биологиялық  активті органикалық қоспалар. Витаминдердин  көпшілігі ферметтердің негізгі  құрамдас бөлігі болып табылады. Организмде үздіксіз жүріп   жататын химиялық реакциялар  мысалы ішкен тағамның мал  азығынын ыдырап қорытылуы ферметтердін  қызметіне байланысты. Тағамның  құрамында витамин жеткіліксіз  болса адам әртүрлі ауруға  шалдығады. Ал витаминді шамадан  тыс қабылдау организмнің улануына  соктырады. Ол көбінесе жас  балаларда кездеседі. 

       Мал азығында витамин жеткіліксіз  болса малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әртүрлі ауруларға  шалдығады. Тағамдық заттарды  дұрыс сақтамау және өндеу  кезінде құрамындағы витаминдер  бұзылады. Тағамның құрамындағы  витаминдерді сақтау үшін төменгі  температурада тоңазытып барып  сүрнемелеу әдісін қолданады.  Бұл кезде тағамдық өнімдер  0-4 температура аралығында өнделеді.

       Кез келген мал ауруларында  белгілі бір мөлшерде витаминдердің  митоболизмдерін бұзылатындықтары  дәлелденген мәселе. Сондықтан   да витамин препараттары мал  ауруларын емдеу және олады  алдын алу үшін кеңінен пайдалынады.  Витаминнің қажеттігі тек ауру  кезінде ғана емес, малдардың  буаз, сүт беретін төлдердің кезендерінде  де байқалады. 
 
 

                                           III. Рецепттер:

№1