Мемлекеттік басқару жүйесінің түсінігі

   Сенат депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен заң жобасына енгiзiлген өзгертулер мен толықтырулар Мәжiлiске жiберiледi. Егер Мәжiлiс депутаттардың жалпы санының көпшiлiк даусымен ұсынылған өзгертулермен және толықтырулармен келiссе, заң қабылданды деп есептеледi. Егер Мәжiлiс нақ сондай көпшiлiк дауыспен Сенат енгiзген өзгертулер мен толықтыруларға қарсы болса, Палаталар арасындағы келiспеушiлiк келiсу рәсiмi арқылы шешiледi.  
 Мемлекеттiк кiрiстi қысқартуды немесе мемлекеттiк шығысты көбейтудi көздейтiн заңдардың жобалары Республика Үкiметiнiң оң қорытындысы болғанда ғана енгiзiлуi мүмкiн.

   Үкiмет енгiзген заң жобасының қабылданбауына байланысты Премьер-Министр Парламент Палаталарының бiрлескен отырысында Үкiметке сенiм бiлдiру туралы мәселе қоюға хақылы. Бұл мәселе бойынша дауысқа салу сенiм бiлдiру туралы мәселе қойылған сәттен бастап қырық сегiз сағаттан кешiктiрiлмей жүргiзiледi. Егер сенiмсiздiк бiлдiру туралы ұсыныс Конституциямен белгiленген қажеттi дауыс санын ала алмаған ретте, заң жобасы дауысқа салынбай қабылданды деп есептеледi. Алайда үкiмет бұл құқықты жылына екi реттен артық пайдалана алмайды.

  Парламент Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi бар Қазақстан Республикасының заңдары, Парламенттiң қаулылары, Сенат пен Мәжiлiстiң қаулылары түрiнде заң актiлерiн қабылдайды.

  Республиканың заңдары Республика Президентi қол қойғаннан кейiн күшiне енедi. Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар әр Палата депутаттары жалпы санының кемiнде төрттен үшiнiң көпшiлiк даусымен енгiзiледi.Конституциялық заңдар Конституцияда көзделген мәселелер бойынша әр Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде үштен екiсiнiң көпшiлiк даусымен қабылданады. Парламент пен оның Палаталарының заң актiлерi, егер Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен қабылданады. Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу, конституциялық заңдар қабылдау немесе оларға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу мәселелерi бойынша кемiнде екi оқылым өткiзу мiндеттi [21]. 

  Республиканың заңдары, Парламент пен оның Палаталарының қаулылары Конституцияға қайшы келмеуге тиiс. Парламент пен оның Палаталарының қаулылары заңдарға қайшы келмеуге тиiс. Республиканың заң және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiн әзiрлеу, ұсыну, талқылау, күшiне енгiзу және жариялау тәртібi арнаулы заңмен және Парламент пен оның Палаталарының регламенттерiмен реттеледi. Қазақстан Республикасының Президентi мына жағдайларда: Парламент Үкiметке сенiмсiздiк бiлдiргенде, Парламент Премьер-Министрдi тағайындауға екi мәрте келiсiм бермегенде, Парламенттiң Палаталары арасындағы немесе Парламент пен мемлекеттiк өкiметтiң басқа тармақтары арасындағы еңсерiлмейтiн келiспеушiлiк салдарынан саяси дағдарыс болғанда Парламенттi тарата алады.

   Парламенттi төтенше жағдай немесе соғыс жағдайы кезеңiнде, Президент өкiлеттiгiнiң соңғы алты айында, сондай-ақ осының алдындағы таратудан кейiнгi бiр жыл iшiнде таратуға болмайды.

Парламент Республиканың бүкіл  аумағында міндетті күші бар Республиканың  заңдары, соның ішінде конституциялық заңдары, Парламентің жеке қаулылары, сондай-ақ Парламенттің жеке қаулылары, сондай – ақ Парламенттің заңдарды күшіне енгізу мәселелері жөніндегі  нормативтік заңдарды қаулылары  нысанындағы заң актілерін қабылдайды.

   Заң шығару бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы Парламентiнiң депутаттарына, Республика Үкiметiне берiледi және тек қана Мәжiлiсте жүзеге асырылады. Республика Президентiнiң заңдар жобаларын қараудың басымдылығын белгiлеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп жариялауға құқығы бар, бұл Парламент заң жобасын енгiзiлген күннен бастап бiр ай iшiнде қарауға тиiстi екенiн бiлдiредi. Парламент осы талапты орындамаса, Республика Президентi заң күшi бар Жарлық шығаруға хақылы, ол Парламент Конституция белгiлеген тәртiппен жаңа заң қабылдағанға дейiн қолданылады. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтiн, мыналарға:  
1) жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектiлiгiне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың мiндеттерi мен жауапкершiлiгiне; 2)меншiк режимiне және өзге де мүлiктiк құқықтарға;  
3) мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызметiнiң, мемлекеттiк және әскери қызметтiң негiздерiне; 4)салық салуға, алымдар мен басқа да мiндеттi төлемдердi белгiлеуге; 5) республикалық бюджетке; 6) сот құрылысы мен сотта iс жүргiзу мәселелерiне; 7)бiлiм беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтiк қамсыздандыруға; 8)кәсiпорындар мен олардың мүлкiн жекешелендiруге; 9) айналадағы ортаны қорғауға; 10) республиканың әкiмшiлiк-аумақтық құрылысына; 11) мемлекет қорғанысы мен қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге қатысты негiзгi принциптер мен нормалардың белгiлейтiн заңдар шығаруға хақылы. Өзге қатынастардың барлығы заңға тәуелдi актiлермен реттеледi.

   Мәжiлiс депутаттары қараған және жалпы санының көпшiлiк даусымен мақұлданған заң жобасы Сенатқа берiледi, ол онда әрі кеткенде алпыс күннiң iшiнде қаралады. Сенат депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен қабылданған жоба заңға айналады және он күннiң iшiнде Президенттiң қол қоюына берiледi. Тұтас алғанда, Сенат депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен қабылданбаған жоба Мәжiлiске қайтарылады. Егер Мәжiлiс депутаттары жалпы санының үштен екiсiнiң көпшiлiк даусымен жобаны қайтадан мақұлдаса, ол Сенатқа қайта талқылауға және дауысқа салуға берiледi. Қайта қабылданбаған заң жобасын сол сессия барысында қайтадан енгiзуге болмайды.  Сенат депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен заң жобасына енгiзiлген өзгертулер мен толықтырулар Мәжiлiске жiберiледi. Егер Мәжiлiс депутаттардың жалпы санының көпшiлiк даусымен ұсынылған өзгертулермен және толықтырулармен келiссе, заң қабылданды деп есептеледi. Егер Мәжiлiс нақ сондай көпшiлiк дауыспен Сенат енгiзген өзгертулер мен толықтыруларға қарсы болса, Палаталар арасындағы келiспеушiлiк келiсу рәсiмi арқылы шешiледi.

  Мемлекеттiк кiрiстi қысқартуды немесе мемлекеттiк шығысты көбейтудi көздейтiн заңдардың жобалары Республика Үкiметiнiң оң қорытындысы болғанда ғана енгiзiлуi мүмкiн.Үкiмет енгiзген заң жобасының қабылданбауына байланысты Премьер-Министр Парламент Палаталарының бiрлескен отырысында Үкiметке сенiм бiлдiру туралы мәселе қоюға хақылы. Бұл мәселе бойынша дауысқа салу сенiм бiлдiру туралы мәселе қойылған сәттен бастап қырық сегiз сағаттан кешiктiрiлмей жүргiзiледi. Егер сенiмсiздiк бiлдiру туралы ұсыныс Конституциямен белгiленген қажеттi дауыс санын ала алмаған ретте, заң жобасы дауысқа салынбай қабылданды деп есептеледi. Алайда үкiмет бұл құқықты жылына екi реттен артық пайдалана алмайды.

  Парламент Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi бар Қазақстан Республикасының заңдары, Парламенттiң қаулылары, Сенат пен Мәжiлiстiң қаулылары түрiнде заң актiлерiн қабылдайды. Республиканың заңдары Республика Президентi қол қойғаннан кейiн күшiне енедi. Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар әр Палата депутаттары жалпы санының кемiнде төрттен үшiнiң көпшiлiк даусымен енгiзiледi. Конституциялық заңдар Конституцияда көзделген мәселелер бойынша әр Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде үштен екiсiнiң көпшiлiк даусымен қабылданады. Парламент пен оның Палаталарының заң актiлерi, егер Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен қабылданады. Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу, конституциялық заңдар қабылдау немесе оларға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу мәселелерi бойынша кемiнде екi оқылым өткiзу мiндеттi. Республиканың заңдары, Парламент пен оның Палаталарының қаулылары Конституцияға қайшы келмеуге тиiс. Парламент пен оның Палаталарының қаулылары заңдарға қайшы келмеуге тиiс [21].

   Республиканың заң және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiн әзiрлеу, ұсыну, талқылау, күшiне енгiзу және жариялау тәртібi арнаулы заңмен және Парламент пен оның Палаталарының регламенттерiмен реттеледi.  
Қазақстан Республикасының Президентi мына жағдайларда: Парламент Үкiметке сенiмсiздiк бiлдiргенде, Парламент Премьер-Министрдi тағайындауға екi мәрте келiсiм бермегенде, Парламенттiң Палаталары арасындағы немесе Парламент пен мемлекеттiк өкiметтiң басқа тармақтары арасындағы еңсерiлмейтiн келiспеушiлiк салдарынан саяси дағдарыс болғанда Парламенттi тарата алады. Парламенттi төтенше жағдай немесе соғыс жағдайы кезеңiнде, Президент өкiлеттiгiнiң соңғы алты айында, сондай-ақ осының алдындағы таратудан кейiнгi бiр жыл iшiнде таратуға болмайды.

  Республика Парламенті қабылдаған заңдарға Президенттің қарсылығын Мәжілістің қарауы. Қазақстан Республикасының заңдарына Республика Президенті қол қояды, ол Парламент қабылдаған заңды келіп түскеннен кейін он бес жұмыс күні ішінде өз қарсылықтарымен Мәжіліске қайтаруға хақылы. Аталған мерзім ішінде қайтарылмаған заңға қол қойылды деп есептеледі. Президент қарсылығында заңдытұтастай не оның жекелеген бөліктерін қайтарып тастау дәлелдері мазмұндалуға тиіс, сондай – ақ оларды пысықтау жөнінде ұсыныстар енгізілуі мүмкін [21].

 Парламент қабылдаған заң  бойынша келіп түскен Республика  Президентінің қарсылығын Мәжілісте  тіркегеннен кейін Палата Төрағасы  қарсылықты Республика Президенті  өкілін және Мәжіліс Аппаратының  Заңдар бөлімін қатыстыра отырып  қарау үшін бас комитетке, сондай  – ақ зерделеуге Сенатқа жібереді. Бас комитет пен Палата Аппаратының  Заңдар бөлімін қатыстыра қарау  үшін бас комитетке, сондай  – ақ зерделеуге Сенатқа жібереді.Бас комитет пен Палата Аппаратының Заңдар бөлімі Президент қарсылығын он күнтізбелік күн ішінде  қарап, ол бойынша қорытынды береді. Мәжіліс Төрағасы осыдан кейін Палатаның жалпы отырысын шақырады. Өз депутаттары жалпы санының үштен екі көпшілік даусымен осы  мәселе бойынша қабылданған Мәжіліс Аппаратының Заңдар бөлімінің қорытындыларымен бірге Сенатқазерделеуге жіберіледі, сондай – ақ Палаталардың бірлескен отырысында қаарауға енгізіледі. Палаталардың бірлескен отырысында қарауға енгізіледі.

                              Мемлекеттi  басқару  нысаны

   Мемлекеттiң  басқару  нысандары   мемлекет  үшiн   аса  маңызды   мәселе  болып  табылады.   Мемлекеттi  басқару  нысандары  сол  мемлекеттiң  Ата  заңына, яғни Конституциясына   негiзделуi  тиiс.   Егер  мемлекеттi  басқарудың  нысандары   демократиялық  принциптерге  негiзделсе,    осы  елдiң  азаматтары   мемлекеттi  басқаруға тiкелей немесе    жанама түрде   ат  салысуға      мүмкiндiк  алады.  

         Сондықтан да  кез  келген  мемлекет  құқықтық  құрылым   ретiнде    белгiлi  бiр   басқару  нысандарының   болуын    қажет  етедi.  Адамзат  қоғамы   дамып   мемлекеттiк  құрылым   күрделенген  сайын   мемлекеттi   басқарудың  нысандыры   да  күрделене  түседi.  Қазiргi  қалыптасқан   бiз  бiлетiн   мемлекеттердiң   басқару  нысандары    сан  алуан  болып  келедi. Егер     мемлекеттi  басқарудың  нысаны   ұтымды   болатын  болса   мұндай  мемлекеттiң   болашақта  қалыпты  да   қарқынды   дамуына   үлкен   мүмкiндiк  туындайды.   Жалпы   мемлекеттi  басқарудың  нысанына  осы күнге   дейiн   көп   көңiл   бөлiнiп  келгенi  рас  және  бұл мәселе   бойынша   ғалымдар  арасында   әртүрлi түрлi    көз  қарас  әлi  де  болса    орын  алуда.    Мемлекеттi  басқарудың   нысаны  демек   осы  күнге  дейiн  өзiнiң   өзектiлiгiн   яғни,  актуальдығын  жоғалтқан  жоқ  деп  айтуға  болады.

  Атқару билігін жүзеге асыру  ұшін жөне оның міндетгері  мен қызметін атқару үшін оған  белгілі бір механизм керек.  Атқару билігі органдары әртүрлі  қоғамдық қатынастарға қатынасып  әрекет жасауы тиіс. Сондықтан  ол өзінің бағыты мен мазмұнын  білдіретін сипаты жағынан әр  түрлі әрекеттерді жүзеге асырады.  Бұл әрекеттерді атқару органдары  (лауазымды адамдар) күнде жасайды.  Осылайша атқару органдарыньң  нысаны деген ғылыми категория  пайда болады. Атқару билігі органдарының  нысаны өз кезегінде мемлекеттік-қүқықтық  мазмұнын білдіру әдісі болып  табылады. Нысан арқылы біз атқару  органдары не үшін  құрылатынын  жәнс басқару міндеттері мен  қызметін жүзеге асыру үшін  не істейтінін білеміз,

Атқару органдарында (лауазымды адамда) өз өкілеттіктері  шегінде нақты басқару жағдайларында  өр түрлі әрекеттің бірін жасау  мүмкіндігі бар. Мысалы, заңды шешім  қабылдайды,  азаматтың өтінішін қарастырады, шешеді, тіркейтін, бақылайтын және  қадағалайтын қызмет атқарады. Міне осындай  әрекеттерден басқару субьектісінің құзіреті, яғни міндеттері мен өкілеттіктері  көрінеді. Ең бастысы олардың жасаған басқару өрексттері сыртқы көрінісін табуьі тиіс. Сыртқы көрінісін таппаса онда оның белгілері  нетиже бермегені.

Сондықтан   мемлекет басқару  нысаны  дегеніміз  атқару  органдарының (лауазымды  адамның) өз құзіреті шегінде және белгілі  бір нәтиже сыртқы көрінісі бар әрекетін айтамыз.  Егер басқару нәтижесінің  заңдылық сипаты бар болса немесе белгілі заңлық маңызы бар болса, онда оларды әкімшілік қүқықтық деп  біріктіріп дәрежелеуге болады. Бірақ  атқару органдарысубьектілерінің әрекеттері  өздерінің     сипаты  мен  мақсаттары) байланысты әр түрлі. Бұдан  біз олардың сыртқы көрінісінің  әртүрлі екенін көреміз.

Басқару нысандары мынадай екі топқа  бөлінеді:

 а) атқару  билігін жүзеге асырудың нысаны;                            

ә)ішкі ұйымастыру   жұмыстарының  нысаны. Атқару   билігін   жүзеге   асыру   арқылы   атқару   органдары  заңдылық   биліктік   өкілеттіктіктің   сыртқы   көрінісін   қамтиды, Демек, сыртқы заңдылық әсер ол басқару  нысанының бір белгісіне  жатады.

Басқару нысандары (басқару қызметі) әр түрлі  бұдан біз оларды жіктеу мүмкіндігінің  бар екенін көреміз, бірақ ол үшін әртүрлі крйтерилерді пайдалануға  болады. Јкімшілік құқықтың субъектілері өздерінің құзіреті шегінде әрекет ету кезінде әр түрлі құралдарды пайдаланады, соның ішінде

техникалық        (мысалы,        компьютерлерді),        экономикалық, (материалдық ынталандыру),   ұйымдастырушылық  (мамандар ісі, органның  құрылысын құру), моральдық (мадақтаудың  моральдық шаралары),     эстетикалық     (дизайн),      психологиялык,     (еңбек ұжымындағы ынта),   құқықтық  құралдар (қаулылар,  бұйрықтар және басқалары).   Аталған көптеген шаралар мен құралдарды қолданудың белгілі бір тәртібі болады, яғни олар белгілі бір нысандар мен әдістерді сақтап қолданылады.

Бул екі категория  нысан мен әдіс әкімшілік субъектілерінің  өкілеттілігін жүзеге асырудың барлық құралдары мен әдістерін қамтиды  және осылар кұқық шығару және құқық  қолдану тәжірибесінде кеңінен  қолданылады.

Сонымен,      әкімшілік      құқықтың     субьектілерінің өкілеттіктерін жузеге асыру нысанының түсінігін қарастырамыз.