Жеке тұлғалардың халықаралық қылмыстық жауапкершілік

Халықаралық қысымның нәтижесінде сербтік биліктің Милошевичті Гаагаға аударуы  Югославияның федералды үкіметінің құлауына әкеп соқты, олардың мүшелерінің  бір бөлігі Милошевичті ЮХҚТ беруге қарсы болды. Айыпталушыларды беру қиындықтары мен ұлттық биліктің ынтымақтасуды қаламауы Трибунал мандатын жүзеге асыруда басты кедергі болып саналады. Трибуналдың Жарғысында БҰҰ мүше-мемлекеттердің онымен ынтымақтасу міндеттері көзделген, дегенмен айып тағушыға айыпталушыны ұстап беруді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін нақты құқық қолдану механизмі жоқ.  Сондықтан әлемдік қауымдастыққа халықаралық жауапкершілік механизмін құру мен олардың құқық қолдану аясындағы әрекеттілігін қамтамасыз ету арасындағы арақашықтықты жою міндеті жатыр [37].

Осыдан, халықаралық қылмыстық құқық  бұзғаны үшін жауапкершілік жүйесі дамудың ұзақ  кезеңінен өтті. Халықаралық қылмыстық құқықты  кодификациялау мен оның прогрессивті дамуы нәтижесінде аталған жүйе қазіргі таңда аралас сипатқа  ие.

Халықаралық қылмыстық құқық халықаралық  жария құқық сияқты дамыды, сондықтан  оның қайнар көздерінің тізімі халықаралық  жария құқықтың қайнар көздерінен еш айрмашылығы жоқ [14].

Халықаралық құқық доктринасында шарттар  мен дәстүрлер негізгі қайнар көздер болып табылады. Халықаралық  қылмыстық құқықтың өзіндік ерекшелігі нормативтік материалдың салыстырмалы бірыңғай жүйесі мен кодификацияның жоғарғы дәрежесінің болуы саналады.

Халықаралық қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көздері бәріне белгілі. Ол ең алдымен  1949 жылғы төрт Женева конвенциясы мен 1977 жылғы оған Қосымша хаттамалар, сонымен қатар жай құқықтың құқық жинағы. Бұл шарттарда адам өміріне аса маңызды, әскери кезеңдегі мәселелер қарастырылады, олар: жаралы адамдарды қорғау, кеме апатына ұшыраған тұлғаларды, әскери тұтқындарды, азаматтық тұрғындарды қорғауға бағытталған [15].

Халықарлық  қылмыстық құқық адамзаттың негізгі  құқықтарын ғана анықтап қоймай, осы  нормаларды қамтамасыз ететін  негізгі  механизмдерді де қарастырады. Ол адамның  қадір-қасиетіне және азаматтық тұрғындардың қауіпсіздігіне қауіп төндіретін кез келген әрекеттерді бұлтартпау үшін қажетті міндеттеме орнатады.

Халықаралық қылмыстық құқықтың құқықтық жүйесінің  фундаментін моральдық нормалар құрғанын атап өткен дұрыс. Соғысты  гуманизациялауға бағытталған халықаралық  шарттар рухани ойларға негізделген  нормалардан құралған. Осыдан халықаралық  қылмыстық құқықтың халықаралық  құқықтың бір саласы ретінде ерекшелігі көрінеді. Нюрнбергтегі халықаралық  әскери трибуналының үкімінде «соғысты гуманды етуге бағытталған конвенция  негізінде рухани нормалар жатқаны» аталып өткен [16].

Халықаралық қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көздеріне: халықаралық шарттар  мен халықаралық дәстүрлер жатады.

Халықаралық қылмыстық құқықтың шарттық (конвенциялық) қайнар көздеріне 100 жыл бұрын қабылданған, тарихи себептерге байланысты және әскери өнердегі өзгерістерге байланысты бірнеше рет қайта қарастырылған, өзгертілген және халықаралық қылмыстық құқықтың жедел дамуының кәдімгі нәтижесі ретінде кодификацияланған құжаттар жатады [17].

Қарудың кейбір түрлерін және соғыс жүргізудің кейбір тәсілдеріне тыйым салатын бірқатар шарттар бар. Оларға 1907 жылғы Гаага Конвенциясы, Бактериологиялық қаруға (биологиялық) тыйым салу туралы 1980 жылғы Конвенция, Химиялық қаруға тыйым салу туралы 1993 жылғы Конвенция, қарулы қақтығыстар кезінде мәдени құндылықтарды қорғайтын 1954 жылғы Конвенция жатады.

Негізгі әрекет етуші халықаралық құжаттар 1949 жылғы Женева конвенциясы мен 1977 жылғы І Қосымша хаттамалары болып табылады [18].

Екінші  дүниежүзілік соғыс кезінде фашистік Германия мен Милитаристік Жапонияның және олардың одақтастарының жасаған  халықаралық қылмыстарының қатыгездігі  мен қанаушылықтары жеңімпаз мемлекеттер  жағынан зұлымдықты жасаған айыптыларды  жазалау үшін тәжірибелік шаралар  қолдануына әкеп соқты. Осыған орай маңызды  халықаралық-құқықтық актілер қабылданда: 1943 жылғы Айуандық жасағаны үшін гитлерліктердің жауапкершілігі туралы Мәскеу декларациясы; 1945 жылғы евпрпа елдері осіндегі басты әскери қылмыскерлерді жазалау және соттық ізіне түсу туралы Лондон келісімі, оның ажырамас бөлігі болып Нюрнбергтегі Халықаралық Әскери Трибуналдың Жарғысы саналады; 1946 жылғы Токиодағы Халықаралық Әскери Трибуналдың Жарғысы; осы трибуналдардың үкімдері. Нюрнберг Халықаралық Әскери Трибуналдың Жарғысында танылған және олардың үкімдерінде көрініс тапқан  қағидалар 1946 жылы 11 желтоқсандағы және 1947 жылы 27 қарашадағы БҰҰ Бас Ассамблеясының резолюцияларында расталды .

1968 жылы БҰҰ қамқорлығымен адамзатқа қарсы қылмыстар мен әскери қылмыстарға ескіру мерзімін қолданбау туралы Конвенция қабылданды. Мемлекеттермен қатар индивидтер де жауапкершілікке тартылатын халықаралық қылмыстар тізімі Нюрнбергтегі Халықаралық Әскери Трибуналының Жарғысына қосылған. Ол үш категориядан тұрды: бейбітшілікке қарсы қылмыстар (агрессивті соғыс жүргізу, жоспарлау, дайындау және түйінін шешу); әскери қылмыстар, яғни соғыс дәстүрлері мен заңдарын бұзу; адамзатқа қарсы қылмыстар (адам өлтіру, қинау және азаматтық тұрғындарға бағытталған басқа да жауыздық) [1].

Уақыт өте  келе аталған халықаралық қылмыстар  тізімі кеңейді. 1948 жылғы геноцид қылмыстарын ескерту мен ол үшін жазалау туралы Конвенцияда және 1973 жылғы апартеидті жою және ол үшін жазалау туралы Конвенцияларда геноцид пен апартеид адамзатқа қарсы қылмыс ретінде бағаланып, ол үшін жауапкершілікке мемлекетпен қатар жеке тұлғалар да тартылады. 1978 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы 32 сессиясында адамзат қауіпсіздігіне және әлемге қарсы қылмыстар кодексінің жобасын талқылау бойынша жұмысына қайта кірісті. БҰҰ халықаралық құқық Комиссиясымен дайындалған осы жоба алғаш рет 1954 жылы Бас Ассамблеяның қарауына ұсынылды. БҰҰ Бас Ассамблеясы адамзат қауіпсіздігіне жәнп әлемге қарсы қылмыстар кодексінің жобасын әрі қарай өңдеуді халықаралық құқық Комиссиясына тапсырды, ол қазіргі таңда осы мәселені шешумен айналысады. Комиссия халықаралық қылмыстардың тізімін анықтау мен кеңейту мәселелерімен айналысады. Осы тізім қатарына құлдық, отаршылдық, ланкестікті және басқаларын қосу туралы ұсыныс жасалған. БҰҰ халықаралық құқық Комиссиясы тұрақты әрекет ететін халықаралық қылмыстық сот құру туралы мәселе қарастырылуда [4].

Халықаралық құқықтың әрекет етуші нормалары  бойынша халықаралық қылмыс жасағаны үшін басты кінәлі тұлғалар халықаралық  қылмыстық соттармен қылмыстық  ізге түсуге ұшырайды. Соттар арнайы халықаралық  келісімдер бекіту арқылы құрылады. Мысал  ретінде Нюрнбергтегі Халықаралық  Әскери Трибунал (1945-1946 жж) мен Токиодаға Халықаралық Әскери Трибуналды (1946-1948 жж) келтіруге болады. Қалған қылмысткерлер жауыздық жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті тиісті мемлекеттердің қылмыстық заңнамасы негізінде тартылады. 1945 жылы европа елдері осінің басты әскери қылмыскерлерін жазалау және соттық ізіне түсу туралы Келісімінде басты емес қылмыскерлерді «олардың жауыздық әрекеттері жасалған» мемлекеттерге беру қажеттілігі туралы және осы мемлекеттердің заңдарына сәйкес жазалау туралы ережелер жазылған. Дегенмен суық соғыс кезінде бұл механизм жұмыс жасамады [19].

ХХ ғасырдың соңында бұрынғы Югославия мен  Руанда территориясында орын алған  халықаралық қылмыстармен халықаралық  қылмыстық трибуналдар құру қажеттіліктері туындады. Бұл жағдайда халықаралық  қылмыстық трибуналдар арнайы халықаралық  келісімдер бекіту жолы арқылы құрылған жоқ, керісінше БҰҰ Қауіпсіздік  Кеңесінің шешімдері негізінде  құрылды. Халықаралық қылмыстық  трибунал құру туралы шешім БҰҰ мүше-мемлекеттердің үнсіз келісімі қабылданды. БҰҰ Бас хатшысы Б. Буртос Галидің пікірінше басқа жол болмады, арнай халықаралық келісімді өңдеу және қабылдау ұзақ уақыт алар еді, нәтижесінде трибуналды құрудың мәні жоғалар еді.

Югославия үшін халықаралық трибуналдың Жарғысында индивидтерді қылмыстық жауапкершілікке  тартуға негіз болып «халықаралық қылмыстық құқықтың ауыр бұзушылықтары» саналады. Мұның астарында соғыс  құрбандарын қорғау (1949 жылғы Женева конвенциясы) туралы жалпыға ортақ нормаларды бұзу, сонымен қатар соғыс дәстүрлері мен заңдарын (1899 және 1907 жж Гаага конвенциялары мен оларға қосымшалар), геноцид және адамзатқа қарсы басқа да қылмыстарды қоса алғандағы бұзу түсіндіріледі [17].

БҰҰ халықаралық  құқық Комиссиясымен дайындалған  мемлекеттің жауапкершілігі туралы баптар жобасында «халықаралық міндеттемелерді  мемлекеттің бұзуы нәтижесінде  туындайтын халықаралық қауымдастықтың басты мүдделерін қамтамасыз ету  үшін үлкен маңызға ие болатын, оны  бұзу халықаралық қауымдастықтың алдында  қылмыс ретінде қарастырылатын халықаралық  құқыққа қарсы әрекет халықаралық  қылмысты құрайды». Сондықтан, халықаралық  қылмыс объектісі ретінде жалпы  бейбітшілік және халықаралық қауіпсіздік, ұлттар мен мемлекеттер арасындағы көршілік қатынастар; халықтар мен ұлттардың өзін-өзі тану құқығы; соғыс заңдары мен дәстүрлері болады [20].

Халықаралық қылмыстың тізімі алғаш рет Нюрнберг және Токийстік әскери трибуналдың  Жарғысында қалыптасты. Ондағы барлық халықаралық қылмыстар үш топқа  бөлінген: 1) Әлемге қарсы қылмыстар: жоспарлау, дайындау, түйінін шешу немесе агрессивті соғыс жүргізу немесе халықаралық шарттарды, келісімдерді бұзатын соғыс жүргізу немесе жалпы жоспарға қатысу немесе қастандық, жоғарыда аталғандардың кез келгенін жүзеге асыруға бағытталған әрекеттер; 2) Әскери қылмыстар: адам өлтіру, азаптау, құлдыққа салу немесе басып алынған территорияның азаматтық тұрғындарын басқа мақсаттар үшін қолдану; әскери тұтқындарды теңізде өлтіру немесе азаптау, тұтқындарды өлтіру, жалпы немесе жеке меншікті тонау, қалалар мен ауылдарды жаппай жою; 3) Адамзатқа қарсы қылмыстар: өлім, қырып жою, құлдыққа алу, жер аудару және басқа да қатыгездіктер, азаматтық тұрғындарға соғысқа дейін немесе соғыс кезінде жасалған, не саяси, діни, ұлттық мотив бойынша трибунал юрисдикциясына жататын кез келген қылмысқа байланысты немесе жүзеге асыру мақсатындағы әрекеттер жатады. Нәтижесінде халықаралық құқықта жалпыға ортақ болған қағида қалыптасқан: - бұл халықаралық қылмыстар үшін жеке тұлғалардың қылмыстық жауапкершілік қағидасы [21].

1949 жылы соғыс құрбандарын қорғау туралы 4 Женева конвенциялары мен 1977 жылғы оған І Қосымша протокол аталған әскери қылмыстар мен адамзатқа қарсы қылмыстар тізімін айтарлықтай кеңейткенін атап өткен маңызды. Аталған құжаттарда олар «қауіпті бұзушылықтар» деп аталады. 1949 жылы 4 Женева конвенциясында қауіпті бұзушылықтар болып: (50, 51, 130, 147 баптар) қасақана адам өлтіру, зорлық және адамгершіліксіз қарым-қатынас; қасақана ауыр азап келтіру; аса ауыр зақым келтіру және денсаулыққа зиян келтіру; заңсыз, өз бетімен және үлкен масштабтағы қырып-жою; мүлікті иемдену, әскери қажеттіліктерді туындатпайтын әрекеттер.

1949 жылы 3 және 4 Женева конвенциясында аталған қауіпті бұзушылықтар (130 және 147 баптарға сәйкес): дұшпан державаның қарулы күштерінде қамқоршы азаматтық тұлғамен әскери тұтқынды қызмет етуге мәжбүрлеу; Конвенция көзделген ережелерге сәйкес әскери тұтқынды немесе қамқоршы азаматтық тұлғаны әділ сот ісіне құқығын алдын-ала айыру болып табылады.

1949 жылғы 4 Женева конвенциясында қауіпті бұзушылықтар: заңсыз дипортирлеу немесе қоныстандыру; қамқор етуші тұлғаны заңсыз қамау; тұтқынға алу.

Протоколда  қауіпті бұзушылықтарды сонымен  қатар қасақана және өлімге әкеп соққан немесе ауыр дене жарақаттарына немесе денсаулыққа зиян келтірген әрекеттер  жатады. Олар:

• Азаматтық тұрғындарды немесе жеке азаматтық тұлғаларды шабуыл жасау объектілеріне айналдыру;
• Азаматтық тұрғындарға немесе азаматтық объектілерге қатысты таңдаусыз сипаттағы шабуыл жасау. Әдетте мұндай шабуыл аса көп мөлшерде адам өліміне әкеп соғатын, азаматтық тұлғалар арасында жаралау немесе азаматтық объектіге зиян келтіруге себепші болады;
• Қауіпті күштері бар құрылыстар мен қондырғыларға шабуыл жасау, мұндай шабуыл аса көп адам өліміне алып келуіне, азаматтық тұлғалар арасында жарақаттар немесе азаматтық объектілерге зиян келтіретінін біле тұра жасалған әрекеттер;
• Қорғалмайтын жерлерді және демилитаризацияланған зоналарды шабуыл объектілеріне айналдыру;
• Қызыл Крест, Қызыл Жарты Ай белгілерін немесе қорғаныш белгілерін теріс қолдану;

Сонымен қатар, қауіпті бұзушылықтарға Конвенция  мен Хаттамаларды бұза отырып және қасақана жасалған әрекеттер жатады:

• басып алушы державаның басып алынған территорияға өзінің тұрғындарының бөлігін көшіру немесе басып алынған территория тұрғындарының бір бөлігін немесе толығымен осы территория шегінде немесе одан тыс жерге көшіру немесе депортациялау;
• әскери немесе азаматтық тұлғаларды репатрияциялаудың ақталмаған бөгелуі;
• расалық дискриминацияға негізделген тұлғаның қадір қасиетін таптайтын апартеид және басқа да әділетсіз әрекеттер қолдану практикасы;
• тарихи ескерткіштерді, өнер туындыларын, яғни (мәдени және рухани) халықтың мұраларын шабуыл объектісіне айналдыру, мұндай объектілер әскери объектілерден алыс орналасқан және қарсыласушы тараппен әскери күш салуды қолдау үшін қолданбағанда;
• конвенциядағы және І Хаттама қорғауындағы тұлғаларды әділетті және дұрыс сот ісін жүргізуін шектеу.

1968 жылы қабылданған әскери қылмыстарға және адамзатқа қарсы қылмыстарға ескіру мерзімін қолданбау туралы коненцияда халықаралық қылмыстар санатына жататын жаңа қылмыстар түрі аталып көрсетілген – олар адамзатқа қарсы қылмыстар: қарулы шабуыл немесе басып алу нәтижесінде қудалау, аса қатыгез әрекеттер, апартеид, геноцид саясатының салдары болып табылады. Мемлекеттің жауапкершілігі туралы баптар жобасында адамзатқа қарсы қылмыстарға құлдық, ұжымдық үстемдік ету және экоцид жатқызылған.

Жоғарыда  аталған адамзатқа қарсы қылмыстар  немесе жалпы халықаралық қылмыстар  тізімі мұнымен шектелмейді және үнемі толықтырылып отырады. Бұған  куә ретінде 1991 жылғы БҰҰ Халықаралық Құқық Комиссиясының 43 сессиясындағы бірінші оқылымында қабылданған әлемге қарсы және адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар Кодексінің жобасы мен бұрынғы Югославия мен Руанда бойынша Халықаралық трибуналдар Жарғысы мысал бола алады. Соңғы құжаттарға аталған қылмыстардан басқа, соғыс заңдары мен дәстүрін бұзатын басқа да қылмыстар қосылған: адамдардың аса қатты қиналуы үшін арналған уландырушы заттарды немесе басқа қару түрлерін қолдану; әскери қажеттіліктерден туындамайтын ақталмаған ауылдарды, поселоктерді және қалаларды мәнсіз қирату; әдеби және өнер туындыларын, тарихи ескерткіштерді, ғылыми, әдеби, білім беру, қайырымдылық көрсету мекемелерінжәне тағы басқаларына зақым келтіру және қасақана жою немесе бұзу [6].

Халықаралық қылмыстық құқық нормаларын бұзғаны  үшін жауапкершіліктің ескіру мерзімін қолданбауды қолдайды. Осыған қатысты  1968 жылғы Конвенцияда аталған қылмыстар үшін кінәлі және оларға қатысқаны үшін кінәлі мемлекеттік билік өкілдері және жеке тұлғалар қылмыс жасаған уақытқа тәуелсіз жауапкершілікке тартылады. Ескіру мерзімін қолданбау туралы 1991 жылғы бейбітшілік және адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар Кодексі жобасының 7-бабында да айтылған: «бейбітшілік және адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарға ескіру мерзімі әрекеті таралмайды» [3].