Кәмелетке толмағандардың әрекет қабілеттілігі

      Баланың ат алуға, әкесінің атын және тегін  алуға құқығы бар. Балаға ат ата-анасының (немесе олардың орнындағы адамдардың) келісімі бойынша қойылады, аты жөні әкесінің аты бойынша не ұлттық дәстүрлер  ескеріле отырып беріледі. Әкесі атын өзгерткен жағдайда оның кәмелетке толмаған балалардың әкесінің аты-жөні өзгереді, ал кәмелетке толған балалардың әкесінің аты-жөні бұл туралы өздері арыз берген жағдайда өзгертіледі.

      Баланың тегі ата-анасының тегімен айқындалады. Ата-анасының тегі әртүрлі болған жағдайда балаға ата-анасының келісімі бойынша әкесінің немесе анасының тегі беріледі. Ата-анасының тілегі бойынша балалардың тегі ұлттық дәстүрлер ескеріле отырып, әкесінің немесе атасының атынан шығарылуы мүмкін.

      Баланың атына және (немесе) тегіне қатысты  ата-ананың арасында туындаған келіспеушілік сот тәртібімен шешіледі.

      Егер  әкесі белгіленбесе, баланың аты  анасының көрсетуі бойынша қойылады, әкесінің аты-жөні баланың әкесі  ретінде жазылған адамның аты  бойынша, тегі – анасының тегі бойынша  беріледі.

      Егер  ата-анасының екеуі де белгісіз болса, баланың тегін, атын, аты-жөнін қорғаншы және қамқоршы орган қояды.

      Ата-анасының екеуі де тегін өзгерткен жағдайда кәмелетке толмаған балалардың тегі өзгереді.

      Бала  он алты жасқа толғанға дейін ата-анасының бірлескен өтініші бойынша азаматтық хал актілерін жазу органы баланың мүдделерін негізге ала отырып, баланың атын, сондай-ақ оған берілген текті басқа ата-ананың тегіне өзгертуге рұқсат беруге құқылы.

      Неке  тоқтатылған немесе неке жарамсыз деп  танылған жағдайда балалар өздеріне туған кезде берілген тектерін сақтап қалады.

      Егер  ата-анасы бөлек тұрса және бала бірге тұратын ата-анасының біреуі оған өзінің тегін бергісі келсе, азаматтық хал актілерін тіркеу органы бұл мәселені баланың мүдделеріне  қарай  және ата-ананың екіншісінің пікірін ескере отырып шешеді. Ата-ананың тұратын жерін анықтау мүмкін болмаған, ол ата-ана құқығынан айрылған, әрекетке қабілетсіз деп танылған жағдайда, сондай-ақ ата-ана баланы асырап-бағу тәрбиелеуден дәлелді себептерсіз жалтарған ретте оның пікірін ескеру міндетті емес.

      Егер  бала бір-бірімен некеде тұрмайтын  адамдардан туған болса және әкесі  заңда тәртіппен белгіленбесе, азаматтық  хал актілерін тіркеу органы, баланың  мүдделерін негізге ала отырып, оның тегін анасының осындай өтініш жасаған кездегі соның тегіне өзгертуге рұқсат етуге құқылы.

      Он  жасқа толған баланың атын және (немесе) тегін оның келісімімен ғана өзгертуге  болады.

      Баланың ұлты оның ата-анасының ұлтымен айқындалады.

      Егер  ата-анасының ұлты әртүрлі болса, ол баланың қалауы бойынша  оған жеке басының куәлігі немесе паспорт берілген кезде әкесінің немесе шешесінің үлтымен айқындалады.

      Одан  әрі баланың ұлты оның өтініші  бойынша басқа ата-анасының ұлтына өзгертілуі мүмкін.

      Баланың ата-анасынан және отбасының басқа  да мүшелерінен асырау қаражатын алуға құқығы бар. Балаға алименттер, зейнетақылар, жәрдемақылар ретінде тиесілі сомалар ата-анасының (олардың орнындағы адамдардың) билік етуіне келіп түседі және оны олар баланы асырап-бағуға, оған білім беруге және оны тәрбиелеуге жұмсайды.

      Баланың өзі сыйға немесе мұрагерлік тәртібімен алған кірістерді, мүлікті, сондай-ақ баланың қаражатына сатып алынған басқа да кез келген мүлікті меншіктенуге құқығы бар. Өз еңбегінен кіріс алған бала, егер ол ата-анасымен бірге тұрса, отбасын асырау жөніндегі шығыстарға қатысуға құқылы.

      Баланың ата-ана мүлкіне меншік құқығы болмайды, ата-ананың баланың мүлкіне меншік құқығы болмайды. Бірге тұратын балалар  мен ата-аналар бір-бірінің мүлкін өзара келісім бойынша иеленіп, пайдалана алады.

      Баланың өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға құқығы бар. Баланың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды ата-анасы (олардың орнындағы адамдар), қорғаншы және қамқоршы орган, прокурор және сот жүзеге асырады.

      Кәмелетке толғанға дейін заңға сәйкес әрекетке толық қабілетті деп танылған кәмелетке толмаған адамның өз құқықтары мен міндеттерін, оның ішінде қорғалу құқығын өз бетінше жүзеге асыруға құқығы бар.

      Баланың ата-анасының (олардың орнындағы  адамдардың) тарапынан жасалған қиянаттан  қорғалуға құқығы бар.

      Баланың құқықтары мен заңды мүдделері бұзылған кезде, оның ішінде ата-анасының (олардың біреуінің немесе олардың орнындағы адамдардың) баланы асырап-бағу, тәрбиелеу, оған білім беру жөніндегі міндеттерін орындамауы кезінде немесе тиісті дәрежеде орындамауы кезінде не ата-ана (қорғаншы, қамқоршы)  құқығын теріс пайдалану кезінде бала қорғаншы және қамқоршы органға, ал он төрт жасқа толғанда – сотқа өзінің құқықтарын қорғау үшін өз бетінше өтініш жасауға құқылы. 
 

    1.3 Кәмелетке толмағандарға қорғаншы және қамқоршы тағайындау

    негіздері. 

   1. Жоғарыда айтылғандай, әрекет  жасау қабілеттілігі жоқ адамдардың да құқықтарға және міндеттерге ие бола алатындығы айтылған. Ал бұлар өздерінің құқықтарын қалайша жүзеге асырады, азаматтық айналымға қалайша қатысады? - деген сұрақ туады.

   Бұл мәселе қорғаншылық немесе қамқоршылық тағайындау жолымен шешіледі. Бұның мәні мынада: қорғаншы өзінің әрекеттерімен қорғауындағыға құқық және міндет еншілей отырып, әрекет қабілеттілігі жоқ адамның орнына өзі әрекет жасайды. Қамқоршылықтың мәні қамқоршы адамдар ішінара әрекет қабілеттілігі бар адамдарға өздерінің, міндеттерін орындағанда көмектесіп, бақылауына алатындығында, сонымен қатар оларды үшінші жақтардан болатын қиянаттардан қорғап жүретіндігінде. Екінің бірінде, дене мүшесінің кемістігінен (мәселен, соқыр, мүгедек) әзінің құқықтарын жүзеге асыра алмайтын және қорғай алмайтын, бірақ, сонда да әрекет қабілеттілігі толық деп танылатындарға да, қамқоршы адам тағайындалады. Мұндай адамдар жөніңде қамқоршының қызметі сол мүгедек адамның құқыққа ие болуына, құқығын жүзеге асыруына қажетті әрекеттерін орындап отыру болып есептеледі. Кәмелетке толған әрекетке қабілеті бар адамның қамқоршысын қорғаншы және қамқорлық жасаушы орган сол адамның келісімі бойынша ғана тағайындауы мүмкін. кірістерін, қамқоршылыққа алынушының өзі дербес билік ету құқығы бар кірістерін қоспағанда, тек қана қамқоршылыққа алынушының мүдделеріне сай және қорғаншы мен қамқоршы органның алдын ала рұқсатымен қорғаншы немесе қамқоршы жұмсайды.

   Қорғаншы  және қамқоршы органның алдын ала  берген рұқсатынсыз, қамқоршылыққа алынушының оның кірісі ретіндегі тиесілі сомасы есебінен қорғаншы мен қамқоршы қамқоршылыққа алынушыны асырау үшін қажетті азын-аулақ шығындар жасауға құқылы.

   Қорғаншы мен қамқоршы органның алдын ала берген рұқса-тынсыз қорғаншының иеліктең алу жөніңдегі мәмілелер жасауға, ал қамқоршының мәміле жасауға келісім беруге, соның ішінде қамқоршылыққа алынушының мүлкін айырбастауға немесе сыйға тартуға, немесе оның атынан кепіл шарттың жасауға, оны жалға (жалдауға), тегін пайдалануға немесе кепіддікке беруге, қамқорлыққа алынушының заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерліктең тиесілі құқықтарынан бас тартқызуға әкеліп соғатын мәмілелер жасауға, оның мүлкін бөлуге немесе одан үлес бөлуге, сондай-ақ қамқоршылыққа алынушының мүлкін азайтуға әкеп соғатын басқа да кез келген мәмілелер жасауға құқығы жоқ. Аталған мәмілелер нәтижесінде қорғаншы алған қаражаттың қалай жұмсалуға тиіс екенін қорғаушы және қамқоршы орган белгілейді.

   Мүлікті қамқоршылығына алушыға сый ретінде  немесе тегін түрде пайдалануға беруді қоспағанда, қорғаншының (қамқоршының), олардын жұбайлары мен жақын туыстарының қамқоршылыққа алынушымен мәмілелер жасауға, сондай-ақ мәмілелер жасау кезінде немесе қамқоршылыққа алынушы мен қорғаншы немесе қамқоршының жұбайы және олардың жақын туыстары арасында жүргізілген сот ісінде қамқоршылыққа алынушының атынан өкілдік білдіруге құқығы жоқ ("Неке және отбасы туралы" Заңының 114-бабы).

   Қорғаншы  немесе қамқоршы өзінің тиісті міндеттерін  тиісінше атқармаған жағдайда, соның ішінде өзінің қорғаншылығын немесе қамқоршылығын жеке басының пайдасы мақсатында пайдаланған кезде немесе қамқоршылыққа алынушыны қадағалаусыз қамқоршы орган қорғаншыны немесе қамқоршыны осы міндеттерді атқарудан шеттетуі және кінәлі адамды заңмен белгіленген жауапқа тарту үшін қажетті шаралар қолдануы мүмкін.

      Ата-анасының қайтыс болуы, олардың ата-ана құқықтарынан айырылуы, олардың ата-ана құқықтарының шектелуі, ата-анасының әрекетке қабілетсіз деп танылуы, ата-анасының сырқаттылығы, ата-аналарының ұзақ уақыт болмауы, ата-аналардың балаларын тәрбиелеуден немесе олардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудан жалтаруы, соның ішінде ата-аналардың тәрбиелеу, емдеу және басқа да осыған ұқсас мекемелерден өз балаларын алудан бас тартуы, сондай-ақ ата-аналардың қамқорлығы болмаған өзге де жағдайларда, балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау қорғаншы және қамқоршы органдарға жүктеледі.

      Қорғаншы  және қамқоршы органдар ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтайды, осындай балалардың есебін алуды  жүргізеді және ата-анасының қамқорлығынсыз қалудың нақты мән-жайларын негізге ала отырып, балаларды орналастырудың нысандарын таңдайды, сондай-ақ оларды асырау, тәрбиелеу және білімі беру жағдайларына  одан әрі бақылау жасауды жүзеге асырады.

      Қорғаншы  және қамқоршы органдардан басқа, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру  жөніндегі заңды және жеке тұлғалардың  қызметіне жол берілмейді.

      Қорғаншылық және қамқоршылық ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға оларды асырау, тәрбиелеу және білім беру мақсатында, сондай-ақ олардың мүліктік және мүліктік емес құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін белгіленеді.

      Қорғаншылық және қамқоршылық әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі  кәмелетке  толған адамдардың мүліктік  және жеке мүліктік емес құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін де белгіленеді.

      Қорғаншылық он төрт жасқа толмаған балаларға, сондай-ақ  психикалық аурудың салдарынан немесе ақыл-есінің кемдігінен сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адамдарға  белгіленеді. Қорғаншылық қайтыс болған немесе соттың шешімімен өлді немесе хабар-ошарсыз кеткен деп танылған кәмелетке толмаған адамның, әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі кәмелетке толған адамның мүлкіне тағайындалады.

      Егер  қорғаншылық және қамқоршылық белгіленген адамның басқа жерде мүлкі болса, онда осы мүлікті басқару үшін қорғаншы және қамқоршы органдар мүліктің тұрған жерінде қорғаншы тағайындай алады.

      Қамқоршылық он төрттен он сегіз жасқа дейінгі  кәмелетке толмағандарға, сондай-ақ апиртті ішімдіктерге немесе есірткі заттарға салынуы салдарынан сот әрекет қабілеттілігі шектеулі деп таныған адамдарға белгіленеді.

      Денсаулығының жай-күйіне байланысты өзінің құқықтарын өз бетінше жүзеге асыра алмайтын және міндеттерді орындай алмайтын кәмелетке толған әрекетке қабілетті адамдардың арызы бойынша оларға қамқоршылық белгіленуі мүмкін.

      Қорғаншы  және қамқоршы органдар баланы және оны  тәрбиелеуге үміткер адамның (адамдардың) тұрмыс жағдайларына зерттеу актісін  сотқа табыс етуге міндетті.

      Мыналарды:

      1) сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі деп таныған адамдарды;

      2) сот бойынша ата-ана құқықтарынан  айырылған немесе ата-ана құқықтарын  сот шектеген адамдарды;

      3) өзіне заңмен жүктелген міндеттерді  тиісінше орындамағаны үшін қорғаншылық  (қамқоршылық) міндеттерден шеттетілген адамдарды;

      4) егер сот олардың кінәсінен  бала асырап алудың күшін жойған  болса, бұрын бала асырап алушыларды;

      5) денсаулығының жай-күйіне байланысты  баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін  жүзеге асыра алмайтын адамдарды  қоспағанда екі жыныстың да кәмелетке толған адамдары қорғаншылар (қамқоршылар) бола алады.

      Қорғаншы  немесе қамқоршы тек оның келісімімен  ғана тағайындалуы мүмкін.

      Егер  бұл қорғаншылыққа алынушының мүдделеріне  қайшы келмесе, қорғаншыны немесе қамқоршыны тағайындауда жұбайының, ата-анасының, туыстарының немесе қорғанышылыққа алынушыға жақын басқа да адамдардың басым құқығы болады. Егер қамқорлыққа алынушылардың мүдделерінің арасында қайшылық болмаса, бір қорғаншы немесе қамқоршыны бірнеше адамға тағайындауға жол беріледі.