Кәмелетке толмағандардың әрекет қабілеттілігі

      Балаға  қорғаншы (қамқоршы) тағайындау кезінде  қорғаншының (қамқоршының) адамгершілік және өзге де жеке қасиеттері, оның қорғаншылық (қмқоршылық)  міндеттерді орындау  қабілеті, қорғаншы (қамқоршы) мен баланың  арасындағы қатынастар, қорғаншы (қамқоршы) отбасы мүшелерінің балаға деген көзқарасы, сондай-ақ, егер бұл мүмкін болса, баланың өз тілегі ескеріледі.

      Егер  кәмелетке толмаған балаға қорғаншы немесе қамқоршы етіп тағайындалатын адам некеде тұрса, оның жұбайының келісімі талап етіледі.

      Қорғаншылықты немесе қамқоршылықты қажет ететін және тиісті тәрбие, емдеу мекемелерінде, халықты әлеуметтік қорғау мекемелерінде тұрып жатқан адамдардың қорғаншылары мен қамқоршылары осы мекемелердің әкімшілігі болып табылады.

      Қорғаншының (қамқоршының) осындай мекемелерге баланы уақытша орналастыруы қорғаншының (қамқоршының) осы балаға қатысты қорғаншылық (қамқоршылық) құқықтары мен міндеттерін тоқтатпайды.

        Қорғаншылар мен қамқоршылар  өз қамқорындағылардың құқықтары  мен мүдделерін қорғауды кез  келген адамдарға қатысты, соның ішінде сотта арнайы өкілеттіксіз қорғай алады.

      Қорғаншылықа (қамқоршылыққа) алынған адамдардың құқықтары:

      1) өздерінің қадір-қасиеттерінің құрметтелуіне;

      2) қорғаншы (қамқоршы) тарапынан қамқорлық  көруге;

      3) онымен бірге тұруға;

      4) өздерінің тиісті алименттерін, зейнетақыларын, жәрдемақыларын және басқа да әлеуметтік төлемдерін алуға;

      5) тұрғын меншік құқығын немесе  тұрғын үйді пайдалану құқығын  сақтауға;

      6) қорғаншы (қамқоршы) тарапынан қиянат  етушіліктен қорғану.

      Қорғаншылыққа (қамқоршылыққа) алынған балалар келтірілген құқықтардан басқа:

      1) қорғаншының (қамқоршының) отбасында  тәрбиелену;

      2) оларды асырап-бағу, тәрбиелеу, білім  беру және, жан-жақты дамытуы үшін  жағдайлардың қамтамасыз етілуі;

      3) тұрғын үй-жайы болмаған жағдайда  тұрғын үй заңдарына сәйкес оны алу құқықтарына да ие болады.

      Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған, тәрбие, емдеу  және басқа да мекемелеріндегі балалардың:

      1) асырап-бағылуға, тәрбиеленуге, білім  алуға, жан-жақты дамуға, өздерінің  адамгершілік қадір-қасиеттерінің,  өз мүдделерінің қамтамасыз етілуіне;

      2) өздеріне тиесілі алименттерді, зейнетақыларды, жәрдемақыларды және  басқа да әлеуметтік төлемдерді  алуға;

      3) тұрғын үй-жайға меншік құқығын  немесе тұрғын үй-жайды пайдалану  құқығын сақтауға, ал тұрғын үй-жайы  болмаған жағдайда тұрғын үй заңдарына сәйкес тұрғын үй-жай алу құқығына ие болуға;

      4) аталған мекемелерде тұруы аяқталған  соң еңбек туралы заңдарда  көзделген жұмысқа орналасу кезіндегі  жеңілдіктерге ие болуға құқығы  бар. 

      Қорғаншы  және қамқоршы органдар аталған мекемелерде  тұрып жатқан балаларды асырау, тәрбиелеу, оларға білім беру жағдайларын бақылауды жүзеге асырады.

      Қорғаншылар заң жүзінде қамқоршылыққа алынғандар дың өкілдері болып табылады және барлық қажетті мәмілелерді олардың  мүдделерін көздеп жасайды.

      Қамқоршылар өздерінің қамқоршылығындағы адамдардың өз бетінше жасауға құқығы жоқ мәмілелерді жасауға келісімі береді, қамқоршылығындағылардың өз құқықтарын жүзеге асыруына  және міндеттерін атқаруына жәрдем көрсетеді, сондай-ақ оларды үшінші бір тұлғалардың тарапынан ықтимал қиянаттардан қорғайды.

      Қорғаншы (қамқоршы) қамқоршылығына алынғандарды өз есебінен асырап-бағуға міндетті емес. Қамқоршылыққа алынушыны асырап-бағу қамқоршылықа алынушының алатын жалақысы, алименті, зейнетақысы және басқа  да әлеуметтік  төлемдері есебінен, сондай-ақ оған тиесілі мүліктер есебінен жүзеге асрылады.

      Қамқоршылыққа алынушыны асырап-бағуға  жеткілікті қаражат болмаған кезде, қорғаншы және қамқоршы органдар  оны асырап-бағуға жәрдемақы тағайындайды.

      Баланың қорғаншысы (қамқоршысы) қорғаншылығындағы (қамқоршылығындағы) баланы тәрбиелеуге, оның денсаулығына, дене, психикалық, адамгершілік және рухани дамуына қамқорлық жасауға құқылы және міндетті.

      Қорғаншы (қамқоршы) баланың пікірі мен қорғаншы және қамқоршы органның ұсыныстарын  ескере отырып қорғаншылығындағы (қамқоршылығындағы) баланы тәрбиелеудің әдістерін дербес белгілеуге құқылы.

      Қорғаншы (қамқоршы) баланың пікірін ескере отырып, ол орта білім алғанға дейін  балаға білім беру мекемесі мен оқытудың нысаның таңдауға  құқылы және баланың  орта білім алуын қамтамасыз етуге міндетті.

      Қорғаншы (қамқоршы) қамқоршылығындағы (қорғаншылығындағы) баланы өздерінде заңды негіздерсіз  ұстап отырған кез кеген адамның, соның ішінде баланың жақын туыстарынан  қайтарып беруді сот арқылы  талап  етуге құқылы.

      Баланың өз ата-аналарымен және басқа да жақын туыстарымен қарым-қатынас жасауына, мұндай қарым-қатынас баланың мүдделеріне сай келмеген жағдайларды қоспағанда, бөгет болуға қорғаншының (қамқоршының) құқығы жоқ. 

      Қамқорлыққа алынушылар, балалар немесе емдеу  мекемелерінде тәрбиеленуде немесе емделуде болған жағдайларды қоспағанда, кәмелетке толмағандардың қорғаншылары мен қамқоршылары өздері қамқорлыққа алынғандармен бірге тұруға міндетті. Қамқоршының он алты жасқа толған қамқоршылыққа алынушыдан бөлек тұруына, бұл қамқоршылыққа алынушының тәрбиесіне және оның құқықтары мен мүдделерін қорғауға қолайсыздық туғызбайтын жағдайда, қорғаншы және қамқоршы органның рұқсатымен жол беріледі.

      Қорғаншылар мен қамқоршылар тұрлылықты жерінің  өзгеруі туралы қорғаншы және қамқоршы органдарға хабарлап отыруға міндетті.

      Қорғаншы  кемінде жылына бір рет қорғаншы және қамқоршы органға қамқоршылыққа  алынушының денсаулық жағдайы туралы және оны тәрбиелеу жөніндегі, сондай-ақ оның мүлкін басқару жөніндегі жұмыс  туралы есеп беріп отыруға міндетті.

      Қорғаншы  және қамқоршы органның алдын ала  берген рұқсатынсыз қорғаншының  иеліктен алу жөніндегі  мәмілелер  жасауға келісім беруге, соның  ішінде қамқоршылыққа алынушының мүлкін айырбастауға немесе сыйға тартуға  немесе оның атынан кепіл болу шартын жасасуға, оны жалға (жалдауға), тегін пайдалануға немесе кепілге беруге, қамқорлыққа алынушының заң бойынша және өсиет бойынша  мұрагерліктен тиесілі құқықтарынан бас тартқызуға әкеп соғатын мәмілелер жасауға, оның мүлкін бөлуге немесе одан үлес бөлуге, сондай-ақ қамқоршылықа алынушының мүлкін азайтуға әкеп соғатын басқа да кез келген мәмілелер  жасауға құқығы жоқ. Аталған мәмілелер нәтижесінде қорғаншы алған қаражаттың қалай жұмсалуға тиіс екенін қорғаншы және қамқоршы орган белгілейді.

      Қорғаншы  және қамқоршы орган кәмелетке толмаған қамқоршылыққа алынушы өз ата-анасына қайтып оралған немесе ол асырап алушыға қайтарылған жағдайларда, қорғаншы немесе қамқоршыны өз міндеттерін атқарудан босатады.

      Қамқоршылыққа алунышыны тәрбие, емдеу мекемесіне, халықты әлеуметтік қорғау мекемесіне немесе басқа да мекемеге орналастыру кезінде, егер бұл қамқоршылыққа алынушының  мүдделеріне қайшы келмесе, қорғаншы және қамқоршы орган бұрын тағайындалған қорғаншыны немесе қамқоршыны олардың өз міндеттерін атқарудан босатады.

      Қорғаншы немесе қамқоршы өзінің тиісті міндеттерін тиісінше атқармаған жағдайда, соның ішінде өзінің қорғаншылығын жеке басының пайдасы мақсатында пайдаланған кезде немесе қамқоршылыққа  алынушыны  қадағалаусыз және қажетті көмексіз қалдырған жағдайда, қорғаншы және қамқоршы орган қорғаншыны немесе қамқоршыны осы міндеттері атқарудан шеттетуі және кінәлі адамды заңмен белгіленген жауапқа тарту үшін қажетті шаралар қолдануы мүмкін.

      Жасөспірім  қамқоршылыққа алынушы он төрт жасқа  жеткен соң  оған қорғаншылық тоқтатылады, ал қорғаншылық міндетін жүзеге асыратын адам бұл туралы қосымша  шешімсіз кәмелетке  толмаған баланың қамқоршысы болады.

      Кәмелетке толмаған балаға қамқоршылық он сегіз  жасқа жеткен кезде арнайы рұқсатсыз, сондай-ақ ол некеге  отырған кезде  және кәмелетке толғанға дейін ол әрекетке толық  қабілетті болған  басқа да жағдайларда  қамқоршылық тоқтатылады.

      Қорғаншылық және қамқоршылық нысанындағы патронат  ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, соның  ішінде  тәрбиелеу, емдеу немесе осы тәрізді басқа да мекемелердегі  кәмелетке толмаған балаларға белгіленеді.

      Баланы  тәрбиелеуге алуға тілек білдіруші  адам (патронат тәрбиеші) мен қорғаншы және қамқоршы орган арасында жасалған баланы баланы (балаларды)  тәрбиелегу беру туралы  шарт патронаттың туындау  негізі  болып табылады. Баланы тәрбиелеуге беру туралы шарт баланы асырап-бағу, тәрбиелеу және білім беру жағдайларын, патронат тәрбиешінің құқықтары  мен міндеттерін, патронат тәрбиешіге қатысты қорғаншы және қамқоршы органдардың міндеттерін, сондай-ақ мұндай шарттың тоқтатылу негіздері мен салдарларын көздеуі тиіс. 

      Бала  патронат тәрбиешіге аталған шартпен  белгіленген мерзімге тәрбиелеуге  беріледі.

      Патронат  тәрбиешілердің еңбегіне ақы төлеу  және тәрбиелеуге алынған балалар  санына қарай берілетін жеңілдіктер  Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленеді.

      Баланы  тәрбиелеуге беру туралы шарт:

      1) дәлелді себептері (сырқаттану, отбасылық  немесе материалдық жағдайдың  өзгеруі, баламен өзара түсіністіктің   болмауы,  балалар арасындағы  жанжалдар және басқалар) болған  кезде патронат тәрбиешілердің бастамасы бойынша;

      2) баланы асырап-бағу, тәрбиелеу және  білім беруде қолайсыз жағдайлар  туған кезде  қорғаншы және  қамқоршы органның бастамасы  бойынша;

      3)  бала ата-анасына  қайтарып  берілген немесе бала  асырап  алынған  жағдайларда мерзімінен бұрын бұзылуы мүмкін.

      Патронат  тәрбиешілер тәрбиеге алынған балаға қатысты қорғаншылар мен қамқоршылар  сияқты құқықтар мен міндеттерге  ие болады. Патронат тәрбиешілерді  іріктеп алуды қорғаншы және қамқоршы органдар жүзеге асырады.

      Шарт  бойынша  оны патронат тәрбиешілерге беру үшін баланы (балаларды) алдын ала таңдауды қорғаншы және қамқоршы органмен келісім бойынша  баланы (балаларды)  отбасына қабылдауға  тілек білдірген  адамдар жүзеге асырады. Ағалы-інілілерді, апалы-сіңілілерді (қарындастарын) ажыратуға жол берілмейді, бұған олардың мүдделеріне сай келетін жағдайлар қосылмайды. Баланы (балаларды) патронат тәрбиешілерге беру оның пікірі ескеріле отырып жүзеге асырылады. Он жасқа толған бала (балалар) оның келісімімен ғана берілуі мүмкін.

      Патронат  тәрбиешілерге берілген бала (балалар) өзіне тиесілі алименттерге, зейнетақыға, жәрдемақыға және басқа да әлеуметтік  төлемдерге құқығын, сондай-ақ тұрғын  үй-жайға меншік құқығын немесе  тұрғын үй-жайды пайдалану құқығын  сақтайды. Тұрғын үй-жайы болмаған кезде, тұрғын үй заңдарына  сәйкес оған тұрғын үй-жай берілуіне құқығы бар.

      Әр  баланы асырап-бағуға Қазақстан Республикасының  Үкіметі белгілеген тәртіппен және мөлшерде  ай сайын ақшалай қаражат  төленеді.

      Қорғаншы  және қамқоршы орган патронат тәрбиешілерге қажетті көмек көрсетуге, баланың (балалардың) өмірі мен тәрбиесіне қалыпты жағдай туғызуға жәрдемдесуге міндетті, сондай-ақ патронат тәрбиешілерге жүктелген баланы (балаларды) асырап-бағу, тәрбиелеу және оған білім беру міндеттерін орындауға бақылауды  жүзеге асыруға құқылы. 
 
 

Қорытынды: 

      Сонымен қорытындылай келе «Кәмелет жасқа толмағандардың әрекет қабілеттілігі» атты тақырыпты талғылау барысында жоспарды бір таруға  бөліп қарастырдым. Яғни бірінші тарауда: тақырыптың өзекті мәселелері: кәмелетке толмағандар құқықтық қатынастардың субьектісі ретінде саралануы және құқық қабілетілік жағдайы әрі қамқоршылық пен қорғаншылық тағайындалу мән-жайлары толығымен зертеледі.

Конституцияның  аталған тұжырымына орай азаматтардың құқық қабілеттілігі заңда бәріне бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық кодекстің 13-бабында азаматтардың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тең дәрежеде екендігі танылған. Дейтұрғанмен, құқық қабілеттілігінің теңдік принципі нақты субъективтік құқық шеңберінде жекелеген азаматтарға берілетін міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың бәрінде бірдей кез келген құқықты ала беру (мысалы, тұрғын үйді, машинаны) мүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде заңда бұл орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуға тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек. Азаматтық құқық қабілеттілігінің теңдік принципінен жалпы ережеге сәйкес оны шектеуге жол берілмейді. Азаматтық Кодекстің 18-бабы 1-тармағында былай деп жазылған: "Заң құжаттарында көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің де құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды."