Мәміле

Казуалдық мәмілеледің жарамдылығы оны  жасау ушін негіз болған нәрсеге  байлансыты болады.  Жасалғандығының ешқандай негізі жо, әншейін көз алдау үшін жасалған мәмілеледің әсіресе заңды күші болмаймайды.

Егер  мәмілеге қатысушылардың шынайы еркі көрінбесе онда олар абстрактілі  мәмілелерге жатады.

1.2 Жарамды және жарамсыз  мәмілелер.

Мүліктік  қатынастарда өкілдікті жүзеге асыру  Азаматтық кодекстің 5 тарауында  қарастырылған. Соттық дауларда өкіл талапкер немесе жауапкер атынан әртүрлі іс-жүргізу  әрекеттерін жасай алады. Әсіресе, ол айғақтар, сотқа ауызша және жазбаша  түсінік бере алады, сот шешіміне шағым жасай алады және бейбіт келісім жасауға құқығы бар.

Өкілеттік деп басқа адамның атынан бір  адамның сенімхатқа, заңдарға, сот  шешіміне не әкімшілік құжатқа негізделген  өкілеттігі күшімен жасалған мәмілесін  айтамыз. Өкілдік берушінің азаматтық  құқықтары мен міндеттерін тікелей  туғызады, өзгертеді және тоқтатады.

Өкілеттік өкілдің (бөлшек сауда жүйесіндегі  сатушы, кассир) әрекет жасаған жағдайынан көрінуі мүмкін (АК-тің 163-бабы).

Өкілдік институтының маңыздылығы сонда, ол тұлғаға бір мезгілде бірнеше  рынокта, оның ішінде шетелде жұмыс  істеуге мүмкіндік береді, сондай-ақ істің көзін білетін әрі ұйымдастыра  алатын мамандарды тартуға қолайлы  келеді.

Іс-әрекеттердің бәрін өкілет арқылы істеуге бола бермейді. Заң бойынша кейбіреулер  үшін оның өзі қатысуы керек болады. Заңдылық әрекеттерді өзі ғана жасауы керектігі заңда айтылмаған немесе сол әрекеттердің сипатынан тумаған жағдайлардың бәрінде де өкілдікке рұқсат беріледі. Мәселен, өсиет қалдыру мәселесіне өкілдік болмайды, өйткені, қағазға өсиет қалдырушы өзі қол қоюы керек,некені тіркеуде, лекция оқу, сахнада ойнау тәрізді жеке өзіндік міндеттерді орындағанда арада өкілдік жүрмейді (АК-тің 163-бабы,5-тармағы).

Өкілдік институтының мазмұны субъектілер  құрамы туралы ережемен айқындалады, ал ол кезегінде құқықтар мен міндеттердің пайда болуына, олардың мазмұндарына, қорғану түрлеріне негізделеді. Аталған негізгі элементтердің  сипаты өкілдік ұғымы арқылы көрінеді.

Өкілдіктің  негізгі белгілері:

1. Өкілдіктің  субъектілерінің құрамы үш адамнан-өкілдік  беруші, өкіл және үшінші жақтан  тұрады. Өкілдік беруші өкілге  іс-әрекеттерді жасауды тапсырып, тиісті сенімхат берген болса  ғана немесе заңды тұлғаның  құжаттары бойынша істейтін болса  ғана өкілдің іс-әрекеттері өкілдік  беруші үшін құқықтар мен міндеттер  тудыра алады. Азаматтық құқықтың  кез келген субъектілер, құқық  қабілеттілігі бар немесе жоқ  адам да, заңды тұлға да өкілдік  беруші бола алады. Өкілеттікті  жүзеге асыру кезінде екі бірдей  құқықтық қатынас жүзеге асырылады:  өкілдік беруші мен өкіл арасындағы  ішкіқұқықтық қатынас, өкіл мен  үшінші жақ арасындағы сыртқы  құқықтық қатынас. Алайда екінші  құқықтық қатынаста өкіл іс-әрекетке  өз атынан түспейді.

Ал азаматтық  құқық субъектілерінің бәрі бірдей өкіл бола алмайды. Азаматтық әрекет қабілеттілігі бар кез-келген тұлға, яғни азаматтар мен заңды тұлғалар өкіл бола алады. Мұның өзі алдымен  азаматтың 18 жасқа толу керектігін көрсетеді, бұл жаста оған азаматтық  әрекет қабілеттігі толықтай тән, ал заңды тұлғадағы өкілдік жарғымен айқындалған құқықтық қабілеттілікке қайшы келмеуі тиіс. Азаматтық  Іс жүргізу кодексі сотта өкіл бола алмайтын тұлғалар тобын белгілейді. Олар: судьялар, тергеушілер, прокурорлар, істі қарауға қатысы бар лауазымды  тұлғамен туыстық қатынасы бар тұлғалар.

Өкіл  беруші кез-келген азаматтық құқық  субъектісі бола алады. Өкілеттік берушінің  әрекет қабілеттігі тек ерікті түрдегі  өкілдік үшін қажет.

Үшінші  жақ - азамат немесе заңды тұлға. Өкілдік  онымен әрекетке түсуі нәтижесінде  өкілдік берушінің азаматтық  құқық қатнастары белгіленеді, өзгереді және тоқтатылады.

2. Өкілдік  шартсыз болуы мүмкін. Азаматтық  кодекстің әрекет қабілетсіз  азаматтар атынан заңды өкіл  болу шартын қарастыратын 164-бабынан  басқа АІК-де соттағы заңды  өкіл туралы  ереже қарастырылған. АІК 38-бабында әрекет қабілетсіз азаматтардың, толық әрекет қабілеттігі жоқ азаматтардың, әрекет қабілеттігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың ата-аналары, асырап алушылары, қамқоршылары мен қорғаншылары сотта өздерінің өкілетті құжаттарын көрсете отырып қорғай алады. Қазақстан Республикасының "Неке және отбасы туралы” Заңының 111 – бабына сәйкес қамқоршылар мен қорғаншылар заң жүзінде қамқоршылыққа алынғандардың өкілдері болып табылады және барлық қажетті мәмілелерді олардың атынан және олардың мүдделерін көздеп жасайды.

Қамқоршылар өздерінің қамқоршылығындағы адамдардың өз бетінше жасауға құқығы жоқ  мәмілелерді жасауға келісім  береді, қамқоршылығындағылардың өз құқықтарын жүзеге асыруына және міндеттерін  атқаруына жәрдем көрсетеді, сондай-ақ оларды үшінші бір тұлғалардың тарапынан  ықтимал қиянаттардан қорғайды.

3. Өкілдіктің  құқығы мен міндетінен туындайтын  қандайда бір әрекеттер өкілдік  беруші үшін жасалады. Өкілдің  барлық әрекеттері  өкіл беруші үшін заңды салдарлар туғызады.

4. Өкіл  өкілеттік негізінде әрекет етеді.  Өкілеттік бұл - өкілдің жасай  алатын әрекеттер шеңбері, құқықтық  қатынастардағы өкілдің мәміле  негізінде белгіленген мүмкіндіктерінің  шектері.Өкілдіктің түріне қарай  өкілеттік әртүрлі тәсілдермен  қалыптасады. Ерікті өкілдікте  өкілеттік екі жақтың келісімімен  жүзеге асырылатын әрекеттер  сипаты шарт немесе сенімхат  мәтінінде көрсетіледі.

Өкілдік негізі бір тұлғаның (өкілдік беруші, сенім беруші) екінші тұлғамен (өкілмен) өкілеттікті бөлісуі жатыр. Мұндай өкілеттік болмаған және өкілдік  қатнасын асыра пайдаланған екінші жақтың өкілдік беруші тұлғаның атынан жасалған мәмілесі жарамсыз болып табылады. Бірақ Азаматтық кодекстің 165-бабына сәйкес өкілдігі жоқ басқа бір  адамның атынан немесе өкілеттігін  асыра пайдаланып жасаған мәмілесі өкілдік беруші кейін осы мәмілені кейіннен мақұлдаған ретте ғана үшін азаматтық құқықтар мен міндеттерді  туғызады, өзгертеді және тоқтатады. Әрі өкілдік берушінің берушінің  кейіннен мақұлдауы мәмілені оны  жасаған кезінен бастап жарамды  етеді.

Өкілеттік туындауының негізі – заң фактісі  болып табылады. Заңда мынандай өкілдіктің негіздері бар: шартта немесе алдын-ала  келісімде көрсетілген өкіл ұстауға  тілек білдірген өкілдік берушінің  еркі; заңда көрсетілген фактілер; мәселен ата-ана өздерінің балаларының  заңды өкілдері бола алады, әрі олардың  құқықтары мен міндеттерін кез  келген жеке және заңды тұлғалар алдында  қорғай алады, сондай-ақ балалары үшін сотта арнайы өкіл болып қатыса алады (АК-тің 164-бабы); уәкілетті органның актісі-тұлғалар өкіл болып қатысуға рұқсат беретін акт. Мысалы өкілеттік  міндетті атқаруды талап ететін лауазымға  тағайындау өкілеттік сондай-ақ өкілдің (бөлшек сауда жүйесіндегі сатушы, кассир және т.с.с.) әрекет жасайтын жағдайынан да көрінуі мүмкін (АК-тің 163-бабының 1-тармағы).

Өкілдік заңды және ерікті деп бөлінеді. Заңды өкілдік тікелей заңнан туындайды, әрі ол өкілдік берушінің  еркіне қарамайды. Мысалы, Теңіз жолы сауда кодексі бойыншакеме капитаны қызмет бабында жасалған мәмілеге байланысты кеме иесінің және жүк иесінің  өкілі болып табылады, жолшыбай не барған жерінде кеме иесінің немесе жүк иесінің өкілдері болмаса, жағдайға байланысты талап қою мәселесін өзі шеше береді, кейбір мәмілелерге билік етеді (ТЖСК-нің 50-бабы) Шартқа негізделген өкілдік ерікті өкілдік деп атайды. Мұның өзі өкілдік берушінің еркіне байланысты болады. Өкілдік беруші өкілдік тауып қана қоймай, оның өкілеттігін де айқындайды (мысалы, тапсырма шарты).

Заңды өкілділік  сот шешіміне немесе әкімшілік актіге негізделеді. Азаматтық хал актілерін  тіркеу органында тіркелген туу  куәліктері негізінде ата-аналар өз балаларының өкілі бола алады. Балаларды  асырап алу жағдайында дәл солай  тіркеу жүргізіледі және асырап алушыларды ата-ана ретінде жасылуына және жаңа туу туралы куәліктің берілуіне  жергілікті атқарушы органның әкімшілік  шешім-актісі негіз бола алады.

Азаматтық кодекске сәйкес әрекет қабілеті жоқ  азаматтарға, әрекет қабілеті шектеулі азаматтарға, жасөспірімдерге, психикалық ауыратын азаматтарға қамқоршы, ішімдікке  салынған азаматтар мен нашақорларға сот қорғаншы тағайындайды. Бұл өкілдердің өкілеттігі заңмен анықталады, сондықтан  олар заңды өкілдер деп аталады.

Өкілетсіз екінші бір тұлғаныңмүддесі үшін әрекет еткен тұлға өкіл болып  табылмайды. Өкілетсіз әрекетке АК 165-бабы өкілеттікті асыра пайдаланушыларды да жатқызады.  Өкілеттікті асыра пайдалануға сенімхатта көрсетілмеген мәмілелерді жүзеге асыру жатқызылады. Мысалы, пәтерді мәміле бойынша жалға алу керек болса, өкіл оны сатып-алуға келісімге отырады. Өкіл асара пайдаланған өкілеттіктің салдарын өкілдік беруші қолдаса, онда әрекет негізінде туындаған құқықтар мен міндеттер осы әрекет жасалған уақыттан бастап өкіл берушіге тиісті болады. Егер өкіл беруші әрекетті қолдамаса, оның ішінде өкілеттікті асыра пайдалану негізінде жасалған мәмілелерді дұрыс деп таппаса, онда үшінші жақ алдында жауапкершілікті өкіл ретінде қатынасқа түскен адам алады.

Рыноктық  қатынасқа өту және мүліктік айналымның дамуы жағдайында тауар-ақша қатынасында  коммерциялық өкілдік маңызды орын алады. Коммерциялық өкіл – бұл шарт жасасу кезінде кәсіпкер атаныан  тұрақты және еркіті өкіл бола алатын тұлға. 

Егер  мұндай шарттың тарабы кәсіпкерлік  жүйеде шарт жасасқан кезде олардың  атынан үнемі және дербес өкілдік  етуші болмаса, онда коммерциялық өкілдік  туындай (АК-тің 166-бабының 1- тармағы). Мұндай жағдайда коммерциялық өкіл өкілдің  өкілеттігі көрсетілетін жазбаша шарт негізінде, ал ол көрсетілмеген жағдайда- сенімхат негізінде әрекет жасайды. Коммерциялық өкілдік екі түрге  бөлінеді: өз өкілдігі және бөтен тұлғаның алдында болатын өкілдік.

Өз атынан болу – заңды тұлға өкілді өз құрылымына тағайындайды және ол арқылыөзінің құқықтарымен міндеттерін орындап, мүделерін қорғайды. Мұндай өкілетте бір субъект болады, сырттан бөтен  тұлғаны айналымға қатыстырмайды (АК-тің 163-бабының 1- тармағы).  Мысалы, жұмыс беруші атынан басқа субъектілермен құқықтық қатынаста өзінің қызметтік міндетін атқаратын жұмысшы, кәсіпорыннң ісін жүргізуші немесе сауда мәмілесін жасаушы кәсіпорын қызметкері сәйкес заңды тұлғаның өкілі болып табылады. (дүкен сатушысы, кәсіпорынның заңды кеңесшісі, т.б.).

Өз атынан өкіл болу сонымен қатар басқа  да тәсілмен жасалуы мүмкін. Әсіресе, олар заңды тұлға өз қаржысы есебінен  қосымша құрылымдық бөлімдерді құру кезінде пайда болады. Мысалы оған заңды тұлғалардың филиалдарын, өкілдіктерін және шаруашылық серіктестіктерін  жатқызуға болады. Олар өздерін құрушылардың мүддесі үшін мәмілеге қатысқан кезде бұл құрылған жаңа құрылымдардың құқықтық жағдайының тең болатынын естен шығармау қажет. Бірақ олар заңды тұлға бола алмайды. Бұл құрылымдық бөлімдердің жетекшілерін құрушы коммерциялық заңды тұлғалардың уәкілетті органдыры тағайындайды және олар сенімхатта көрсетілген функцияларды ғана атқара алады. 

Коммерциялық  өкілдіктің екінші түрі-басқалардың  мүдделері үшін болса да өз атынан әрекет ететін адамдар (коммерциялық делдалдар, мұрагерлік кезінде өсиетті орындау  тапсырылған адамдар және т.б.). Өкілдіктің бұл түрі бизнес сферасында қызмет көрсетудің өзіндік түрі ретінде  сипатталды. Мүліктік айналымда бұл  өкілдік арнайы делдалдық түрі ретінде  қолданылады.

Рыноктың  қажеттілігіне сәйкес делдалдық  қызметтің дамуын өкілдікті жүзеге асыру жолы  нормативтік актілермен реттеледі.

Қазақстан Республикасы Президентінің "Тауарлық биржа туралы” Жарлығында биржалық сауда қатысушыларының арасында брокерлік ұйымдар мен тұтынушы атынан және оның есебінен биржалық мәміле жасай алатын брокерлер аталған.  

Коммерциялық  өкілдің өкілеттігі жазбаша шартта тікелей көрсетілуі тиіс немесе оған берілетін сенімхатта да жазылады. Коммерциялық өкіл бір мезгілде өзінің қатысуымен жасалатын шартың түрлі  тараптарын мүдделерін білдіре алады. Бұл орайда ол өзіне берілген кәдімгі  кәсіпкердің ыждағаттығымен орындауға  міндетті.(АК-тің 166-бабының 4-тармағы).

Кәсіпкерлік қызметтің жекелеген салаларындағы  коммерциялық өкілдіктің ерекшеліктері  заңмен белгіленеді.

Коммерциялық  өкілдіктедің ерекше сипаты төмендегі  ережелерден көрінеді:

1) коммерциялық  өкілдердің өкілеттігі сенімхаттарда  жазбаша көрсетілуі тиіс;

2) коммерциялық өкілге өкілдік беруші атынан өз мүддесі үшін немесе басқа тұлғаға қатысты мәмілелер жасауға жол берілмейді, сонымен қатар бір уақытта өкілге оның қатысуымен жасалған шарттың әртүрлі тараптарының мүдделерін білдіре алады (мысалы, сатушы мен сатып алушының, жалға беруші мен жалға алушының және т.б.).

3) комерциялық өкіл өзара жасасқан шартта көрсетілген болса, шарт тараптарынан сыйлық ақы алуға құқылы;

4) коммерциялық  өкілге сауда мәмілелерін жаса  кезінде мәлім болған құпияларды  сақтау міндеті жүктеледі.

2 АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРТТАР МӘМІЛЕНІҢ  ҚҰҚЫҚТЫҚ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ.

2.1 Шарт ұғымы және оның маңызы

Екі жақты  мәмілелер шарт болып табылады. Шарт адамзат тарихында адамдардың арасында туындайтын қатынастарды реттеудің  ежелгі дәуірлерден келе жатқан, кеңінен  тараған әдістерінің бірі. Шарт –  сату – сатып алу, айырбас, рента, мүлікті жалға беру, сақтау және т.б. қатынастар негізінде жүзеге асырылады.

        Шарт дегеніміз – екі немесе одан да көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттердің белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісім.