Мәміле

Бұл ереже  азаматтық құқықтың жалпы бастауына  негізделген, ол жаратылысынан диспозитивті және бар қатынастарды да, болашақта  болуы мүмкін қатынастарды да реттеуді көздейді.

Бұл қазіргі  Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңі үшін аса маңызды, себебі күніге бір  жаңа шарттың пайда болатынын  көріп отырмыз. Негізінде азаматтық  құқықтың принципі болып табылатын  шарт еркіндігі өзінің негізгі қызметін сақтап қала бермек. Өйткені бұл (шарт еркіндігі) әрбір азаматтың өзіне  тиесілі сбьективтік құқығы болып  табылады.

Шарттың мазмұнын оны жасасқан кезде тараптар құрастырған ережелер жиынтығы құрайды.

Шарт  ережелерін, егер тиісті ереженің мазмұны  заңнамамен міндеттелген болмаса, тараптар өз қалауларымен анықтайды.

Шарт  ережелерін анықтаудың жалпы принципі шарт еркіндігінен туындайды. Тараптар шарттың заңнамада тікелей тыйым  салынғанынан басқа кез келген ережені  анықтауға құқылы.

ҚР АК-ның  баптарына жүгінсек 382-баптың 1-тармағыңда императивтік және диспозитивтік нормалар арасындағы айырмашылық көрсетілген.

Тиісті  ереженің мазмұны занда тікелей  міндеттелген болса (императивтік норма), тараптар оны өзгертуге құқылы емес. Олар ол нормаларды шартта қарастыруы да, қарастырмауы да мүмкін, бірақ оған қарамастан олар оны заңда көрсетілген қалпында орыңдауға міндетті[76].

Шарт  мазмұнына қатысты мысал келтіретін болсақ, АК 282-бапта ақша міңдеттемесі Қазақстан аумағында теңгемен көрсетілуге  тиіс делінген немесе АК 304-бапта ортақ  меншік болып табылатын мүлік  кепілге тек барлық меншік иелерінің  келісімімен ғана берілуі мүмкін деп көрсетілген. Соңдықтан да, шарттың  тараптары (заңда көзделмегеннен басқа  реттерде) есеп-қисапты АҚШ долларымен жасау туралы немесе мүлікті кепілге  басқа меншік иелерінің келісімінсіз беру туралы ережені шартта көрсете  алмайды.

Егер  шарт ережелерінде диспозитивтік норма көзделген болса тараптар оны қолданбауға немесе одан өзгеше ереже белгілеуге құқылы.

Мысал келтірейік, АК-ның 285-бабына сәйкес екі немесе бірнеше  әрекеттің бірін жасауға міндетті борышкерге, егер заңнамадан немесе міндеттеменің  шарттарынан өзгеше туындамаса, таңдау құқығы беріледі. Сондықтан тараптар балама міндеттемені орындаудың өзге тәртібін қарастыра алады.

Егер  тараптар шартта осы ережеге қатысты  ешнәрсе қарастырмаған болса, онда заңмен белгіленген норма қолданылады.

Азаматтық заңнамада императивтік нормалар көп  емес. Негізінен алғанда олардың басым көпшілігі диспозитивтік нормалар болып келеді. Ол шарт еркіндігіне сүйене отырып тараптардың оның барлық ережелерін өздері анықтай алатындығымен байланысты. Тараптар шартта кез келген жағдайды қарастыруға құқылы, егер олар оны істемесе (білместіктен немесе көңіл аудармай), онда диспозитивтік нормалар қолданылады.

Қаңдай  да бір ережені тараптардың өздері де, диспозитивтік нормалар да қарастырмаған  жағдайлар кездесуі мүмкін. Онда, іскерлік айналым дағдысы бар болып, оны  дәлелдеу мүмкін болса, сол жағдайда дағды басшылыққа алынады.

Дегенмен, мұндай жағдайлар өте сирек кездеседі  және әрқашаңда дау туғызады. Бұған  байланысты дауларды сот шешеді.

Шарттың елеулі ережелерін қарастырып өтейік. Шарт дегеніміз екі немесе бірнеше адамның келісімі, екі немесе бірнеше адамның келісіп ерік білдіруі. Әр шартта көптеген ережелер болуы мүмкін, олардың ішінен, егер келісілмесе шарт жасалды деп саналмайтындарын бөліп алу қажет. Бұл — шарттың елеулі ережесі. АК-ның 393-бабына сәйкес, тараптар арасында шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін формада келісімге қол жеткен кезде шарт жасалынды деп есептелінеді[3].

Жалпы алғанда  ҚР АК 393-бабы елеулі ережелердің тізбесін бермейді, тек жалпы тәртіпте олардың  нышандарын атап өтеді.

Ережелердің елеулі больп табылатын үш тобын  бөліп алуға болады, олар:

1) шарт  нысаны туралы ережелер. Шарт  нысаны анықталмайынша бірде  бір шарт жасалған болып саналмайды;

2) заңнамада  елеулі деп танылған ережелер. Олар брокер-диллер мен оның  клиенті арасында жасалған брокерлік  шартта мыналар болуға тиіс:

а) шарт нысаны: номиналдық ұстаушы ретіңдегі  клиенттің тапсырмасы бойынша брокер-диллердің  өз қызметін жүзеге асыруы;

б) тараптардың, оның ішіңде брокер-диллердің, клиенттің  есепшоты туралы коммерциялық құпияны  сақтау міндетемесін қоса алғаңдағы, құқықтары  мен міндеттері;

в) брокер-диллердің  қызметін төлеудің мөлшері мен тәртібі;

г) брокер-диллердің  клиент алдында есеп беруінің формасы  мен кезеңділігі;

д)   тараптардың шарт ережелерін бұзғандық  үшін жауаптылығы;

е)  бағалы қағаздар бойынша табыс алудың, және оны клиенттің есепшотына аударудың, соңдай-ақ ақша қаражатын клиенттің  бұйрығы бойынша төлеудің шарттары мен тәртібі (Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5 наурыздағы "Қазақстан  Республикасында бағалы қағаздармен  мәмілелерді тіркеу туралы" Заңы);

3) шарттардың  осы түрі үшін қажетті ережелер, мысалы, мүлікті жалдау шартындағы  жалдау ақысының мөлшері;

4)  тараптардың  біреуінің арызы бойынша оған  қатысты келісім болуға тиіс  ереже

Шарттардың  түрлерінеде тоқталып талдау жасайық. Оларды атап өтетін болсақ нақты және консенсуальдық шарттар, ақылы және ақысыз шарттар, бір жақты және өзара шарттар, бір типті және аралас шарттар, негізгі және алдын ала шарттар, еркін және міндетті шарттар, өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары және өзінің қатысушыларының пайдасына жасалған шарттар мен үшінші жақтың пайдасына жасалған шарттар болып бөлінеді.

    Азаматтық заңдарда шарттарды топтастыру әртүрлі негіздерде жүргізіледі. Міндетемелер туралы мәселені қарастырғанда жүргізілген топтастыру да, атап айтқанда, тауарды беру, жұмыс жасау, қызмет көрсету сияқтылар шарттарға да қолданылуы мүмкін. Шарттарға мәмілелер топтастырулары да қолданылады.

Біз шарттардың заңнамада және заң әдебиетіңде  қолданылатын негізгі топтамаларына  тоқталып мазмұнын толық ашып көрсетейік.

Нақты және консенсуальдық шарттар. Егер, заң актілеріне сәйкес шарт жасалу үшін мүліктің берілуі қажет болса, шарт тиісті мүлік берілген кезден бастап жасалынған болып саналады.

Азаматтық кодекстің 393-бабының 2-тармағында нақты  шарттың жасалу кезі туралы айтылған. Шарттардың көпшілігі консенсуальдық болып табылады, (лат. consensus — келісім), яғни оларды жасау үшін ол жайында  келісім болса жеткілікті. Бұған  мысал, сатып алушы мен сатушы арасындағы келісімге қол жеткен кезден бастап сатып алу-сату шарты  жасалды деп саналады. Затты беру, ақша төлеу және басқа әрекеттер  жасалынып қойған шартты орындау  мақсатында атқарылады.

Бірақ, кейбір шарттар (мысалы, сыйға тарту, сақтау, заем, жүктасымалдау) шарт нысаны берілген кезден бастап қана жасалынады деп  саналады. Мұндай шарт нақты (лат. res -зат) деп аталады, ол заң актілерінде  бекімін табуға тиіс.

Шарттың консенсуальдық немесе нақты сипаты, әдетте, шарттың анықтамасының өзінде көрсетіледі. Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушының міндеті былайша  қалыптасады: сатушы затты беруге міндеттенеді, ал сатып алушы ақша төлеуге міндеттенеді. Болашақта шарт осылай орындалуы  тиіс[44].

Нақты шарттарда  тараптардың міңдеттері басқаша  анықталады. Оған мысал ретінде сақтау шарты бойынша сақтаушы зат иесінің  өзіне тапсырған затын сақтауға міндетті, тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы өзіне сеніп тапсырылған жүкті апаратын жерге жеткізуге міндетті яғни, шарт бойынша міндеттеме екінші тарап затты бергеннен кейін ғана туыңдайды. Бұл жерде орындау кезі мен шарт жасасу кезін шатастырмау керек.  Консенсуальдық шарттарда олар, әдетте, сәйкес келмейді, бірақ тараптар сатып алу-сату шарты бойынша зат беру кезін шарт жасасу кезімен сәйкестендіруге келісе алады. Бірақ бұдан сатып алу-сату шарты нақты шарт бола алмайды.

Ақылы және ақысыз шарттар. Шарт бойынша тараптар өз міңдеттемелерін орындағаны үшін ақы алуы немесе біріне бірі нәрсе  беруі керек болса, бұл ақылы шарт болып табылады. Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе еш нәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып табылады (АК-ның 384-бабы).

Ақылы және ақысыз шарттар арасындағы айырмашылық  — шарт бойынша өз міндеттерін  орындағаны үшін біріне бірінің бір  нәрсені ұсыну-ұсынбауында.

Бір нәрсені  ұсынуға (төлеуден басқа) материалдық  құндылықтар беру (бартерлік операция), біріне бірі қандай да бір міндеттерді  атқаруы (өзара міндеттемелер), ақшалай  баға беруге болатын кез келген әрекетті жасау жатады.

Бір нәрсені  ұсыну ұғымы ағылшын-американ құқығында "considaration" деген атпен кең  қолданылады. Оларда considaration кез келген шарттың елеулі ережесі болып  табылады; онсыз шарт заң күші бар  шарт деп танылмайды.

Шарттардың  көпшілігі ақылы. АК-да бекімін тапқан ақысыз шарттардың ішінен сыйға тарту  шартын, мүлікті ақысыз пайдалану  және пайызсыз заем шартын атауға болады.

Кейбір  шарттар заң бойынша ақылы  да, ақысыз да болуы мүмкін (тапсыру, сақтау, заем). Сондықтан да, АК-ның 284-бабыңда  қаңдай да бір күдік туса, шарт ақылы  деп танылады деген презумпция бекітілген. Шарт ақысыз деп танылады, егер ол заңнамадан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен  туындайтын болса.

Азаматтық айналымда ақысыз шарттардың болуы  елімізде қалыптасып келе жатқан қатынастардың  мәніне қайшы келмейді. Мысалы, қайырымдылық, мәдени, білім беру және басқа қоғамдық қорлардың қызметі (АК-ның 107-бабы), демеушілік жасау, еркімен қайырсадақа беру және осыларға ұқсас қызмет, әлеуметтік маңыз алуда, ақысыз сыйға тарту  шарттары көбіне олардың құқықтық формасына  айналуда.

Бір жақты  және өзара шарттар тараптардың құқықтары мен міндеттерінің бөліну сипатына қарай ажыратылады. Бір жақты шартта бір тарапта тек құқық, екіншісінде тек міңдет туындайды (мысалы, заем шарты). Өзара шартта тараптардың әрқайсысында құқық болады, олар міңдеттемелер де көтереді (сатып алу-сату шарты бойынша сатушы берген заты үшін сатып алушының ақша төлеуін талап етуге құқылы және өзі сол затты сатып алушыға беруге міндетті, ал сатып алушы заттың өзіне берілуін талап етуге құқылы және сол зат үшін ақша төлеуге міндетті) [55].

Бір типті  және аралас шарттар. Бір типті шарттар сан алуан қыры бар (жеткізу, тұрмыстық мердігерлік, жалдау, рента және т.б.) белгілі бір түрдегі (тауарды беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету) міндеттемелерді тудырады. Аралас шарттарда заңнамада көзделген әртүрлі шарттардың элементтері болады.

АК-ның 381-бабының  қағидалары 380-баптың тараптар заңнамада  көзделген де, көзделмеген де шарттарды  жасаса алады деген қағидасынан  орынды туындайды. Соңдықтан да, олардың  мазмұныңда заңда көзделген әртүрлі  шарттардың элементтері бар шарт жасаса алуы заңды.

3 ҚАЗІРГІ АЗАМАТТЫҚ –  ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ  ТАБИҒАТЫ

 

       Жауапкершілік барлық құқық қатынастарына тән нәрсе. Азаматтық құқықтық қатынастың негізгі бөлігін міндеттеме құрайтын болғандықтан жауапкершілік жөніндегі мәселе міндеттемелік құқықтың жалпы ережелерінде қаралады. Бірақ та бұл арада айтылған мәселе  міндеттемелерден тыс құқық қатынастарына да қатысты. Жалпы алғанда, жауапкершілік дегеніміз – заңмен немесе шартпен қаралған ретте өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық құқықтық қатынастардың субьектілеріне қолданылатын мүліктік  өндіртіп алу немесе мүліктік салмақ салу болып табылады. Оған бұзылған құқыққа орай өкілетті тұлғаның мүліктік шығынының орнын толтыру да жатады.

       Жауапкершілікке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында құқықтық нормаларға санкцияны жүзеге асыруға  түрткі болады. Ең алдымен, азаматтық-құқықтық жауапкершілікте мемлекеттік және шарттық тәртіпті нығайтуда, осы мақсаттың алдын алуда тәрбиелік маңызы айрықша. Азаматтық құқық қатынасының субьектілері болып табылатынтараптар өзіне жүктелген міндеттерді орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып, мүліктік шығынға және жеке тұлғалар мен бүкіл қоғамды қолайсыз жағдайларға әкеп соқтыратынын білуі тиіс әрі өзінің міндетін бұзбауға күш салуы керек. Тәрбиелік жағын былай қойғанда, егер, әлгі айтқан құқық бұзушылыққа жол берілетін болса, онда азаматтық-құқықтық жауапкершілік оны қайта қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Сондықтан да, борышқор  өзі істеуге міндетті нәрсені орындамағанда ғана емес, оны орындаудан өз бетімен бас тартқан кезде де оған жауапкершілік бәрібір мойындатылады. Азаматтық құқықтық қосымша мүлікті өндіртіп алу тәрізді өзіне тән жауапкершілік қасиеті болмаса, несие беруші міндеттемесін орындаудан жалтарған борышқорға жазалау шарасын қолдана алмайды және оның іс-әрекетін өз дәрежесінде реттеп отыруы қиындай түседі.

       Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің өзіне тән қасиеттері:

        - борышқордың міндеттемені бұзғанынан туындаған мүліктік шығындарды несие берушіге қайтару;

       -  борышқордың міндеттемені тиісті дәрежеде орындауын қадағалау;

       - борышқорды міндеттемесін орындамағаны немесе тиісті дәрежеде  орындамағаны үшін жазалау;

         - белгілі бір дәрежеде несие берушінің міндеттемеге қатысуына түрткә болу (өйткені, контрагенттің дұрыс болмауынан пайла болатын шығынды өтеуді қамтамасыз етеді);

         - борышқордың тәртіпсіздік фактілерін басқа тұлғалардың көзінше айғақтау болып табылады.

        Ықпалы әр түрлі  деңгейде бола тұрса да, міндеттемелердің бәрінде жауапкершіліктің мұндай қасиеттері кездеседі. Мұндай жауапкершіліктің қажеттілігі міндеттеменің бұзылмауын реттейтін заңнан ( мысалы, міндеттемені бұзғаннан келетін залалдың орнын толтыру ), әр жақтың өзара жасасқан шарттарынан, міндеттеменің келісілген жағдайларынан туындайды. Жауапкершілікті белгілеу қосымша келісімдер арқылы да жүзеге асады. Мысалы, оған міндеттеменің мерзімін бұзғаны үшін салынатын айыпқа орай жасалатын келісімді жатқызуға болады.