Мәміле

      Азаматтық-құқықтық жауапкершілік – Азаматтық құқықтың Жалпы бөлімінің институты болып табылады, өйткені, жалпы ереже бойынша азаматтық-құқықтық қатынастардың барлық түрінде өзіне тән қасиеттер кездеседі.

       Жауапкершілікті түсінуде көп жағдайда ретроспективті көзқарас белең алады, сондықтан да ол тәртіптің бұзылуы, санкциясы жүзеге асыру (мемлекеттік мәжбүрлеу) ретінде ұғындырылады. Оның үстіне тәртіп бұзушылықтағы жауапкешіліктің мән-маңызын ұғынуда екі бағыт тілге тиек етіледі. Бұл мәселеге қалам  тартқан авторлар заңды жауапкершілік тәртіп бұзушылар үшін қосымша ауыртпалық түсіру мен (қолайсыз жеке және мүліктік зардаптар) міндетін орындауға мәжбүрлеу деп болжайды, ең бастысы – ол жауапкершілік, сондықтан заңдық, жауапкершілік те –міндет, алайда олмәжбүрлеу арқылы орындалады. Осыдан кейін заңдық жауапкершілік адамға тәртіп бұзуға жол бергенге дейін болмайды деген қорытынды жасалады.

       Жауапкершілікті ретроспиктивті көзқарас ретінде түсінудің гносеологиялық себептері неде? Қоғамдық ой-пікір дәстүрінде жауапкершілік жазалаумен, құн алумен байланыстырылады. Құқықтық ұғымда қоғамдық пікір мен ғылым неліктен міндеттеуге, жазалауға, мемлекеттік мәжбүрлеу, қылмыстық-құқықтық шараларға жүгінеді?

       Құқық тек жарлық пен тиым салынғын тенденцияларға тән қарапайым құбылыс болғаны ма?

       Бірден және кездейсоқ пайда болмаған бұл сауалдарға жауапты жауапкершілік теориясындағы қиғаштық себептерін мемлекеттік құбылыстың тарихи тәжірибелерінен, басқарудың өміршеңдік, биліктік-әкімшілік, бюрократтық тәсілдерінің белең алу практикасынан іздеу керек.

       Біздің құқықтық жүйеміздің қазіргі реформалары ең алдымен оны орнықтыру тәсілдерін жаңғыртуды көздейді. Бұл жерде ең басты гуманизм әділеттілік бастауларын нығайту адамдарға деген құрмет сезімін қалыптастыру, олардың заң алдындағы құқықтары мен бостандығын, теңдіктерін қатаң сақтау, әркімнің өз әрекеті үшін жауапкершілігінің заңдылығын мойындау.

        Заңдылықты нормативті-мәжбүрлеуді шектен тыс арттырудан сақ болған жөн. Құқықты тар ауқымда ұғыну-құқықтың демократиялық, акдамгершілік, гуманистік потенциялының жан-жақты ашылуын барлық қоғамдық соның ішінде құқықтық құбылыстарды орталықтандыруды қамтамасыз ете алмайды.

      Нақты алғанда құқық күрделі құбылыс. Оның мазмұнында адамдардың еркін олардың творчестволық дербестігінің мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін компоненттер маңызы мен құқықтың мінез-құлқын механизміне ықпал ету мүмкіндік беретін ынталандыру және еркін беру нормаларының үлес салмағы арттырылуда.

      Сонымен, заңдық жауапкершілік міндеттерді орындалмағаны үшін санкцияларды, айып салуды, жазалауды күшейту жолымен емес, адамдардың келісім-шарт міндеттері мен заңдылықты қатаң сақтаудағы позитивті жауапкершілігін, салалы қатынастарын күшейту жолымен жүргізген жөн. Бұл жауапкершілікті өркен жайдыратын нақты тарихи даму жолы.

       Қ. Мұздытаев атап көрсеткендей жауапкершілік ретроспиктивті бағыттан перспективті көрінеді. Бұл ретте адамдардың болашақ іс-әреетінің нәтижелерін алдын-ала аңғару қабілеті емес, олардың қоршаған ортаны қайта жаңғыртуға белсенді қатысу жөніндегі ұмтылыстары да есепке алынады. Бұл жағдайда біз заңды жауапкершілікті моральдық, ішкі жауакершілікпен шатастыруға қарсымыз. Тек позитивті заңдық жауапкершіліктің бір-бірімен тығыз байланысты моральдық құқықтың негізі болатынына көңіл аударғымыз келеді.

       Позитивті заңдық жауапкершілікті негіздеуге және оның табиғатын ашып көрсетуге көшпес бұрын құқықтық тәрбие жұмыстарын тиімді ұйымдастыру ісінде және азаматтық-құқықтық белсенділікті қалыптастыруда

методологиялық  маңызға ие жауапкершілік ұғымына  жан-жақты тоқталып өтейік.

       Бірден-ақ ашығын айтайық жауапкершілік ұғымы күштеу мен және жазалаумен сәйкес келмейді. Сонымен бірге, цивилистердің өзі азаматтық құқықтың жауапкершілікті құқық бұзушылықтың және санкцияны іске асырудың салдары немесе мемлекеттік күшпен қорқыту ретінде түсінбегені жөн. Біздің социологиялық зерттеулеріміз көрсетіп отырғандай респонденттердің 21 проценті жауапкершілікті тар ауқымды ретроспективті деңгейге түсінеді. Бір қызығы сол, респонденттердің арасында қылмыстыры үшін бас бостандықтарынан айрылғандыр және еңбек пен түзеу мекемелерінің қызметкерлері болады. Сонымен бірге қазірге дейін цивилистердің өзі азаматтық құқықтың жауапкершіліктің белгіленуі деп жазалауды, құқық бұзушылыққа жол бергені үшін сотқа тартылуды таниды және оны санкциялармен, адамдардың мүдделеріне нұсқан келтіру мен тығыз байланыстырады. Олардың пікірі бойынша тәрбиелік ықпалын ерекшеліктерді құқықтық тәртіп бұзуға мемлекет пен қоғамның айыптауын адамдарға сезіндіру болып табылады. Кейбіреулер азаматтық-құқықтық жауапкершілікте мемлекеттік оргондар құқық бұзушыға қолданатын құқықтық нормаларды сақтауға мәжбүрлеу шаралары ретінде бағалайды. Мәжбүрлеу жауапкершіліктің маңызды белгісі.

       Әрине,  мәжбүрлеудің мүмкіндігі заңдық жауапкершіліктен міндетті түрде тыс тұрады (сондықтан бұл категориялар бір-біріне сәйкес келмейді), мәжбүрлеу жауапкершіліксіз де бола алады (мысалы реквизация), жауапкершіліктің мәжбүрлеусіз де жүзеге асуы мүмкін.

 

 

 

     ҚОРЫТЫНДЫ

 

Сонымен, мәміле-бұл тектік ұғым,ал шарт-түрлік ұғым. Кез келген шарт – бұл мәміле, ал кез келген мәміле-шарт емес. Күнделікті тұрмыстағы және тіпті ресми тәжрибеде шарт басқа терминдермен де белгіленеді: келісім-шарт, тараптардың келісімі. Бірақ мұның бәрі-шарттар. Шарттар мәмілелердің басым бөлігін құрайды.

Азаматтық Кодекстың 150-бабы шартпен жасалған  мәмілелерге, яғни шартты мәмілелерге арналған.

Егер тараптар өздерінің құқықтары  мен міндеттерін жүзеге асыруды  осымен байланыстырған мәнжай  мәміле жасалғанға дейін орын  алған болса, оның қатысушылары  бұл жөнінде білмеген болса да, ол мәмілеге әсер етпейді.

Табиғат құбылысы, басқа адамдардың  іс-әрекеттері, мәмілеге қатысушы тараптардың іс-әрекеттері және  т.с.с. шарт болуы мүмкін. Бірақ заңға қайшынемесе әдепсіз әрекеттерді шарт ретінде анықтауға  болмайды.

         Өзінің сипаты жөнінен шарт  оң болуы мүмкін (реті келеді). Мұндай қызметті мәміленің екі  қатысушысы да немесе оның  тек біреуі жүзеге асыратынына қарамастан, кәсіпкерлік қызмет  барысында жасалатын мәмілелер оларды жазбаша түрде жасауды талап етеді.

Соңғы жылдардың тәжірибесінде,  әсіресе бір жолғы, қысқа мерзімдік   және т.с. шарттарды жасасуда  факсимилелік жолмен көшірілген  хаттар алмасу барынша кең  таралуда. АК-ның 152-бабы жалпы  ереже ретінде факсимилелік көшіру құралдарын пайдалануға рұқсат етеді.

        Мәмілелердің кейбір түрлерін  жасау үшін олардың стандартты  немесе үлгіге келтірілген нысандары  (тасымалдау, сақтандыру, тауарларды  несиеге сату және т.с.с.) қолданылады. Бұл, мысалы, жария шарттарды, әсіресе қосылу шарттарын жасаудың әдеттегі тәжірибесі (АК-ның 389-баптары).

Мұндай жағдайларда мәмілені білдіретін  құжат  стандартпен, үлгі ережемен, үлгі шарттармен  белгіленген нысанда қарастырылады. Мұндай құжаттарды, әдетте, сатушы, жұмысты орындаушы немесе қызмет көрсетуші жасайды. Тараптардың өзара келісімі бойынша құжатқа өзгерістер енгізу мүмкін. Шарттың баспасөзде жарияланған үлгі шарттары керекті талаптар сақталғанда іскерлік айналым салттары ретінде қарастырылуы мүмкін.

Мәміленің жазбаша түріне қойылатын  талаптарды АК-ның 382,388 баптары  бағалауға «Қазақстан Республикасының  тіл туралы» 1997 ж. 11 шілдедегі  заңның 15-бабын ескеру керек, ол  бойынша Қазақстан Республикасындағы жеке және заңды тұлғалардың жазбаша түрде жасайтын барлық мәмілелері қажетті жағдайларда басқа тілдерге аудармалармен қоса, мемлекеттік және орыс тілдерінде баяндалады. Шетелдік жеке және заңды тұлғалармен жазбаша түрде жасалатын мәмілелер мемлекеттік және тараптар үшін қолайлы тілде баяндалады.

 

 

Қорытындылай  келе, заңды тұлғалардың көптеп құрылуы  елдің экономикасының дамуына зор  үлес қосады. Экономикада әртүрлі  заңды тұлғалар қызмет істейді, олар ерекшеліктерімен салалық құрамда  болушылығымен, мамандану дәрежесімен, ұйымдастыру тәсілімен, механизация  және автоматизация ерекшеліктерімен, ұйымдастыру – құқылық формаларымен т.б. бөлінеді. Заңды тұлға дегеніміз- меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау  мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                      

  ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. З.О. Ашитов, Б.З. Ашитов Қазақстан Республикасының құқық негіздері., -Алматы, 2003ж
2. Оспанов. Қ. И. Құқық негіздері Алматы, 2007.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі , Алматы:,  2008.
4. Қазақстан Республикасының азаматтық құкығы., Алматы, 2001
5. Сапарғалиев Ғ.  Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Академиялық курс. Өнделіп, толыктырылған, 2-басылымы / Ғ. Сапарғалиев. – Алматы: Жеті жарғы, 2004.
6. Толеугалиев Ғ.И. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқықғы. –

    Алматы: ҚазМЗА,2001.380 бет  

7. Комментарий к гражданскому кодексу Республики Казахстан  (общая, особенная часть) /Отв. редактор М.К. Сулейменов, Ю.Б. Басин. – Алматы: «Жеті жарғы», 2000. 800 с.
8. Гражданское право. Учебник / Под ред.  Сергеева А.П., Толстого Ю. К- Т. 1,2 и 3 – М., 1997-1998 гг.
9. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие.- Т.1 – Алма- Ата, 1978 г.
10. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие.- Ч.1– Алма- Ата, 1980 г.