Ответы на экзаменационные вопросы

• Ізгілік қағидасы;
• Кемсітушілікке жол бермеу қағ
• Қарулы қақтығыс құрбандарын қорғау және ізгі қатынас жасау қ
• Азаматтық халықты, азаматтық объектілерді әскери қимылдардан қорғау қағ
• Медициналық қызметкерлерге қол сұғылмаушылығы қ
• Халықаралық гуманитарлық құқық нормаларын елеулі бұзғандық үшін қылмыстық-құқықтық жауапкершілік қағ
• әскери қажеттіліктің адамға құрметпен үйлесімділік қағ
• қақтығысушы тараптардың әскери қимылдарды жүргізу әдістері мен құралдарын таңдауын шектеу қағ. 

60. Комбатанттардың  құқықтық мәртебесі

      Қарулы  қақтығыстарда соғысқа қатысушыларды  екі топқа бөледі, олар шайқасушылар, яғни комбатанттар және шайқаспаушылар не бейкомбатанттар.

      Комбатанттар - әскери іс-қимылдарға тікелей қатысушылар, олардың жау комбатанттарды өлтіруге құқығы бар. Жау қолына түскен жағдайда ешбір соғыс заңдары мен әдет-ғұрыптарын бұзбаған болса,тұтқындық режиміне жатады. Комбатанттардың түрлері:

• Мемлекеттің қарулы күштерінің құрамына кіретін тұлғалар (тұрақты армия);
• Келесі талаптарға сай келетін тұрақты емес құрылымның мүшелері:
1. олардың киімдерінде арнайы белгілері болуы тиіс;
2. қаруларын ашық ұстап жүруі керек;
3. жауапты командирі болуы қажет;
4. соғыс заңдары мен әдет-ғұрыптарын сақтаулары тиіс.
• Колониализм, расизм және шетелдік үстемдікке қарсы күресуші ұлт-азаттық соғыстарға қатысушы бойцы;
• Жау жақындағанда тосын түрде қолына қару алған басып алынбаған аумақ тұрғындары. Оларға 2 талап қойылады: қаруларын ашық ұстап жүруге тиіс және соғыс заңдары мен әдет-ғұрыптарын сақтаулары тиіс.

61. Бейкомбатанттардың  құқықтық мәртебесі

      Қарулы  қақтығыстарда соғысқа қатысушыларды  екі топқа бөледі, олар шайқасушылар, яғни комбатанттар және шайқаспаушылар не бейкомбатанттар.

      Бейкомбатанттарға әскер құрамына кіретін немесе оған қосылып еріп жүретін, бірақ әскери қимылдарға тікелей қатыспайтын тұлғалар жатады: әскери медиктер, әскери діни қызметкерлер, әскери заңгерлер, әскери журналистер, жұмыс командалары және қамтамасыз ету құрылымдары. Бейкомбатанттар өздерін қорғау үшін жеңіл ату қаруын ұстап жүруге құқылы; жау қолына түскен жағдайда әскери тұтқын не интернделуге жатады.

62. Соғыс жүргізудің тыйым салынған әдістері

     Соғыс жүргізудің әдістері – көрсетілген мақсатта соғыс жүргізудің әдістерін  көрсетілген мақсатта бар мүмкіндігінше қолданудың тәртібі. Соғыс жүргізудің әдістері тыйым салынған және тыйым салынбаған болып екіге бөлінеді.

Соғыс жүргізудің тыйым  салынған әдістеріне мыналар жатады:

• әскери репрессалияларға тыйым салу;
• азаматтық тұрғындарды, жаралылар мен ауруларды, қорғануға мүмкіндігі болмай беріліп жатқан комбатанты өлтіру;
• ешкімге аяушылық жасалынбайтыны туралы бұйрық беру;
• азаматтық объектіге шабуылдау немесе оларды соғыс басымдылыққа қол жеткізу үшін әскери мақсатта пайдалану;
• сенім бұзушылық;
• қорғау белгілерін заңсыз қолдану;
• азаматтық тұрғындар арасында аштықты пайдалану;
• қорғалмаған қалаларды, ауылдарды бомбалау;
• мәдени ескерткіштер, храм және госпитальдарды жою;
• жергілікті тұрғындарды өлтіру, тұтқынға алу және зорлық-зомбылық көрсету.

63. Соғыс жүргізудің тыйым салынған құралдары

     Соғыс жүргізудің құралдары – қарсыластың  материалды құралдары мен жанды  күштерін жоюға арналған жауласушылардың  қарулы күштерімен қолданылатын қару және басқа да әскери техника. Соғыс жүргізудің құралдары тыйым салынған және тыйым салынбаған болып екіге бөлінеді.

Соғыс жүргізудің тыйым  салынған құралдары:

1. салмағы 400гр аспайтын жарылғыш оқтар мен снарядтар – қазіргі соғыстың тыйым салынған бірінші құралы;
2. организмде оңай жалпаятын немесе теріс айналатын оқтар;
3. денеде рентген арқылы табылмайтын жарғыншақты снарядтар;
4. химиялық және бактериологиялық қарулар;
5. кезбе теңіз миналары;
6. соқыр ететін лазерлік қару;
7. 120 күн ішінде дезактивацияланбайтын қашықтықтан орнатылған миналар;
8. қақпан миналар.

64. Әскери тұтқындық режимі

     Әскери  тұтқындық режимін анықтайтын негізгі  халықаралық-құқықтық құжат  1949 жылы қабылданған әскери тұтқындармен қатынас  жасау жөніндегі Женева Конвенциясы  болып табылады. Осы құжатқа сай, қарулы қақтығыс немесе соғыс кезінде қарсылас тараптың билігінің қолына түскен тұлғалардың келесі категориялары әскери тұтқындар болып табылады:

• Жауласушы жақтың қарулы күштерінің жеке құрамы;
• Партизандар,
• Қарсылық көрсетуге ұйымдасқан қозғалыстың жеке құрамы;
• Бейкомбатанттар
• әскери авиация мен сауда флоты кемесі экипажының мүшелері;
• стихиялы көтерілген тұрғындар, қаруларын ашық ұстап жүрген  және соғыс заңдары мен әдет-ғұрыптарын сақтаған жағдайда.

      Әскери  тұтқындар  тұтқынға алған жеке тұлғалардың  не әскери бөлімшенің қолында емес, жау мемлекеттің билігінде болуы керек.  әскери тұтқындарды лагерге орналастыру қажет және олардың жағдайы сол аумақта орналасқан қарсыластың армиясына қандай жағдай жасалса, солармен бірдей болуы тиіс.

      Әскери  тұтқындарды әскери іс-қимылдан басқа, мынадай жұмыстарға тартуға болады: ауыл шаруашылығы, сауда ісі, үй шаруашылығы бойынша жұмыстар. Оларды жанұясымен хат алмасу құқығынан айыруға болмайды. әскери тұтқындар өз араларынан сенімді тұлғаларды сайлайды және ол әскери үкімет алдында оларға өкілдік етеді.

     Әскери  тұтқындар тұтқында ұстап отырған державаның қарулы күштерінде әрекет ететін заң, жарғы және бұйрықтарға бағынады. Істеген әрекеттері бойынша әскери тұтқындарды тек әскери сот қана соттай алады.

     Әскери  тұтқындар әскери іс-қимылдар аяқталғаннан кейін босатылады. Алайда бұл үстінен қылмыстық іс қозғалған әскери тұтқындарға қатысты емес. 

65. Соғыстағы бейтарап мемлекеттің құқықтары мен міндеттері

     Бейтараптық – мемлекеттің ерекше халықаралық-құқықтық мәртебесі, ол халықаралық қарулы қақтығысқа қатыстыруы мүмкін іс-қимылдардан воздерживается. Соғыс кезіндегі бейтараптық деп мемлекеттің соғысқа қатыспайтын және жауласушы жақтарға көмек көрсетпейтін құқықтық жағдайын айтамыз.

     Соғыстағы бейтарап мемлекеттің құқықтары  мен міндеттері 1907 жылғы V Гаагской конвенциясымен айқындалған. Бейтарап мемлекеттің территориясы қол сұғылмаушылыққа тән және ол әскери іс-қимылдар театрына айналмауы тиіс. Жауласушы мемлекеттергебейтарап мемлекет территориясы арқылы әскер мен әскери транспорттар алып өтуге тыйым салынады.  Жауласушы тараптарға оны әскерлерді, әскери жүктерді кіргізуге және байланыс құралдарын орнатуға тыйым салынады.   Бейтарап мемлекет территориясында вербовка жүргізуге тыйым салынады.

     Егер  де бейтарап мемлекет территориясында жауласушы тараптардың әскерлері кірген болса, оларды соғыс театрынан алыс жерге интерндеу қажет. Сондай-ақ бейтарап мемлекет территориясында әскери тұтқындар болса, онда оларды босатуға міндетті.

      Бейтарап  мемлекет жауласушыларды қарумен, әскери және басқа да материалдармен жабдықтамауы керек.

      Бейтарап  мемлекет транспортта қару жоқ болған жағдайда ғана аурулар мен жаралыларды  өз территориясы арқылы алып өтуге рұқсат бере алады.

66. Халықаралық құқықтағы азаматтық мәселелері

     Азаматтық – мемлекет пен тұлғалардың өзара құқықтары мен міндеттерін білдіретін тұрақты құқықтық-саяси байланыстары. Мемлекет өз азаматтарына дипломатиялық қорғау көрсетуге тиісті. Мемлекет өз азаматтарын басқа мемлекетке бермеуге керек. Азаматтар өз азаматтығынан және азаматтығын ауыстыру құқығынан айырыла алмайды.

     Азаматтық алудың негіздері:

1. Туу немесе филиация;
2. Натурализация;
3. Халықаралық шарт негізінде.

Туу негізінде азаматтық  алудың қағидалары:

1. қан құқығы – jus san gueni
2. топырақ құқығы – jus solli

Қазақстан Республикасында топырақ құқығын алу екі жағдайда болады:

1. ҚР аумағында азаматтығы жоқ екі адамнан бала туылса;
2. ҚР аумағында ата-анасының азаматтығын белгілеу мүмкін емес тұлғалардан бала табылса.

      Натурализация – мүдделі адамның өтініші  бойынша белгілі бір мемлекеттің  азаматтыққа қабылдауы. Азаматтыққа алу тәртібі мен шарты мемлекет заңдарымен айқындалады.

Натурализация негізінде талаптар

• Азаматтық алатын мемлекеттің аумағында белгілі бір уақыт өмір сүру;
• Мемлекеттік тілді білу;
• Мемлекет тарихын білу;
• Халықаралық құқық бойынша жазаланатын қылмыстарға қатысы болмау.

Халықаралық шарт негізінде екі  түрлі жолмен

      Оптация – берілетін аумақтың тұрғындарының азаматтықты таңдауы;

      Трансферт – берілетін аумақтың тұрғындарының азаматтығын

автоматты түрде өзгерту.

      Азаматтықты жоғалту туралы айтатын болсақ, оның 3 формасын атап көрсете керек: автоматты түрде; азаматтықтан шығу және азаматтықтан айыру.

      Азаматтықтан  шығу – мүдделі тұлғаның өтініші  бойынша мемлекеттің компетенті органдарының шешімі негізінде азаматтықты  жоғалту.

      Азаматтықтан айыруда жазалау элементі бар. Азаматтықтан шығумен салыстарғанда, бұл мемлекеттік органдардың мүддесі бойынша жүзеге асырылады.

67. Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайы. Шетелдіктерге ұсынылатын режимдер

     Шетелдіктердің  құқықтық мәртебесін қамтамасыз ету  мәселелерінде өзінің азаматтарының негізгі құқықтары мен бостандықтарының кейбірі беріледі. әрі мұндай жағдайларда кемсітушілік элементтері болмайды. ҚР-ғы шетел азаматтары барлық құқықтар мен бостандықтарға ие, сонай-ақ оларға ҚР-ның Конституциясында, заңдары мен халықаралық шарттарында белгіленген міндеттердің бәрі жүктеледі.

     Шетел азаматтарының құқықтық режимін, яғни орналасқан мемлекеттің аумағындағы  құқықтары мен міндеттерінің  жиынтығын әрбір мемлекет өзінің халықаралық міндеттерін ескере отырып, заңымен айқындайды. Халықаралық-құқықтық тәжірибеде шетел азаматтарының құқықтық режимінің мынадай түрлері кездеседі:

     Ұлттық  режим шетелдік азаматтарға саяси құқықтардан басқа барлық құқықтар өз азаматтарымен тең дәрежеде беріледі.

     Аса қолайлы жағдайдағы режимі шетелдік азаматтарға осы мемлекетте ең қолайлы ие үшінші мемлекеттің азаматтарымен тең құқықтар беріледі. Кейбір мемлекеттер өздерімен интеграциялық одақтағы мемлекеттердің азаматтарының құқықтық жағдайларын аса қолайлы жағдай режимі үшін есепке алмайды.

     Преференциялық  режим – кейбір салаларда шетелдіктерге өз азаматтарынан артық құқықтар беріледі.

     Кемсітпеу режимі шетелдік азаматтарға осы мемлекетте жалпы шетелдіктер үшін қолданылатын минималды құқықтар беріледі.

     Өзаралық  режим екіге бөлінеді:

1. формальды өзаралық – екі мемлекет бір-бірінің азаматтарына бірдей режим ұсынады.
2. материалды өзаралық – екі мемлекет бір-бірінің азаматтарына бірдей құқықтар  ұсынады.