Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қалыптасуы мен мәселелері оны шешу жолдары

          Осыдан, жергілікті өзін өзі басқару органдары заңға сәйкес коммуналдық меншік объектілерін уақытша немесе мерзімсіз жеке және заңды тұлғалардың қарамағына беруге, жалға беруге, оларды белгіленген тәртіпте босатуға және мүлікпен келісімдер жасау құқы бар.

    Қабылданған заң тәртіптерімен мемлекет муниципалды округ халқының тікелей меншік иесі болуының құқықтық жағдайында белгілейді.

    Жергілікті қауымның ұйымдасуын құруда жергілікті өзін өзі басқару органдарының оперативті басқару және шаруашылықты жүргізу құқығындағы қызметтерінде мыналарды жүзеге асырады:

    -тауардың (қызметтің) бағасы мен тарифтерін  реттеуді;

    -олардың  жарлығын бекіту;

    -ұйымның  басшысын тағайындау;

    -жергілікті  тапсырыстарды араластыру;

    -территорияның  әлеуметтік-экономикалық даму кешенінде  муниципалды округ терриоториясында орналасқан ұйымдардың қатысуын үйлестіру;

    -қабылданған  заң шеңберінде сыртқы экономикалық  қызметті жүзеге асыру. 

    Коммуналдық меншіктің берілу жолдары.

    1.Жергілікті  қауымға берілетін объектілер  мен мемлекеттің меншігіндегі  объектілердің ара жігін ажырату принциптерін шығару;

    2.Жергілікті  өзін өзі басқару жүйесіне берілетін объектілердің тізімін жасау;

    -Объектілерді  жергілікті өзін өзі басқару органдарына берудің тәртібін дайындап шығару және олардың қызметін қаржыландыру көздерін анықтау.

    Жергілікті  қауымның коммуналдық меншігіне  берілуге тиісті объектілер төмендегі  принциптерге сай алынады;

    -сол  объектілердің көрсететін қызметтерінің  тұрғындарға қажеттілігі;

    -жергілікті  билік органдардың  сол объектлерідің  қызметін қаржыландыру мүмкіндігі.

    Ерекше  бір жағдайда жергілікті қауымның коммуналдық  меншігіне республикалық тарихи-мәдени қазынасы болып табылатын объектілер де беріледі. Ал кейбір объектілерді жергілікті өзін өзі басқару органдарына бере отырып, мемлекеттік мүлік қоры оны басқаларға пайдалануға беруге немесе сатуға болмайтынын заңдастырады:

    *жергілікті  қауымның коммуналдық меншігіне  берілген объектілерді басқару сол жергілікті өзін өзі басқару жүйесінің Жарғысына сай жүргізіледі;

    *егер  жергілікті қауымның коммуналды  меншігіне берілген объекті дәлелді себептермен өзінің қажеттілігінен айырылып қалса, ол туралы мемлекеттік мүлік қорына хабарланады;

    *жергілікті  қауымға берілген объектілерді жалға беру  жергілікті өзін өзі басқару органының шешімімен ғана жүзеге асады.

     Қазақстандық Азаматтық Кодексте республикалық және коммуналдық меншік мойындалған. Бірақ Қазақстандағы муниципалды меншік федеративтік құрылымдағы елдердің конституциялық заңдарынан айрықшалығы, біздің елдегі муниципалды меншік мемлекеттіктен бөлінбеген, ал мемлекеттік – республикалық және коммуналдық болып бөлінеді және осы арқылы коммуналдық меншік мемлекеттік меншіктің туындысы болады.

     Тәжірибе  көрсеткендей түрлі меншік формасын қолдану режиміндегі анықталмаған түрлі әдістерді қолдануда тек  заң аясындағы актілерге сүйену жеткіліксіз болып отыр. Объектілер бір разрядтан басқа разрядқа жиі ауыса алады. Сондықтан аймақтық дамуды барынша тиімді реттеуге мүмкіндік беретін арнайы “Коммуналдық меншік туралы” заңды қабылдау қажет.

      Объектілерді басқаруды құқықпен  қамтамасыз етуді реттеу мәселесіндегі құқықтық жиынтықты ұсынады. Мұнда екі басты әдіс бойынша жүреді; 1) орталықтандырылған реттеу (субординация әдісі) – мұнда реттеу тек “жоғарыдан” жүреді; 2) орталықсыздандырылған реттеу – мұнда келісім әдісімен реттеу қатынас сфералары орын алады.

    Коммуналдық меншіктің түрлеріне қарай дифференцияция екпініндегі түрлі объектің түрлері  құқықтық режимде болуы керек. Соңғысын үш топқа бөлуге болады. 1) меншік функциясын орындауға қажетті объектілер. Бұл  топқа жергілікті бюджет және бюджеттік емес қорлардың құралдарын, сондай-ақ жергілікті билік органдарына иелік ету, қолдану және басқаруға берілген басқада муниципалды (коммуналды) меншікті жатқызуға болады; 2) қаланың әлеуметтік-экономикалық жүйесі (шаруашылығы), яғни меншік құқығымен салыстырғандағы белгілі бір шектеулерді иемденетін шаруашылық жүргізу құқығы жатқызылатын муниципалды кәсіпорын мүліктері; 3) олардың басқаруына, қолдануына және иелік ету құығын жүргізетін мүліктерге оперативтік басқару құқығы берілуіне қатысты қазыналық кәсіпорындар мен мекемелер.[3. 25б] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3. Жергілікті өзін  өзі басқарудың  шетелдік тәжірибесі

          Мемлекеттік және муниципалдық құрылымдағы жергілікті өзін өзі басқарудың даму тәжірибесінің әр алуандығы екі тұрақты концепцияға бағытталады. Олар тек түрлі тәжірибеге, салтқа, мәдениетке ғана емес, сонымен бірге құқықтық жүйеге де негізделген. Мәселен: АҚШ-та жергілікті басқару органдары штаттардың орталық органы мен федералдық органдарға қарсы салмақта тұру ретінде туындаған. Ұлыбританияда муниципалды билік дербес ішкі басқаруға артықшылықтарды беру ретінен туындаған.

    Әлеуметтік  құрылымның мұндай қалыптасуының негізінде, мемлекеттің жалпы билік жолына тосқауыл ретінде билікті орталықсыздандыру  мен “персоноцентризм” (жеке индивид) ғұрыптары болды. Бұл ғұрыптар үлгілі құқыққа сүйенетін сот билігі тұлғасындағы сенімді қорғаушыны иемденді. Европаның басқару моделі теріс салтта “жазылған”  құқық жүйесіне сүйенетін мемлекет билігі тарапынан өзін өзі басқаруға күшті әкімшілік қорғаушы жүргізілді.

    Мәселелерді шешу ізденістері коғамды мемлекетке, жеке индивидке, толық әлеуметке (социоцентризм) қарсы қоюдан емес, әлеуметтік қатынастың «төменге» тереңдетілген: гуманистикалық бейімделу немесе тұлғаның функционалды - догматикалық концепциясы тұрады. Екі концепцияда қайта ұйымдастырудың генетикалық кодына тікелей қатысты (адам, тұлға мақсат ретінде және ол үшін құқық бар: адам-құқықпен жазылатын функция құралы).       

      Гуманистикалық концепция келесі  әлеуметтік бағытты қамтиды: адам  табиғаттан өзін бөле отырып, әлеуметтік топты, қоғамды, қоршаған ортаны және өзін таниды. Ол білімін дамыта отырып өзін-өзі таниды және сол сияқты ӨӨБ мүмкіндігіне ұмтылады.

    Функционалды  – догматикалық концепция берілген функцияны құжаттау құқығымен негізделеді, мәселен: басшы мен бағынышты қызметтері әкімшілік қызметтік жобалардағы тізімде шектелген жекелікке негізделген.   

    Гуманистік  және функционалды - догматикалық тұлғалық концепциялардың бір-біріне қарсы  келуі қоғам мен мемлекеттің  өзара белгілі қызметтерін бейнелейді.

    2. ЖӨӨБ-дың институционалдық белгілері «Жергілікті өзін-өзі басқарудың» Европалық Хартиясында бейнеленген. Ең алдымен ЖӨӨБ органдарының құрылуы мен даму тәжірибесімен берілген құжат ӨӨБ қажеттілігін мойындау ғана емес, сонымен бірге муниципалды биліктің Конституцияда бекітілу қажеттілігін көрсетеді.

    Жергілікті  өзін өзі басқарудың құқықтық кепілдік өлшемі мыналар болуы тиіс:

    а) Жергілікті өзін өзі басқарудың ұйымдық қиғаштығы, оның органдарының мемлекеттік басқару жүйесінде көрінуі;

    б) Жергілікті өзін өзі басқару органдарының өзіндік дербес экономикасы мен қаржысының болуы;

    в) Жергілікті өзін өзі басқару органдарының басқа да органдар мен ұйымдар арасында өзара құқықтық әрекеттестігі мен толық субъекті құқығының болуы (жеке бюджет пен меншікті басқару және оған билік ету, өзінің жеке шешім қабылдау құқығы және т.б.). Мысалы: Жапония Конституциясы жергілікті өзін өзі басқару туралы заңында (96-100) бап жергілікті қауым:

     1) нормативтік актілерді қабылдайды;

     2) жергілікті бюджетті нақтылайды;

     3) жергілікті салықтарды, төлемдерді анықтайды;

     4) шаруашылық келісімдерді жүргізеді; 

     5) муниципалды кәсіпорынды басқарудың  принципті міндеттерін шешеді;

     6) жергілікті атқарушы органдардың  қызметіне тексеру жүргізеді.

      г) жергілікті өзін өзі басқару  формаларының алуан түрлілігі, тарихи, аймақтық мәдени ғұрыптар мен экономикалық мүмкіндіктерін ескеретін ЖӨӨБ органдарының құзыретімен өлшенеді.

    Осыған  орай жергілікті өзін өзі басқарудың институционалдық белгілерінің құжатталуы Қазақстан Республикасының Контситуциясымен өзін өзі басқару жөніндегі арнайы заң актілерімен және жергілікті өзін өзі басқару органдарының жарлықтарымен қамтамасыз етіледі.

    3. Адам мен азаматтың еркіндігі  мен құқығының қамтамасыз етілуі  және азаматтардың жергілікті өзін өзі басқару органдарына жұмысқа тартылуы, өкілетті орган мүшелерін сайлау процесіне еркін қатысуы және өзін өзі басқарудың атқарушы органына жергілікті қауым тарапынан бақылау формасын тікелей береді. Жергілікті өзін өзі басқарудың табиғи ерекшелігі көптеген зертеушілердің көңілін өзіне аударуда. Мысалы: негізгі конституциялық және муниципалдық нормалардың сарапталуы келесі қорытындыға негізделеді, жергілікті қауым жергілікті публистикалық корпорация ретінде көрінеді, яғни азаматтар мен мемлекет арасын байланыстырушы звено болып көрінеді.

    Бұл жағдай мемлекеттік билік органдарын тек азаматтардың сайлау құқығына емес, сонымен бірге Жергілікті өзін өзі басқару органдарының құрылуына жағдай жасауды да кепілдендіруге міндеттейді. Сонымен қоса муниципалды тәжірибедегі белгілі жағдай, ол мемлекеттің жекелеген өкілеттігін қажетті қаржылық және басқа да құралдармен бірге жергілікті өзін өзі басқарудың бөлініп берілумен белгілі.

    Өкілеттіктердің бөлінуі екі формада жүргізілуі мүмкін:

    1) бөліп беру – жергілікті өзін өзі басқару органдарының міндеттері мен өкілеттіктерін реттеу әрекеті;

    2) беру – мемлекеттік органдарына  қатысты қандай да бір мәселелерді шешу құқығын жергілікті өзін өзі басқару органдарына бір рет, белгілі бір мерзімге немесе мерзімсіз беруді жеткізу.

    Сонымен мемлекеттік билік жергілікті қауымдағы өзін өзі басқару билігін мойындайды және муниципалды құқық көзі ретінде Жарлықты (ережені) да мойындайды.

    4. Жергілікті өзін өзі басқару қолданыстағы заң шеңберінде еркін қызметті иемденеді. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының дербестікке негізделуі ең алдымен қолданыстағы заң шеңберінде қалалық және селолық өзін өзі басқаруды енгізу әдісінің қызметімен айқындалады. Осы міндеттерді қарамас бұрын, белгіленген қызмет еркіндігін бөліп алайық:

    - өзін өзі басқару органдарын сайлау;

    - халықтың жергілікті аса маңызды  мәселелерді шешудегі орындалған  істің нәтижесін сұрау инициативасы;

    - халықтың құқықтық шығармашылық  ынтасының қозғалысы;

    - муниципалды округте тұрғылықты  тұратын халықтың талабын құруға және орындауға қатысуы.

    Жергілікті  өзін өзі басқарудың арқа сүйейтін және басшылыққа алатын заңы – Конституция мен басқа да заңдар, және де сол қауымның дайындап көпшілік талқысынан өткен Жарғы байланысты, ол Жарғыны сол жердің тұрғындары тікелей қабылдайды немесе өкілдік орган – Кеңес бекітеді.

    Жарғыда келесі ережелер мазмұндалып орындалады:

    - Жалпы ереже: қызметтің құқықтық  негізі, мақсаттары мен міндеттері, жергілікті қауымның шекарасы  және құрамы;

    - Жергілікті өзін өзі басқару ұйымының құрылымы;

    - ұйымдастыру тәртібі мен қызмет  формасы;

    - Жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негізіне түсініктеме (мінездеме);

    - Жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық негізіне мінездеме;

    - жергілікті маңыздылыққа жатқызылатын  объектілер;