Мемлекеттің пайда болу тарихы

     Сонымен қатар , мемлекет  пен құқықтың шығуын зорлық зомбылықпен байланыстырады.Күшті  тайпалар әлсіз тайпаларды жаулап ру алып бағындырып, олардың қарсылығын басып тұру үшін мемлекет және оған тән басқа  басқару, күш қолданатын органдарды құрады дейді. Күш көрсету  теориясының сипатты ерекшеліктері  Е.Дюринг, Л.Гумилович, К.Каутский еңбектерінде көрінеді.

     Дюринг  ойы бойынша қоғамдық даму негзі  –саяси актілер нәтжесі мемлекеттің пайда болуның бірінші факторы тікелей саяси үштерден әздеу керек.Дюринг ойы бойыншы қоғам кем дегенде екі адамнан құрылуы керек. Екі адамдық ерік бір немесе бірімен тең және олардың бірі де екіншсіне талап қоя алмайды.Істің мұндай жағдайында, яғни қоғамныңкең тұлғалардан тұрғанда теңсіздік мен құлдық мүмкін емес.Мемлекеттің шығу тегін түсіндіру үшін Дюринг үшінші адамды әкеледі. Өйткені онсыз көпшілік дауыспен шешім қабылдана алмайды, ал ондай шешімсіз, яғни көпшіліктің азшылыққа билік етуінсіз мемолекет пайда болдмайды.Онық ойымен менші к, таптар мен мемлекет қоғамның  бір бөлігің екіншісінің үстімен күш крсету нәтижесімен пайда болады.

     Австралиялық  социолог  және мемлекет зеттеуші Гумплович  сыртқы күш көрсету теориясының  өкілі.БҰл теорияға сәйкес мемлекетті басып алу нәтижесінде құлдық пайда болды: кұресте жеңіп алушы  тайпа билеуші болды.Құлдық жеке меншіктің  және топтардың пайда борлуына әкеп соқтырды.Мемлекеттік билік Гумплович лойы бойыншы физкалық  түрі келе-келе таптық мемлекетте ойланады.

     К.Каутский да мемлекет қайнар көздерін сырт  күш  көрсетуден, соғыстардан көреді.Жеңіп  алушы тайпа жеңілуші тайпаны  өзіне бағындырып, оның жерін алып, ол үшін ақы төлеттіреді.Нәтижесінде  таптарға бөлісу пайда болады, ол мәжбүр ету  аппараты мемлекетке айналады.

     Күш көрсету теориясында толығымен  экономикалық концепция элементтері  бар.Қағидалы сәйкес келмеуіне қарамастан , бұл теория адамның әрекеттерінің ортақ базасына әлеуметтік және экономикалық факторлармен байланысты.

     Күш көрсету толығымен жоққа шығару тек формалды  көзқарастарда емес , сонымен қатар тарихи тәжірибелер  негізждеріне де қайшы келеді.

     Сыртқы  да , ішкі де күш көрсету теориясының  элементтері кез келген мемлекеттердің пайда болу процесінен көрінеді.

     Психологиялық теориянығ жақтаушылары қоғам мен  мемлекетті адамдарды,және олардың  әр түрлі бірлестіктерінің психологиялық  әсер ету, түрінде көреді.Халықтар табиғатына бағыныштылықты талап ететін биологиялық  жан болып табылады.Адамдар күштілігіне бағынып, әлсіздерге зорлық көрсету табиғаттың берген сыйы деп санайды.Сондықтан қондармалық құбылыстар пайда болу керек деп есептеген.Халықтар тең дәрежеде мемлекет басшыларының жіне мемлекет заңдарына тәуелді.

     Ал  шын мәнінде мемлекеттің пайда  болымен қызмет атқаруының себептерін тек психологиялық көзқараспен  түсідіру мүмкінг емес.Психолргиялық  теория қоғам өмірінің экономикалық , келісімдік, органикалық теориясында  қалып кетекен көптеген сұрақтарын түсіндіреді.

     Бірақ барлық қоғамдық өмірді адамдардыө психологиылықәсер  етуіне әкеп тіреу қоғам мен мемлкет  өмірін психологиялық жалпы заңдармен  түсіндіру.

     Мемлекет  жан жақты төтенше құбылыс.Оның пайда болуының себептері әр түрлі  объективтік факторлармен түсіндіріледі:биологиялық, психологиялық, экономикалық,әлеуметтік,діни, ұлттық және т.б оларждығ ортақ ,ғылыми түсіндіру бәр жан жақты теория шеңберіне кіргізуі мүмкін болмас.Бірақ  мұндай талаптану әркеттері болды  және жеңісті де  болған (Платон,Аристотель,Монтескье,Руссо,Гегел,Маркс,Плеханов,Ленин,Бердияв)

     Адамды  көптеген қызығушылықтар жинақталған:экономикалық, әлеуметтік, саяси, рухани, діни және т..б бірақ олар нәтижесінде тек физиология және психика арқылы жүзеге асады.Бұл бөлімді қорыта келгенде толығырақ  болуы үшін мемлекеттің пайда болуының  тағы мынадай теорияларын қысқаша қарастырғым келеді.Теологиялық (діни) теория мемлекеттің пайда болуын құдайдың құдіретімен байланытырады, яғни мемлекет Алланың әмірімен қалыптасып, дамып келедң деп түсіндіреді.Бұл теория адамдардың сенімі, иманы ретінде қалыптасқан ұғым көне заманнан дамыпр, нығайып келеді.Бұл теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома Аквинский,Жак Маритен т.б. 

     Партиархалдық теория мемлекет шығуын  отбасының  дамуына байланыстырады, яғни мемлекет  адамдардың отбасы тәжірибесінен қалыптасқан  азаматтардың саналы түрде өздерінің  мүрде мақсаттарын іске асыру  үшін біріккен одақ деп түсіндіреді.Отбасының  қожасы ер адам, ол отбасын өз еркңмен  билейді, отбасы мүшелерінің арасындағы қатынастарды

Осындай қағидаларды басшылыққа алып, мемлекет құруда отбасын басқару үлгілерін  қолданған дейді.Бұл теорияның  өкілі және дамыткан зеттеушісі Аристотель, оны жақтаушылар орта, жаңа ғасырда  болды.

      Органикалық теория – бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған(6.3.4-3ғ)Бірақ теория толық 20 ғасырда қалыптасты.Өкілдері:Блюнчли, Г.Спенсер,Вормс,Прейс т.б./1/

      19 ғасырдағы ғылымының жетістіктеріне сүйене отырып, бұл теория – адам қоғамнында  табиғаттың объективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы  жолмен мемлекетті құрады.Мемлекеттің Үкіметі –адамның басы миы сияқты қоғамды басқарады.Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады.Ол қоғамды қорғайды деп түсіндіреді.

      Табиғи  құқықтық теория -17-18 ғасырларда қалыптасқан теория.Өкілдері:Г.Гроцкий,Т.Гоббс,Д.Локк,Ж.Ж.Руссо,Б.Спиноза т.б.Теорияның мазмұны: адамдардың өздерінің табиғи құқықтары болады(бостандық, теңдік, еңбек жасау)Оны ешкім жоя алмайды, оған зиян келтіре алмайды.Қоғамда бостандықты, әділеттілікті, теңдікті сақтау үшін адамдар өзара шарт жасап меммлекетті құрды.Бұл шарттың мазмұны көп елдің Конститутциясына кірді деп түсіндіреді.

Келісім – шарттық теория – мемлекет шығуын, пайда болуын адамдар арасындағы  келісім –шартпен  байланыстырады.Сондай қауіпті келіссөз  өмірден құтылу үшін адамдар өзара ымыраға келісіп, шартқа отырады.Соның нәтижесінде мемлекет құрып , оған қоғам мүшелерінің барлығын қорғауды, лайықты өмір сүруге жағдай туғызуды міндеттейді.

      Материалистік теория – мемлекет пайда болуын экономикалық тұрғыдан  түсіндіреді,себептері: қоғамдақ еңбекің бөлінуі,қосымша өнімнің, жеке меншіктің пайда болуы,қоғамның қарама –қарсы екі тапқа бөлінуі,қайшылық күресінің басталуы.Мемлекет пен құқықтың мазмұнының  тарихи өзгеріп отыруы қоғамдық мүдде мақсатты қорғауы/2/

      Мемлекет  қоғамның көп салалы, кқп жүйелі құбылыстарына сәйкес дамып, өмірге келген бірлестік.Мемлекет шығуын түсіндіруге  тырысатын бұл аталғаннан басқа  да теориялвр бар.Осы теориялардың бәріне тән  б»р белгі бар –  ол мемлекттің адам қоғамы дамуының белгілі  бір сатысында пайда болуы.Шынында  да тарихи деректерге жүгінсек, мемлекеттің  қоғам дамуының  белгілі бір  кезеңінде шыға бастағанын байқаймыз.

1.Мемлекет  (таптық тәсіл бойынша)-бір таптың (азшылықтың)бір тапқа (көпшілікке) үстемдік етуін қолдайтын саяси ұйым.

2.Мемлекет( жалпы әлеуметтік тәсіл бойынша)- саяси ұйым (ассоциация).Бұл саяси бойынша мүшелері  бұқаралық –биліктік қатынастар арқылы арқылы біріктіріледі.Мұнда мемлекет адамдардың өзара ымыраға келуінің құралы болып табылады.

3.Мемлекет  – құқық заңдарға тәуелді адамдардың бірлестігі(И.Кант бойынша).

      Мемлекеттік ру –тайпалық құрылыстың орнына келеді.Алғашқы қауымдық теңдік  пен меншіктің қоғамдық формасы өз-өзінен ескіреді де қоғам әлеуметтік қабаттарға бөліне бастайды.Ұжымдық өндірістік қатынастар қалыптан шығады.Оның орнына еңбек бөлінісі келді, ру тайпалық құрылым қиындай түсті, содан келіп әлеуметтік құрылымдарды бөлу дами бастады.

      Мемлекет-қоғамның ұйымдық құрылымды объективті қажет ететін ішкі эволюциясының өнімі.Әртүрлі кезеңдерге және әрлүрлі жағдайларда мемлекет қоғамды басқару үшін қажет ұйым ретінде, билік ету механизмі ретінде жұмыс жүргізеді.Бұл жерде сөз шаруашылық өмірді ұйымдастырудың жаңа нысандарына көшу туралы болып отыр, ол қоғамның әлеуметтік бөлініске түсуіне, қоғамдық жаңа ұйымдыұ формасы ретінде мемлекеттің пайда болуына әкеліп соғады.

      Марксизм  мемлекетті қарама –қарсы  екі жақтың бірлігі деп қарайды.Оны таптық саяси үстемдікке көзделіп құрылған саяси ұйым деп есептеді.

      «Мемлекет өркениетті қоғамды байланыстыратын  күш» деп жазды марксизм классиктері

      Қорыта  айтқанда  мемлекеттің адамзат  қоғамындағы саяси-әлеуметтік  орны мен рөлі туралы қөзөарастар  негізінен бір жүйеге салды.Сонымен мемлекет бұл қоғамды басқаруды іске асыру және ұйымдарының формасын құрушы билік органы.

     2.Мемлекеттің  белгілері,функциясы, органдары және нысандары 

2.1Мемлекет анықтамасы.Мемлекет белгілері, функциясы және органдары 

      Мемлекет  дегеніміз  жария өкіметтің пайда  болуымен іс –әрекетінің нәтижесі  ретінде қалыптасатын қоғам өмірін ұйымдастырудың формасы және оның негізгі салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайда өкіметтің күш –қуатына  сүйенетін басқару жүйесі.

      1872ж. Неміс заңгері Р.Моль былай деп жазды: «Мемлекет –Бұл тұрақты, біріктірілген ағза, мұндайларды қондару, болашақта жалпы еркімен, басшылық ететін, жалпы күшпен іс –әрекетті қолдайтын  және келтіріп тұратын, халықтың берілген аумағында бар есептерді жәрдемдесіп рұхсат ететін  мақсаттарға  жетуді белгілейді, әсіресе, жеке  бөліктен  басталып және қоғамдықпен аяқталады, осы мақсаттар  жеке өзіндік күшпен  қанағатттандырмағанша  және олар  жалпы нәрсенің қажеттілігін құрайды.

      Мемлекеттің мәнін  орыс заңгерлері де  түсіндірген. Мысалы, Коркунов  мемлекеттің мәнін  былай деп ттүсіндіреді: « Мемлекет – бұл қоғамдық  бірлестік  , өз бетінше уәкілдік ететін , еркін адамдардың алдында билік етуді мәжбүрлеуді мойындайды».

      Трубецкий  былай санайды, « халықтың бірлестігі – бұл мемлекет, өз бетінше билік ететін  және ерекше белгіленген аумағында». Мемелекет  территориялық принцип  бойынша құрылатындықтан бұл термин и кейде ел ұғымының баламасы ретінде  қолданылады.

      Сондықтан мемлекет белгілі бір территория  шеңберінде халықты  ырықсыз көндіру  монополиясына ие, бүкіл қоғам  атынан ішкі және сыртқы саясатты жүргізіп отыру құқығына ие, салық салып  отыруына ие.

      Мемлекеттің негізгі белгілері:

        Мемлекет- саяси ұйым. Қоғамда көптеген саяси ұйымдар болуы мүмкін.

      Меншігінің  орнына жеке адамдардың меншігі пайда  болып, меншіктің айрықша түрі -  жеке меншік қалыптасады.Жеке меншіктің пайда болуына қоғам таптарға бөліне бастады.Бәр жағына құрал – жабдықтар, өндірілген бұйымдар, мүлік –дәулет адамдардың  бір тобының қолында шоғырланады да, байллар пайда боллады. Сқйтіп рулық қауым өзіне тән белгілерінен айырылып құлдырайды.  Оның орнына жеке меншікке негізделген, айрықша екі үлкен әлеуметтік  топта тұратын қоғам қалыптасады. Мұндай жағдайда рулық қоғамдағы барлық ру   мүшелерінің игілігін   көздеп, еркін білдіретін  қауымдық билеу құрылымы  өз міндетін қызметін атқара алмайды. Меншік иелерінің – байлардың айрықша мүдделері болғандықтан басқару мүшелерімен , кедей жарлылармен қатар отырып, мәселелерді тең негізде шешуге бармайды. Содан байлар мен кедеейлердің арасында қайшылықтар пайда бола бастайды .Қоғамдағы  осындай  түбегейлі экономикалық – әлеуметтік  өзгерістердің нәтжесіннде қоғамды билеу, басқару жүйесі де өзгере бастады. Рулық биліктің орнына  саяси билік , саяси құрылым баса бастайды.Сөйтіп  қоғамның белгілі бір  сатысында мемлеке  пайда  болды.

      «Мемлекет»  - латынның  «қалыпты жағдай» -  деген сөзінен шыққан. Алғашқы кезде ол өкімет билігін иеленуші деген ұғымда айтылып, бірте – бірте ол өкімет функциясы ретінде қаралды да мемлекеттік билік ұғымына көөшшті.Бірақ мемлекетті билік ретінде қарамай, мемлекеттің құрылымдардың уақыт пен кеңістікке  қарай өзгеріп отыратынын, соған қарай ұғымның да тұрақты болмайтынын ескеру керек.Мемлкет дүниеге келісімен ол әртүрлі қоғамдық  пікірлердің қалыптасуына негіз болды.

      Мемлекет  пен биилік туралы қағидалар  бірте  – бірте мифологиялық ұғымнан  тазарып,  біздің заманымыздан бұрынғы  5-6 ғасырларда ғылыми негізге ие бола бастады.Бұл бағытта Қытай философиясы Конфуцийдің (б.э.д.- 479 ж.ж.), ғалымдар Лаоцзы (б.э.д. 479-400) мен Шань –Янның (б.э.д. 390-338 ж.ж.) идеялары маңызды рөл атқарды. Мәселен Лаоцзы мемлекет пен билік жүргізу шарттық негізде шыққан деген идея ұсынды.

      Мемлекет  туралы саяси ұйымның шығуы  ежелгі Грецияның саяси өмірімен тығыз  байланнысты.Ондағы саяси ойдың  ертеректегі дамуы көне мемлекеттің  қалыптасуына  байланысты болды.Гераклиттің (б.э.д. 544- 483) мемлекет пен құқық проблемаларына философиялық тұрғыдан  қарау пікірі де қалыптасты. Гераклит « өзіңнің отбасының берекесі үшін қалай күрессең , мемлекет белгіленген тәртіпті іске асыру үшін  солай күресуің керек» - деген пікір айтып,  билікке үлкен ұүрметпен қарады.