Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңді дамыту

бағамының өзгерістерінен қорғау опционымен, сондай-ақ халықтың жинақ ақшасын тарту үшін шетелдік валютамен номинирленген.

Жинақ ақшаны тартудың балама көздерін дамыту. Жинақ ақшаны тартудың жылжымайтын мүлік қорлары (REIT), хеджерлік қорлар сияқты жеке институттар арқылы балама көздерін дамыту бойынша

жұмыс жандандырылады, оларды енгізуге институционалдық инвесторлардың тəуекелдерді барабар реттеу

жүйесін құру міндеттеріне кедергі келтірмейтін бөлігінде заңнамалық деңгейде мүмкіндік бар. Жылжымайтын мүлік қорларының акцияларына инвестициялау ірі жəне сол сияқты ұсақ инвесторға

кəсіби басқарылатын портфельге қатысуға жəне өзінің тəуекелдерін əртараптандыруға мүмкіндік береді,

себебі жылжымайтын мүлік қорлары акцияларының серпінділігі, əдетте, қор нарығы қозғалысының жалпы бағытына сəйкес келмейді.

Жылжымайтын мүлік қорларын дамыту мақсатында бағалы қағаздар шығару үшін объектілердің жеткілікті пулын қалыптастырған жəне осы жылжымайтын мүлікті жалға беру арқылы тұрақты кірісті

қамтамасыз ететін коммерциялық жылжымайтын мүлікті кəсіби басқаратын компаниялардың ауқымды тобын құруға ықпал жасау қажет.

Ішкі инвесторлардың тəуекелдерін əртараптандыру үшін инвестордың тұрғысынан қарағанда нарықта ресурстарды орналастырудың балама тəсілі ретінде хеджерлік қорларды құру жəне дамыту мəселелері

қарастырылатын болады.

Ресурстарды тартудың қосымша көздерінің бірі ретінде исламдық қаржыландыру одан əрі дамиды.Исламдық қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалауды Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын жəне қаржы

ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі (бұдан əрі — Қаржылық қадағалау агенттігі) жүзеге асыратын болады, ал Қазақстандағы исламдық қаржы құралдары нарығын дамытудың негізгі тұғырнамасы Қазақстан

Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі болады. Қымбат металдарды пайдалану мен айналысы саласында туындайтын қатынастарды реттейтінзаңнамалық базаны əзірлеу мүмкіндігі қарастырылады, бұл қымбат металдармен биржалық сауданы

дамытуға ықпал етеді.

2-бөлім. Қаржы секторын қадағалау жəне реттеу жүйесін нығайту

2.1. Қаржылық реттеу саласын қамту тұтастылығы жəне реттеу

тиімділігі

Орын алған оқиғалар қаржы жүйелеріне тəн проциклдық сипатты растады, бұл сипат кезінде кредиттердің, левередждің жəне активтер бағаларының тым жоғары өсу қарқыны базалық экономикалық

серпінділікті күшейтеді. Сонымен бірге олар бір мезгілде жүйелік тəуекелдердің жəне қаржылық сəйкессіздіктердің үдеуіне ықпал етеді, себебі экономикалық дүрбелең кезеңдерінде тəуекелдердің

жинақталу қасиеті болады жəне олар көп жағдайда бағаланбай қалады жəне кейіннен құлдырау жағдайында ең теріс күйінде көрінеді. Нарықтық тəртіп те, реттеу де жылдар бойы жинақталған, жылдам

инновациялармен жəне заем қаражатының өсіп отырған үлесінен туындаған тəуекелдерді шектей алмады. Активтердің жоғары бағаларына жəне заем қаражатының өсіп отырған үлесіне байланысты қаржы

жүйесіндегі жүйелік тəуекелдердің үдеуіне ықпал еткен ұлғайған макроэкономикалық үйлесімсіздіктер есепке алынбады.

Қаржы нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалаудың қолданылып жүрген практикасы халықаралық стандарттарға сəйкес келеді қаржы секторының əрбір сегменті бойынша жеке-жеке жиынтық жарғылық капиталдың 50%-ынан аспайтын мөлшерде шектеу жөніндегі

мəселе қаралатын болады. Адал бəсекелестікті дамыту мақсатында қаржы нарығының барлық бөліктерінде

бəсекелестіктің жеткілікті деңгейіне қол жеткізген кезде оның толық шығуына дейін мемлекеттің қатысуын қысқарту қамтамасыз етіледі.

2.2. Қаржы ұйымдарын реттеудегі контрциклдық принципін енгізу

Ағымдағы дағдарыс нəтижесінде əлемдік қаржы қоғамдастығы жасаған жəне реттеу жүйесін жаңғырту мен осындай дағдарыстарға жол бермеу мақсатында бұдан əрі айрықша көңіл бөлуді талап ететін түйінді

қорытынды қаржылық ұйымдарды реттеудегі проциклдықты барынша аз мəнге жеткізу болып табылады.

Осыған байланысты, қаржы секторын реттеу жөніндегі қызметтің басты бағыттарының бірі контрциклдық реттеу жəне қадағалау қағидаттарына, оның ішінде экономиканың белсенді өсуі кезеңінде провизияларды қалыптастыру, меншік капиталды, резервтерді жəне өтімділікті ұлғайту жəне құлдырау кезеңінде жинақталған əлеуетті пайдалану арқылы одан əрі көшу болып табылады.

Меншікті капиталдың жеткіліктілігіне қойылатын талаптарды экономикадағы ахуалдың жақсаруынажəне бастапқы өсу белгілерінің пайда болуына қарай көтеру болжанады. Меншікті капиталдың жеткіліктілігін бағалау тəсілі сандық қана емес, сапалық тұрғыдан да жетілдірілетін болады, бұл қаржы ұйымдары капиталы құрылымының сапасын жақсартуды болжайды.

Жоғары тəуекелді операциялардың серпінді өсуі, оларды шоғырландыру шектеледі жəне провизиялар мен резервтерді қалыптастыруға қойылатын талаптарды арттырудан көрініс табады. Қажет болған кезде шоғырландыру лимиттерінің белгіленуі, сондай-ақ тəуекел деңгейі жоғары операцияларды жүргізуге тікелей тыйым салулар енгізілуі мүмкін.

Кредиттік тəуекелді бағалау рəсімін оңтайландыру мен провизиялардың барабар деңгейін қалыптастыру шеңберінде сонымен қатар контрциклдық тəсілді енгізу болжанады, ол тəсіл кезінде

экономикалық өсу кезеңінде ықтимал шығынға резервтерді қалыптастыруға қойылатын талаптар арттырылады, ал құлдырау кезеңінде - төмендейді. Сонымен қатар стресс жағдайлары немесе күйзелістер басталған жағдайда резервтерді қалыптастыру енгізіледі. Қаржы ұйымдарының міндеттемелері бойынша күтілетін шығынды экономикалық құлдырау басталғанға дейін алдын ала тану олардың қаржылық жай- күйіне қысымды төмендете жəне рецессия кезеңінде қаржы өнімдерін ұсынуды қамтамасыз ете отырып,

кірістің жақсы болуы сақталып отырған кезеңге дейін буферлер құруға өз үлесін қосады.

Қазіргі бар резервтерді ауыстыруға емес, арнайы резервтерді толықтыруға арналған серпінді резервтер енгізілетін болады. Серпінді резервтер нақты актив құнының шығынына қарсы, ал шартты міндеттеме

жағдайында - қаржы ұйымының өз міндеттемелерін ықтимал орындауы бойынша шығынға қарсы құрылған резервтер деңгейінде күшті ауытқуларға теңдестіруші ықпал ететін болады. Қаржы ұйымдарының активтері

мен міндеттемелерінің ұлғаюымен бір мезгілде арнайы жəне серпінді резервтер құрылуы тиіс.

Кредиттік дүрбелеңмен қоса жүретін экономикалық өрлеу кезеңінде кредит бойынша маржа кредит берумен байланысты тəуекелдің бағалау деңгейінің төмендеуі салдарынан төмендеу үрдісіне ие болатын

фактіні есепке ала отырып, банк қабылдайтын тəуекелдердің жинақталуы жəне барабар емес баға белгілеу жүргізіледі. Даму кезеңін бағалауға балама тəсіл ретінде бір жағынан, өтімділік пен капиталдандыру, екінші

жағынан кредит бойынша маржа арасындағы кері байланыстың белгілеуге болады. Бұл сонымен қатар банктер тартатын ресурстардың оңтайлы құнын белгілеуге əсер ететін болады.

Баланстан тыс міндеттемелердің өсуін ынталандырмауға қатысты шаралар қабылданатын болады. Бұл ретте бірінші кезеңде халықаралық ұйымдар ұсынған капитал жеткіліктілігіне кеңейтілген тəсілді есепке ала

отырып капиталдандыруға қойылатын талаптар күшейтіледі. Кейіннен, егер осы шаралар күткен нəтижелерге əкелмесе, осындай операцияларға қатысты тікелей тыйым салуларды белгілеуге дейін,

неғұрлым қатаң əрі батыл шаралар енгізілуі мүмкін.

Қаржы институттары өтімділігінің барабар деңгейін қалыптастыру мақсатында өтімділіктің жеткіліктілігін бағалау үшін сандық көрсеткіштер, бағдарлар жəне өлшемдер белгіленеді. Банктер салымшылардың сенімдерін жоғалтқан жағдайда белгіленген мерзім ішінде (демалыс күндер басталғанға

дейін) міндеттемелерді орындауға қабілетті жəне қаржы нарығында жалғасып отырған шиеленіскен кезеңдер ішінде тұрақты күйінде қалуы тиіс. Өтімділік деңгейінің артуы сонымен қатар өтімділігі аз

активтер бағасының құбылмалылығына күйзелістердің ықпалын төмендетуге мүмкіндік береді.

Қаржы ұйымдарына қатысты сондай-ақ қаржылық левередж коэффициенттері белгіленетін болады, себебі оған тəн проциклдық ағымдағы жаһандық қаржы дағдарысының бастапқы себептерінің бірі болып

табылды жəне айтарлықтай теріс салдарларға алып келді. Бұл ретте левередждің проциклдық коэффициенттері жеке негізде, сондай-ақ шоғырландырылған негізде де белгіленетін болады.

Қорландыру жəне қайта қаржыландыру тəуекелдерін барынша азайту, сондай-ақ өтімділікті, оның ішінде валюталық өтімділікті жоғалтудың басқарылатын тəуекелдері бар міндеттемелердің құрылымын

қалыптастыру мақсатында банктер міндеттемелерінің құрылымын қайта теңестіруге қойылатын талаптар белгіленеді. Ұйымдардың жəне нарықтардың елеулі зияндарын алдын ала ескерту, портфельдерінің

тұрақтылығын бағалау мақсатында сақтандыру компанияларының инвестициялық қоржындарын иммунизациялау əдістері енгізілетін болады.

Уақыт аралығы бөлігінде банктердің валюталық өтімділігіне қадағалау күшейтіледі. Бұдан басқа, кредиттік тəуекелдің өтімділік тəуекеліне ықпалы активтері жəне шетелдік валютада тұрақты кірістері, сондай-ақ валюталық тəуекелдерді хеджирлеу құралдары жоқ заемшыларға берілген валюталық кредиттерге қатысты провизияларды қалыптастыруға қойылатын неғұрлым қатаң талаптар белгілеумен шектелетін болады.

Банктердің өтімділігін жақсарту жəне қайта қаржыландыру тəуекелін азайту жөніндегі шаралар шеңберінде сыртқы қарыз алудың артық деңгейін төмендету көзделеді, бұл банктердің сыртқы борыштың

жиынтық міндеттемелерге арақатынасын халықаралық практикада қабылданғаннан аспайтын мөлшерге жеткізуді болжайды. Өтімділікті қалыптастыру көздерін əртараптандыру мақсатында банктердің берілген

кредиттердің депозиттерге оңтайлы арақатынасын ұстап тұру жөнінде қосымша шаралар қабылданады.

Сонымен қатар контрциклдық қағидат бұдан əрі ең төменгі резервтік талаптарды қолдануға қатысты да

дамитын болады.

.

2.3. Күрделі қаржы құралдарын реттеу

Қаржы құралдары құрылымының күрделілігі жəне оларды шығару мен сатып алуға байланысты тəуекелдерді толық бағаламау да əлемдік қаржы жүйесінде жаһандық жүйелік тəуекелдердің үдемелі өсуінің

алғышарттары болды.

Осыған байланысты құны мен тəуекелін бағалау барынша күрделі құрылымдық өнімдерді шығару мен сатып алуды реттеу қажет. Реттеу барысында оригинатордың (жасаушының) тəуекелді міндетті түрде толық

немесе ішінара көтеру қағидаттары жəне тəуекелді қадағалау мүмкіндіктері іске асырылады. Шығаруға рұқсат етілген туынды қаржы құралдарының тізімі айқындалады, сондай-ақ туынды қаржы құралдары

туралы ақпаратты көпшілікке ұсынуға жəне ашуға қойылатын талаптар белгіленеді. Қаржы институттарының қызметін капиталдандыру мен қорландыру мақсаттары үшін құрылымдық өнімдерді

пайдалануға тікелей тыйым салу белгіленеді. Сыртқы нарықтарда тəуекелдерді хеджирлеу мəмілелерін тікелей шектейтін тетіктер енгізілетін болады. Ұйымдаспаған нарықтарда айналыста жүретін қаржы

құралдарын шығаруға жəне сатып алуға шектеуді белгілеу жөнінде шаралар қосымша қабылданатын болады. Алыпсатарлық сипаттағы туынды құралдармен мəмілелерді барынша азайту тетіктері əзірленетін

болады.

Қадағалау тұжырымдамасы əлемдік практикада кеңінен пайдаланылатын, тəуекелдерді бағалауға негізделген тəсілге барынша жақындатылады. Реттеу практикасына тəуекелдер карталары енгізілетін

болады. Стресс-тестинг, ертерек ден қою жəне тəуекелдерді шектеу бойынша жоспарларды əзірлеу рəсімдерін бұдан əрі жетілдіру болжануда.

Шоғырландырылған негізде қадағалауды бұдан əрі дамыту қадағалау, бағалау жəне қажет болуына орай жүйелік тəуекелдерге қатысты шаралар қабылдау үшін жекелеген банктік конгломерат институттарының жəне нарықтардың сенімділігіне негізгі көңіл бөлінетін реттеу мен қадағалау құрылымын бағдарға алатын болады. Банктік конгломераттарды реттеу мен қадағалау пруденциалдық реттеуді жетілдіру жəне банктік конгломерат қатысушылары ұшырауы ықтимал əлеуетті тəуекелдерді іс жүзінде анықтауға бағытталған топтарды инспекциялау арқылы күшейтілетін болады. Сонымен қатар басқа елдердің қадағалау органдарымен неғұрлым тығыз ынтымақтастық жəне олармен ақпарат алмасу арқылы трансшекаралық

қадағалауды дамыту қамтамасыз етіледі.

Тəуекелдерді басқару деңгейін арттыру мақсатында қаржы ұйымдарындағы, сондай-ақ жекелеген қаржы өнімдері бойынша тəуекелдерді бағалаудың сандық жəне статистикалық əдістерін енгізуге жəне

қолдануды кеңейтуге қойылатын талаптар біртіндеп арттырылатын болады.

«Ауқымды» коэффициенттер ғана емес, сонымен қатар кредит құнының кепілдікті қамтамасыз ету құнына арақатынасы сияқты неғұрлым айрықша көрсеткіштер белгіленеді деп болжануда. Контрциклдық

қағидатына сəйкес экономикалық циклдің дамуына орай реттеуші осы коэффициентті өзгертуі мүмкін. Барлық жүйелік маңызы бар қаржы институттарын, нарықтарын жəне құралдарын реттеу мен

қадағалаудың тиісті дəрежесін айқындау мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (бұдан əрі - Ұлттық Банк) олардың мөлшерін, левереджді, басқа қаржы ұйымдарымен, нарықтармен жəне құралдармен өзара байланысын, күйзелістерді трансформациялау карталарын жасау əдістемесін, реттеуші ықпал етудің талдау құралдарын қоса алғанда, кең ауқымды факторларды есепке ала отырып, жүйелілікті немесе жүйе

құрушылықты айқындау əдістемесін əзірлейді.

3-бөлім. Инвесторлардың жəне қаржылық қызмет көрсетулерді

тұтынушылардың құқықтарын қорғау тетіктерін күшейту

Қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушыларды қорғау, қаржы ұйымдарының тұрақтылығын арттыруарасындағы оңтайлы теңгерімді айқындау қажет. Бір жағынан алғанда, тиімді жұмыс істейтін қаржы

секторы қаржылық қызмет көрсетулерді пайдаланушылардың мүдделерін қорғаудың негізгі шарты болып табылады. Екінші жағынан алғанда, қаржы институттарының мүдделері мемлекеттік саясаттың мақсатты міндеттері мен басымдықтарына қайшы келмейтін тұрғыдан қорғалуы тиіс.

Тиісінше, қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушылардың мүдделерін қорғаудың қолданыстағы практикасын бағалау жүргізіледі. Атап айтқанда, қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушылардың құқықтық режимі жəне құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау практикасы күшейтіледі. Осы бағыт