Конституциялық құқық

Президенттік басқару нысаны елдегі саяси тұрақтылықты және қоғамдық келiсiмдi қамтамасыз етедi. Ал «Республиканың егемендiгi оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн қамтамасыз етеді» (2-бап, 2-тармақ).

Қазақстандағы саяси құрылыс демократиялық болып жариялануына орай Ата Заңның 3-бабы халық егемендiгiнiң конституциялық  қағидасына арналған. Мемлекеттік билiктiң бiрден-бiр бастауы - халық екендiгi былай баяндалған: «Халық билiктi тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді. Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденіп кете алмайды. Билiктi иемденіп кетушiлiк заң бойынша қудаланады. Халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ  өзiнiң конституциялық өкiлеттiгi шегінде Парламенттің құқығы бар» (3-бап, 2, 3-тармақтар).

Сонымен  қатар  ҚР-нда идеологиялық және саяси әр алуандылық танылады. Қоғамдық және мемлекеттік институттардың бiрiгiп кетуіне, мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берiлмейдi.

«Адам және азамат» деп аталатын II-бөлiмде адам мәртебесі, жеке бастың  құндылығы ашып көрсетілген. Онда жеке адамның құқықтары мен бостандықтары халықаралық құқықтың мойындалған  қағидалары мен қалыптарына тікелей байланыстырылған. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүддесінен жоғары қойылуы Ата Заңның басты ұстанымы болып табылады.

«Президент» деп  аталатын III-бөлiм мемлекет басшысы ретінде Президенттің жаңа мәртебесін толық бейнелейді.

Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы 2007 жылғы 21 мамырдағы Заңы негізінде  ҚР Президенті 5 жылға сайланады делінген. Сонымен  қатар, бір адам қатарынан екі реттен артық Республика

Президенті  болып сайлана алмайды. Бұл шектеу Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне қолданылмайды, делінген. 

Басқа мемлекеттік  органдардың  құрылуы мен қызметі IV-VIII бөлімдерде көрсетілген. ҚР Конституциясының құрылымында әр бөлім өз қисынымен ретті орналасқан әрі баршаға түсiнiктi.

«Қорытынды  және өтпелі ережелер» деп аталатын IХ бөлімде жаңа Ата Заңды күшіне енгізу нормалары бекiтiлген, бұрынғы Конституцияның қолданылу күші қай кезден бастап жойылғаны нақтыланған. 1995 жылғы Конституция күшіне енгенге дейін қолданылып келген заңдардың одан әрi қолданыста болу тәртiбi көрсетілген. Ата Заңның мемлекеттік және қоғамдық органдардың өзге актiлерiне де, соның iшiнде басқа заңдарға да қатысты ең жоғары заңдық күші бар. Мемлекеттік органдардың өзге актiлерi, барлық заңдар ҚР Конституциясы негiзiнде және соған сәйкес, сол белгілеген рәсім бойынша қабылданады.

Мемлекет жасасатын халықаралық келiсiмдер мен шарттар да ҚР Констиуциясына сәйкес болуға тиіс. Қолданыстағы нормалар конституциялық қалыптармен сай келмеген жағдайда соңғысы қолданылады, өйткені, басқа нормалар осыған сай келтiрiлуге тиіс. Конституцияның қағидаларына  қайшы келетін заңдар мен өзге актiлердiң заңдық күшi болмайды. Яғни, кез келген демократиялық  құқықтық мемлекеттiң ағымдағы заңдары құқықтың базалық көзi болып табылатын Конституцияға негiзделедi және оның рухына сай келуге тиiс. Конституцияның нормалары ағымдағы заңдармен ұштастырылуы мүмкін. Алайда, ағымдағы заңдар Конституцияның шеңберінен шығып кетпеуге тиіс және конституциялық нұсқаулар мазмұнын өзгертпеуге тиіс.

Кез келген құқықтық актiнiң Конституцияға сай келмеуі немесе оған қайшы келуі бұл құқықтық актiнi заңды күшінен айырып, жарамсыз етеді. Бұл Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды шарты.

ҚР Конституциясының жоғары тұрғандығын арнайы мемлекеттік орган - ҚР Конституциялық Кеңесі қамтамасыз етеді.

ҚР Конституциясының 74-бабына сәйкес, ҚР Конституциясына кереғар деп танылған заңдар мен халықаралық шарттар қол қойылуға жатпайды немесе тиiсiнше бекiтiлуге және күшіне енгiзiлуге тиіс емес.

Заңдарды Конституцияға сай келеді деп тану оларға қол қою мерзiмiнiң басталғандығын бiлдiредi. Конституцияда баянды етілген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектейді деп танылған заңдар немесе өзге нормативтік-құқықтық актiлер күшiн жояды және қолданыстан шығарылады. Сондай-ақ, соттар мен өзге де құқық қорғаушы органдардың осындай заңға немесе өзге нормалық-құқықтық актіге негізделген шешiмдерi де орындалуға жатпайды.

ҚР Конституциясы  тұрақтылық нышанымен ерекшеленеді.

Негiзгi заң ретінде оған өзгерістер енгізу тәртiбi де ерекше сипатта болады, бұл тәртіп Конституцияның өзінде белгіленген.

Мәселен, 91-баптың 1-тармағына сәйкес ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу Республика Президентiнiң бастамасымен, Парламенттің немесе Үкiметтiң ұсынысымен қабылданған шешім бойынша өткiзiлетiн республикалық референдумда жүзеге асырылуы мүмкін.

Егер Президент өзгерiстер мен толықтырулар енгiзудi Парламенттiң  қарауына беруді ұйғарса, онда өзгерістер мен толықтырулардың жобасы республикалық референдумға шығарылмайды. Бұл ретте Парламенттің шешiмi Конституцияда белгіленген тәртіппен, яғни әр Палата депутаттары жалпы санының 3/4 дауысымен қабылданады (62-бап, 3-тармақ). Егер Президент Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселелерін республикалық референдумға шығару туралы Парламенттің ұсынысын қабылдамай тастаса, онда қос Палата депутаттарының жалпы санының кемінде бестен төртiнiң көпшiлiк дауысымен Парламент осы өзгерістер мен толықтыруларды Конституцияға енгізу туралы заң қабылдауға құқылы. Мұндай жағдайда Президент осы заңға қол қояды немесе референдумға шығарады. Егер референдумға қатысуға құқығы бар Республика азаматтарының жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, референдум өткiзiлдi деп есептеледі, егер олардың жартысынан астамы жақтап дауыс берсе, заң қабылданды деп саналады.

<h4>3 Қазақстан Республикасындағы адамдардың және азаматтардың жағдайының конституциялық негіздері

Азаматтық дегеніміз  жеке тұлғаның белгілі бір мемлекетпен болған тұрақты саяси-құқықтық байланысына айтылады, бұл байланыс олардың  өзара  құқықтары мен міндеттерінің жиынтығынан көрінеді.

ҚР Конституциясы  мен 1991 жыл 20-желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Заңға сәйкес азаматтықтың принциптері белгіленген. Олар:</h4>

1)  ҚР-да әрбір адамның азаматтық алуға  құқысы бар. Ешкімді де азаматтығынан немесе азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға болмайды.

2)  ҚР-ның  азаматтары азаматтықты алу негіздеріне,  тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына,  нәсілі мен ұлтына, жынысына,  біліміне, тіліне, дінге   көзқарасына,   саяси   және   өзге   де   сенімдеріне,   кәсібінің  түрі   мен сипатына, тұрғылықты жеріне және басқа мән-жайларына қарамастан Заң алдында тең.

3)  ҚР азаматының  республикадан тыс жерлерде тұруы азаматтықты тоқтатуға негіз бола алмайды, яғни ҚР азаматтығы сақталады.

4) ҚР азаматының  немесе  азаматша сының  республика  азаматы болмаған адаммен некеге тұруы азаматтықтың өзгеруіне алып келмейді,  яғни Қазақстан азаматтығы сақталады.

5)  ҚР мемлекетаралық  шарттарында көзделген реттерді қоспағанда республика азаматын басқа мемлекетке тапсыруға болмайды.

6)  Республикадан  тыс жерлердегі ҚР-ның азаматтарын  сақтау және олардың Заңды құқықтары мен мүдделерін қорғау жөнінде ҚР қамқорлық жасап, шаралар қолданады.  Республика өзінің органдары мен лауазымды адамдары арқылы азаматтар алдында жауапты есептеледі.

7)  Мемлекетаралық  шарттарда көзделеген реттерді қоспағанда, ҚР-ның азаматы болып танылған адам басқа мемлекеттің азаматы болып танылмайды, яғни екі азаматтыққа жол берілмейді.

Республика  аумағынан кетуге мәжбүр болған және басқа мемлекеттерде тұратын барлық  қазақтардың басқа мемлекет азаматтығымен қатар, егер бұл өздері жасап тұрған мемлекеттің заңдарына қайшы келмесе, ҚР-ның азаматы болу құқығы танылады.

ҚР «Азаматтығы туралы» Заңында азаматтық алудың бірнеше негіздері белгіленген:

1) тууы бойынша азаматтыққа ие болу. Бала туған кезде ата-анасының екеуі де ҚР-ның азаматы болса, ол қай жерде туғанына қарамастан ҚР-ның азаматы болып танылады.

Егер бала туған кезде ата-анасының екеуі де ҚР-нан тыс жерлерде тұрақты тұрып жатқан болса, баланың азаматтығы ата-анасының жазбаша түрде білдірген келісімі бойынша анықталады.

Егер ата-анасының азаматтығы әр түрлі болып, бала туған кезде олардың біреуі ҚР азаматы болған жағдайда бала Республика аумағында туса, ол ҚР азаматы болып танылады. Бала ҚР-нан тыс жерде туса, бірақ ата-анасының немесе олардан біреуінің бұл кезде ҚР аумағында тұрақты тұрғылықты жері болса, болса ҚР-ның азаматы болып табылады. Ата-анасының екеуі де белгісіз ҚР аумағындағы бала ҚР-ның азаматы болып табылады.

ҚР аумағында тұрақты тұрғылықты жері бар, бірақ азаматтығы жоқ адамдардың ҚР аумағында туған баласы ҚР азаматы болып танылады.

2) ҚР азаматтығын қабылдау. Басқа мемлекеттердің азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар олардың өтініштері бойынша Заңға сәйкес ҚР азаматтығына қабылдануы мүмкін.

Азаматтыққа қабылдау туралы өтініштер бойынша шешімді ҚР Президенті қабылдайды.

ҚР азаматтығына Республика аумағында кемінде он жыл тұрақты тұрып келген, не ҚР азаматтарымен некеде тұратын адамдар қабылдануы мүмкін.

3) ҚР мемлекетаралық азаматтық  шарттары негізінде ҚР азаматтығын алу. Мұндай шарттар түзілгенде басқа мемлекеттерде тұрған қазақтар ҚР азаматтығына ие бола алады.

4) Заңда көзделеген басқа негіздер бойынша мысалға, бұрын ҚР-ның азаматы болған адамның өтініші бойынша заң талаптарына сәйкес оның ҚР азаматтығы қалпына келтірілуі мүмкін.

ҚР «Азаматтық туралы»  Заңына сәйкес азаматтық төмендегі жағдайларда тоқтатылады.

1) ҚР  азаматтығынан  шығу.  Азаматтықтан  шығуға  адамның 3аңда белгіленген тәртіппен жасаған  өтініші негізінде рұқсат етіледі.

Бірақ, егер шығу туралы өтініш жасаушы адамның  ҚР алдындағы өтелмеген міндеттері болса азаматтықтан шығаруға бас тартылады. Егер шығу туралы өтініш жасаған адам айыпкер ретінде қылмысты жауапқа тартылған болса не заң жүзінде күшіне енген сот үкімі бойынша жазасын өтеп жүрген болса, немесе ол адамның ҚР азаматтығынан шығуы ҚР-ның мемлекет қауіпсіздігі мүдделеріне қайшы келсе, азаматтықтан шығуға жол берілмейді.

2) Азаматтықтан айырылу.  Төмендегі жағдайларда   азаматтықтан айырылады.

а)  ҚР  мемлекетаралық шарттарында көзделген реттерде.

Мысалы, Қазақстанда жасаушы  қырғыздарға Қырғызстан Республикасы азаматтығын алу мүмкіндігі туралы Қазақстан мен Қырғызстан Республикалары арасында шарт түзілсе;

б)  ҚР азаматының басқа  мемлекетте қауіпсіздік қызметіне, полицияға, әділет органдарына немесе өзге де басқару органдарына қызметке орналасуы салдарынан;

в)  егер ҚР-ның азаматтығы көрінеу жалған мәліметтер немесе жалған құжаттар табыс етілу нәтижесінде алынған болса;

г)  ҚР-ның азаматы болып  табылатын, басқа мемлекеттердің азаматтары асырап алған бала, егер олар ҚР-нан тыс жерлерде тұрақты тұратын болса, асырап алушылардың өтініші бойынша ҚР  азаматтығынан шығарылады.

3) Мемлекет аралық азаматтық  жөніндегі шарттар негізінде.

Жеке тұлғаның  қоғамдағы жағдайы мемлекеттің  өркениеттілігін көрсетеді. Конституцияда адам және азаматтардың, мынадай жеке құқықтары бекітілген:

1)  Адамның  ең маңызды табиғи құқығы әркімнің өмір сүру құқығы. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ.

Өлім жазасы ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді.

2) Адамның   қадір  қасиетіне  қол сұғылмайды. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық   жасауға ,   басқадай   қатыгездік  немесе   адамдық   қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге болмайды.

3)  Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар, яғни әрбір адам өз еркімен дінге көз қарасын анықтауға құқылы. Дінге сену немесе сенбеу, діңді тан дау   әркімнің   өз  жұмысы.    ҚР-да   діни   бірлестіктер   мемлекеттен ажыратылған,    яғни    діни    ұйымдар мен  мемлекет бір-бірінің ісіне араласпайды, діни ұйымдар Республика Конституциясына, басқа да Заңдарға  қайшы келетін әрекеттерге жол бермеуге тиіс.

4)  ҚР-да әркімнің жеке өміріне,  өзінің және отбасының құпиясына  қол сұғылмауына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына құқығы бар. Әркімнің жинаған қаражаты, жазысқан хаттары, телефон арқылы сөйлескен сөздері, почта, телеграф арқылы алынған хабарларының құпиялығы сақталады.

5) Республикада заңды түрде жүрген әрбір адамның, оның аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы бар. Азаматтардың Республикадан тыс жерлерге кетуіне, кедергісіз қайтып оралуына құқығы бар.

6) Тұрғын үйге қол сұғылмайды. Соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын үйге басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.

ҚР азаматтарының  саяси құқықтары мен бостандықтары.

Азаматтық түсінігінің өзінде саяси мағына бар, яғни азамат пен мемлекеттің  өзара саяси байланыстығын көрсетеді. Демек азаматтар мемлекетті басқаруда, қоғамдық істерде қатыса алуы үшін белгілі құқықтар мен бостандықтарға ие болуы тиіс.

Саяси құқықтардың ең негізгісі өкілді органдарды (аудандық, қалалық, облыстық маслихаттар, парламент) қалыптастыруда азаматтардың тікелей қатысуы. Азаматтар мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға  қатысуға құқығы бар.