Премьер-Министрдің конституциялық
міндеті жаңадан сайланған Мәжілістің
алдына Үкіметке сенім туралы мәселе
қоюы Үкіметтің алға қойған міндеттерді
шешудегі жауаптылығын арттыратын тағы
да бір маңызды факторлардың бірі болады.
Конституцияға енгізілген, басқа да қызығушылық
тудыратын жаңалық қоғамдық бірлестіктерді
мемлекеттік қаржыландыруға тыйым салуды
алып тастау болып табылады. Мұндай тәсіл
басқа мемлекеттердегі жалпыға белгілі
практика болып табылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару
мәселесіне де тоқталу қажет, енді Конституцияда
жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі
мәслихаттар болатындығы бекітілген,
оларға арнаулы заңға сәйкес мемлекеттік
функцияларды жүзеге асыру ұсынылуы
мүмкін. Жергілікті жерлердегі биліктің
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында
мәслихаттардың сайланатын мерзімі төрт
жылдан бес жылға дейін ұзартылды. Қазақстан
Республикасы Президентінің облыстың,
республикалық маңызы бар қалалардың
және астананың әкімдерін лауазымына
тағайындауы енді тиісті мәслихаттың
келісімімен жүзеге асырылатын болады.
Өзге деңгейдегі әкімдер осыған ұқсас
жүйе бойынша лауазымға тағайындалуы
мүмкін. Мәслихаттың әкімге сенімсіздік
білдіру рәсімі айтарлықтай оңайлатылған.
Бұл үшін депутаттардың қарапайым көпшілігі
қажет болады, олар тиісінше Қазақстан
Республикасы Президентінің, не жоғары
тұрған әкімнің алдына әкімге сенімсіздік
білдіру және оны босату жөніндегі мәселені
қою туралы шешім қабылдайды. Осыған байланысты
мәслихаттар мен олардың депутаттарының
саяси рөлі күрт өсті, олар енгізілген
нормалардың мағынасына орай атқарушы
органдардың өздеріне көбірек есепті
болуының арқасында өміршең жергілікті
өзін-өзі басқару болмақшы.
ҚР Парламентінің
құрылымы. ҚР Парламент Сенатын және
Мәжілісін құру тәртібі.
Парламент Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Кеңес деп
аталған бір буынды өкілетті органның
орнына келді. Қазақстан Респубикасының
1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң
шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары
өкілді орган ретінде сипаттайды. Қазақстан
Республикасының Парламенті жоғары өкілді
орган ретінде де, өкілді демократия органы
ретінде де өмірге келді. Халық тікелей
ғана емес, Парламент арқылы да өзінің
саяси еркін білдіреді.Парламент, сондай-
ақ заң шығару қызметін жүзеге асыратын
орган да болып табылады. Қазақстан Республикасының
1993 жылғы Конституциясының Жоғарғы Кеңестің
бірден- бір заң шығарушы орган ретіндегі
сипаттамасынан ерекшеленеді. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
Парламент бірден- бір заң шығарушы орган
болып есептелмейді. Себебі Конституцияда
көзделген жағдайда Президент заң шығару
қызметін атқара алады.
Сонымен бірге Президенттің заң шығарушылық
қызметінің өкілеттік берілген және тәуелділік
сипатта болатындығын да атап айтқан жөн.
Парламент өзінің заң шығару өкілеттігін
берген жағдайда ғана Президент заң қабылдай
алады. Егер Парламент зәру заңдарды шұғыл
қабылдай алмайтын болса Президент заң
күші бар Жарлық шығаруға құқылы. Екі жағдайдың
екеуінде де Президенттің заң шығару өкілеттігі
уақытша сипатта болады. Парламент тұрақты
жұмыс істейтін заң шығару органы болып
табылады.
Заң шығару қызметімен бірге
Парламент, шектеулі көлемде болса
да, атқарушы биліктің қызметін
де бақылай алады. Парламент
респубиканың бюджетін және оның
орындалуы жөнінде Үкімет пен
Республикалық бюджеттің атқарылуын
бақылау жөніндегі Есеп комитетінің
есебін бекітеді, бюджетке өзгерістер
мен толықтырулар енгізеді. Парламент
Үкіметтің бағдарламасын мақұлдауы
немесе қабылдамай тастауы және
Үкіметтің қызметіне сенімсіздік білдіруі
мүмкін.Қазақстан Республикасы Конституциясы
бірінші рет Парламенттің екі Палаталық
(Сенат және Мәжіліс) құрылымын бекітті.
Мәжіліс Қазақстан Республикасының Барлық
азаматтарының тілегін білдіреді, яғни
Мәжіліс депутаттары жалпы сайлауларда
сайланады. Сенатқа депутаттардың бір
бөлігі жанама сайлау арқылы сайланады,
енді бір бөлігін Президент тағайындайды.
Сенат депутаттары әкімшілік- аумақтық
бірліктердің мүдделерін, жергілікті
мүдделерді білдіреді. Сонымен бірге Сенат-
бүкіл республика органы. Сондықтан Мәжіліс
қабылдаған заң жобасы Сенат мақұлдағаннан
кейін күшіне енеді.
Қазақстан Республикасы Парламентінің
Палаталарына айырықша өкілеттіктер
берілген, олар өз құзыретіндегі
мәселелерді дербес шеше алады.
Конституция Парламент Палаталерының
бірлескен отырысының құзыретіндегі
мәселелерді қарастырған (53-бап).
Қазақстан Республикасы Парламент
Палаталары бірлескен отырыстарында
мемлекеттің айтарлықтай кең
көлемді мәселелерін қарап, шеше
алады. Турасын айтқанда, Қазақстан
Парламенті қызметінің ерекшеліктерінің
бірі осында болса керек. Бұл
Парламенттің құзыретіне ықпал
етеді. Парламент Палаталарының
бірлескен отырыстарының қарауына
жатқызылатын мәселелер тізбесі
белгіленген. Қазақстан Республикасы
Конституциясы Парламенттің құзыреті
ұғымы туралы ойларды тұтастай
жинақтайды.
1) Парламенттің
Сенат пен Мәжілістің бірлескен және бөлек
отырыстарында жүзеге асырылатын құзыреті;
2) Сенаттың
қатаң құзыреті;
3) Мәжілістің
қатаң құзыреті бар.
Мәжіліс пен Сенат үшін әр
түрлі құзыретті белгілей отырып,
Конституция Парламент қызметінің
тежемелік және тепе- теңдік жүйесін
құрады. Атқарушы биліктің болуы
мүмкін қарама- қарсы тұрудың,
дауырықпалыққа әуестенуінің жолын
кесу мақсатында Сенатқа Мәжіліске
қатысты шектеушілік мүмкіндік
берілген. Мұны белгілі бір деңгейде
түсінуге болады, өйткені өкілді
органдарға бұрынғы кездері қалыптасқан
сенімсіздік әлі күнге дейін
жалғасып келеді. Мемлекеттік биліктің
жоғары органдарына қатысты халықтың
саяси сенімінің бәсеңдеуі Парламент
Мәжілісінде өткен соңғы сайлауда
да сезілді (1995ж.) Тіпті ресми
адамдар Мәжіліс сайлауының өтпей
қалу мүмкіндігі туралы қауіп
айтты. Мұндай жағдайда Мәжіліс
депутаттары өздерінің қабілеттілігін
дәлелдеу үшін мемлекет ішіндегі
жағдайға негізінен жауап беруші
атқарушы билікпен текетіреске
түсуі мүмкін. Заң жобалары негізінен
Үкіметтің бастамасы бойынша
енгізілетіндіктен Мәжіліс оны
зор ынтамен қабылдап, оған сын
тұрғысынан қарайды. Тәжірибе
көрсеткендей, Сенат Мәжіліске қатысты
тежемелік жүйесін мемлекеттік
билік тармақтары қарама- қарсылыққа
жол бермеу мақсатында пайдалануға
тырысады. Сонымен бірге, Парламентке
ауыр жұмыс жүктелген. Ол бұрын
қалыптасқан белгілі бір сенімсіздікті
еңсеруге ұмтылатынын, халықтың
қазіргі көкейтесті міндеттерін
шешуге, өзінің заң шығарушылық
қызметінде қоғамның прогрессивті
дамуының құқықтық базасын жасауға
ынталы екендігін көрсетуі тиіс.
Қазақстанда бұрын болмаған парламанттік
дәстүрдіңқалыптасуы Парламентке,
оның жемісті заң шығару қызметіне
байланысты. Бұған мемлекетті, қоғамды
нығайтқысы, адамдардың өмірін жақсартқысы
келетін барлық саяси күштер
мүдделі болуы тиіс. Айналып келгенде,
Парламент мемлекеттік билік
тармақтарының бірі ретінде демократиялық,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет
құруда маңызды орын алады. Парламент-
Қазақстан Республикасының заң шығару
қызметін дүзеге асыратын Республиканың
ең жоғары өкілді органы. Парламенттің
өкілеттігі оның бірінші сессиясы ашылған
сәттен басталып, жаңадан сайланған Парламенттің
бірінші сесссиясы жұмысқа кіріскен кезден
аяақталады.Парламенттің өкілеттігі Конституцияда
көзделген реттер мен тәртіп бойынша мерзімінен
бұрын тоқтатылуы мүмкін.Парламенттің
ұйымдастырылуы мен қызметі, оның депутаттарының
құқықтық жағдайы конституциялық заңмен
белгіленеді. Парламент тұрақты негізде
жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан
Және Мәжілістен тұрады.
Сенат әр обллыстан, Республикалық
маңызы бар қаладан және Қазақстан
Республикасының астанасынан екі
адамнан, тиісінше облыстың, республикалық
маңызы бар қаланың және республика
астанасының барлық өкілді органдары
депутаттарының бірлескен отырысында
сайланатын депутаттардан құралады.
Сенаттың жеті депутатын Сенат
өкілеттігі мерзіміне Республика
Президенті тағайындайды.
Мәжіліс жетпіс жеті депутаттан
тұрады. Алпыс жеті депутат Респубиканың
әкімшілік- аумақтық бөлінісі
ескеріле отырып құрылатын және
шамамен сайлаушылардың саны
тең бір мандатты аумақтық
сайлау округтері бойынша сайланады.
Он депутат бара-бар өеілдік жүйесі бойынша
және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің
аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде
сайланады.
Парламент депутаты бір мезгілде
екі Палатаға бірдей мүше бола
алмайды. Сенат депутатының өкілеттік
мерзімі- алты жыл, Мәжіліс депутаттарының
өкілеттік мерзімі- бес жыл. Мәжіліс депутаттарын
сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау
құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы
жүзеге асырылады. Мәжіліс депутаттарының
кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп
тұрған сайланым өкілеттігінің мерзімі
аяқталғанға дейін екі айдан кешіктірілмей
өткізіледі. Сенат депутаттары жанама
сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс
беру жолымен сайланады. Сайланған Сенат
депутаттарының жартысы әрбір үш жыл сайын
қайта сайланып отырады. Бұл орайда олардың
кезекті сайлауы бұлардың өкілеттік мерзімі
аяқталғанға дейінгі екі айдан кешіктірілмей
өткізіледі.
Парламент депутаттарының кезектен
тыс сайлауы Парламент өкілеттігін
мерзімінен бұрын тоқтатқан кезден
бастап екі ай ішінде өткізіледі.
Қазақстан Республикасының кемінде
бес жыл азаматы болған, отыз
жасқа толған, жоғары білімі және
кемінде бес жыл жұмыс стажы
бар, тиісті облыстың, республикалық
маңызы бар қаланың не Республика
астанасының аумағында кемінде
үш жыл тұрақты тұрған азаматы
Сенат депутаты бола алады.
Республиканың жасы жирма беске
толған азаматы Мәжіліс депутаты
бола алады.
Бір мандатты аумақтық сайлау
округі бойынша тиісінше облыстың,
респуьликалық маңызы бар қала
мен республика астанасының барлық
өкілді органдары депутаттарының
бірлескен отырысында дауыс беруге
қатысқан сайлаушылардың немесе
таңдаушылардың елу процентінен
астамының даусын алған кандидат
сайланды деп есептеледі. Егер
кандидаттардың бірде- бірі аталған
дауыс санын ала алмаған жағдайда,
қайтадан дауыс беру жүргізіледі,
оған неғұрлым көбірек дауыс
санын алған екі кандидат қатысады.
Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың
немесе таңдаушылардың неғұрлым
көбірек дауыс санын алған
кандидат сайланды деп есептеледі.
Мәжіліске сайлаудың қорытындылары
бойынша депутаттық мандаттарды
партиялық тізімдер негізінде
бөлуге дауыс беруге қатысқан
сайлаушылардың кемінде жеті
процентінің даусын алған саяси
партиялар жіберіледі. Егер дауыс
беруге таңдаушылардың елу процентінен
астамы қатысса, Сенатқа сайлау
өткізілді деп есептеледі. Республика
Парламенті депутаттарын сайлау
тәртібі конституциялық заңда
айқындалады. Заңи жауапкершіліктің
дәстүрлі төрт түрі теориялық
түрде негізделеді және заңнамалық
түрде регламенттеледі. Олар: азаматтық-
құқықтық, қылмыстық- құқықтық, әкімшілік-
құқықтық және тәртіптік- құқықтық
жауапкершілік.
Парламанттік жауапкершілік пен
Парламенттің жауапкершілігін ажырата
білу керек. Парламенттік жауапкершілік
Парламенттің жауапкершілігіне қарағанда
анағұрлым күрделі құбылыс. Парламенттік
жауапкершілікті біз Парламенттің, Парламент
депутаттарының, Үкіметтің, Үкімет мүшелерінің,
басқа жоғарғы санаттағы саяси қызметшілердің
Парламенттің алдындағы жауапкершілігі
және Президенттің алдындағы парламенттің
жауапкершілігі деп түсінеміз. Парламенттің
жауапкершілігіне жалпы Парламенттің,
Парламент Палаталарының, Парламент Палаталары
Төрағаларының, жеке депутаттың, депутат
топтарының жауапкершіігі кіреді. Демек,
Парламенттің жауапкершілігі Парламенттің
өз шеңберінде орын алады және дербес
тұлға немесе ұйымдасқан топ ретінде заң
шығарушылық қызметті жүзеге асыратын
субъектілерге қатысты. Жалпы Парламенттен
басқа, аталмыш субъектілердің бір бірінің
алдында, сондай- ақ Парламенттен тыс функция
атқаратын кейбір субъектілердің алдында
жауапкершілік еөрсететінін атап айту
керек.
Сонымен, Қазақстан Респубикасының
Конституциясы бойынша Парламент
жауапкершілігінің субъектілері
төмендегілер болып табылады:
1) жеке депутат;
2) депутаттар тобы;
3) Палаталардың Төрағалары;
4) жалпы парламент.
Аталмыш субъектілердің жауапкершілігінің
түрлері мен негіздері әр түрлі
және олардың Парламенттегі орнына
және рөліне байланысты. Алайда,
біздің пікірімізше аталған субъектілер
қатарын толық деп санауға
болмайды. Қазақстан Республикасының
Конституциясы Парламенттің жеке
Палатасын- Сенатты немесе Мәжілісті
дербес жауапкершілік субъектісі
ретінде бөлмейді. Қазақтстан Республикасының
Конституциясына сәйкес, Парламент
Палаталарының бірінің қанағаттанарлықсыз,
тиімсіз немесе обструкционистік
қызметі үшін жалпы Парламент
жауап береді. Осындай жағдайдың
ерте ме, кеш пе көрінуге тиіс
болатын бірқатар негативті қырлары
бар. Біріншіден, жауапкершілік әділдік
принципіне негізделуге тиіс. Егер
Палаталардың бірінің конституциялық
қағидаларға сәйкес келмейтін
қызметі негіз болса,жалпы Парламентті
таратуды әділ деп мойындауға
болмайды. Ондай шешім әділдік
принципіне сәйкес болмайды. Екіншіден,
Палаталардың бірінің конституциялық
қағидаларға сәйкес келмейтін
қызметі үшін жалпы Парламент
таратылатын жағдайда кінә принципі
бұзылады. Басқаша айтқанда, кінәсізлер
кінәлілірмен қатар жауапкершілік
көтереді. Алқалы органдарда кінә
ұғымы дара басшылық жағдайынан
өзгеше болып келетіні белгілі.
Алқалы органның шешімі үшін
қарсы дауыс бергенде де жауап
береді. Бірақ Қазақстан Республикасының
Парламенті біртұтас алқалы орган
емес. Ол өздері дербес жүзеге
асыратын ерекше өкілеттіктері
бар Палаталардан тұрады. Әрине,
Палаталардың екеуі де бірлесе
жүзеге асыратын өкілеттіктер
бар, бірақ осы бірлескен өкілеттіктер
бойынша шешімдер қабылдау үшін
әр Палата жеке дауыс береді. Палаталардың
екеуі де шешімдер қабылдамауы мүмкін.
Бұл жағдайда екі Палатаның да жауапкершілігі
туралы айтуға болады. Онда жалпы Парламентті
таратумен келіспеу қиын. Ал егер Палаталардың
бірі Конституцияға немесе объективті
себептерге сәйкес шешімді табанды қабылдағысы
келмесе, неге ол үшін кінәсіз басқа Палата
жауап беруі керек. Сонымен қатар, Конституция
Палаталардың мәртебесін дәйекті белгілейді.
Палаталар шешім үшін бөлек, дербес дауыс
береді, бірақ неге өзінің шешімі үшін
дербес жауап бере алмайды. Үшіншіден,
Бір Палатаның «кінәгерлігі» үшін жалпы
Парламентті тарату республикалық бюджетке
тым ауырға соғады. Аталған мән- жайларға
орай, жалпы парламенттің жауапкершілігімен
қатар Қазақстан Республикасы Парламент
Палаталарының бөлек жауапкершілігін
белгілеу керек.
Парламенттің қызмет практикасын
талдау оның төмендегідей жауапкершілік
түрлерін бөліп шығаруға негіз
береді: 1) саяси жауапкершілік; 2) құқықтық
жауапкершілік;
Саяси жауапкершілік туралы мәселені
анықтау үшін саяси жауапкершілік
субъектісі кім болатынын, саяси
жауапкершіліктің негіздері мен
түрлерін қарастырып алған жөн.
Қазақстан Республикасы Парламентінің
саяси жауапкершілігінің субъектісі
төмендегілер болуы мүмкін: а)
депутат топтары; ә) Парламент
Палатасы; б) Палаталардың Төрағалары;
в) жалпы Парламент. Біздің
пікірімізше, жеке депутат саяси
жауапкершілік субъектісі болып
табылмайды, өйткені бір адам
Парламенттегі саяси жағдайға
елеулі ықпал ететін саяси
акциялар жасай алмайды. Егер
бір депутаттың саяси акцияларын
басқа депутаттар қолдаса, бұл
Парламентте қалыпты заң шығарушылық
қызметке кедергі жасайтын белгілі
бір саяси жағдаят қалыптастырады,
онда депутат топтарының, Палатаның,
жалпы Парламент туралы мәселе
пайда болады.
Депутат топтарының саяси жауапкершілігі.Қазақстан Республикасының
Конституциясы Депутат топтарының саяси
жауапкершілігін көздейді. Мысалы, Конституция
бойынша Президентке қарсы айып тағу және
оны тексеру туралы шешім Мәжіліс депутаттарының
кем дегенде үштен бірінің бастамасы бойынша
оның депутаттарының жалпы санының көпшілігімен
қабылдана алады.Президентке айып тағу
бірнеше сатыдан тұрады. Бірінші саты-
айып тағу және оны тексеру. Егер Мәжіліс
шешім қабылдаса, онда екінші сатыда Сенат
айыптпуды тексеру жүргізеді. Тексеру
нәтижелері Парламент Палаталарының бірлескен
отырысының қарастыруына табысталады.
Материялдар қарастырылардың алдында
Жоғарғы Соттың және Конституциялық Кеңестің
айып тағудың негізділігі мен конституциялық
рәсімдерді сақтау тұрғысынан қорытынды
жасауына табысталады. Егер айып тағу
осы сатылардың әрқайсысында қабылданбаса,
ынтагерлердің өкілеттіктері заңдылықты
бұзғаны үшін тоқтатылады, яғни, олар негізсіз
айып таққаны үшін заңи жауапкершілік
көтереді. Айып тағылған сәттен бастап
екі айдың ішінде осы мәселе бойынша түпкілікті
шешімнің қабылданбауы Республика Президентіне
қарсы тағылған айыпты қабылданбаған
деп мойындауға әкеліп соғады.
Парламент Палаталарының саяси
жауапкершілігі. Парламент Палаталары
тек өздерінің өкілеттіктерін
тиісті атқару мен Палаталардың
ішіндегі саяси акциялар үшін
ғана емес, сонымен қатар бірлескен
өкілеттіктерді жүзеге асыру
үшін және бірлескен қызмет
кезіндегі саяси акциялар үшін
саяси жауапкершілік көтереді. Қақақстан
Республикасының Еонституциясы
тікелей емес, бірақ жанамалы
түрде Парламент Палаталарының
әрқайсысының жеке тиіссіз заң
шығарушылық, бақылау қызметі
үшін саяси жауапкершілігін көздейді.