Экономика. Экономиканың негізгі элементтері

Ерекше  экономикалық заңдар жекелей алынған  дәуірлерге, формацияларға тән. Мысалы, құлдық және феодализм дәуіріндегі  материалды игіліктерді бөлу заңы.

    Жалпы экономикалық заңдар барлық экономикалық заңдар барлық экономикалық формацияларда әрекет етеді, мысалы, еңбек өнімділігін арттыру заңы, уақытты үнемдеу заңы және басқа да тарихи-әлеуметтік қажеттіліктер.

    Абстрактылық  ойлау кезінде мәннің сырты қабықтан босату кезі іске асады. Абстрактылық ойлау кезінде логикалық түсінік қалыптасады, азды не көпті зерттейтін нақты шындықты талдап қорытындылады. Өмірдің бұл фактісінде таусылмайтын ғылыми зерттеулер жатыр.

    Логикалық түсінік қоғамның экономикалық өмір жағдайын талдап бейнелеу экономикалық категория К. Маркс жазды «... Категория білдіреді ... өмір сүру жағдайының күн-көріс фирмаларын тек жиі кейбір жақтарын белгілі қоғамда».¹

    Қоғамның  экономикалық даму заңын анықтауда  – экономикалық ғылымның негізгі  міндеті. Ф. Энгельс тура бағынады экономикалық теория «Заңдар туралы ғылым, өндірісті басқару және адамдар қоғамындағы материалдық өмір игілігін айырбастау».²

    

 
 

     

 
 
 

     

     

     

                       

     

                                                                               

 
 
 
 
 

    Суретте экономикалық теорияның басқа экономикалық ғылыммен байланысы, әрқайсысының өзіне тән пәні, қойған мақсаты бар. Құрылыс экономика курсын алсақ, осы өндіріс саласына байланысты заңдылықтар мен негізгі ерекше заңдарды зерделейді, не оның ерекшелік көрінісін, құрылыс саласындағы экономикалық категориялардың қызметінің ерекшелігін анықтайды. Негізгі көңіл қоятын жағдай құрылыстың тиімділігін арттыру экономикалық тұтқалар мен категорияларды, оның кейбір бөліктерін: құрылыс, жоспарлау мен сметаны жасау, құрылыс өндірісіндегі несие-қаржы механизмі, материалдық-техникалық маркетинг, менеджмент – бір сөзбен айтқанда құрылыстағы күрделі қаржыны жұмсаудың тиімділігін арттыру ерте жасалған негізгі өндірістік қорларды қайта құру және жаңғырту.

    Экономикалық  теория басқа экономикалық ғылымдармен  өзара байланысы арқылы шектелмейді, қоғамдық табиғи комплексіне әсер етеді, сонымен бірге техникалық ғылымдарға да, адамдардың шаруашылық қызметінде оларды пайдалану тиімді нәтижесінде анықтайды. Бұл экономикалық социологияға қатысты, мәдени экономия, химия ғылымының экономикасы, металлургия салаларының экономикасы т.с.с. экономикалық ғылымның ішкі саласы қолданбалы ғылымдардың барлық салаларымен байланысты, бұл ғылымдардың техника мен технологиясының интегралдық байланысының дамуына әсер етеді, бұл жағдай өте қажетті, келешек инженер кадрларды дайындауға, техникалық шешімді тиімді пайдалануға.

    Келесі  функциясы прагматикалық практикалық-болжамалы. Экономикалық әдебиеттерде екі түсінікті  бір-бірінен бір жағдайда талдау жасау керек. практиканы алдынала жасалған прогноздан бөліп қарастыру қоғам өлшемінің жағдайын жағымсыз жағдайға әкелу мүмкін.

    Толық жағдайда негізделмеген және ғылыми жағдайда прогноз жасалмаған және оның көп варианттылығын шешу экономикалық практикада валюнтаризм жағдай жасайды  және бұл вариантта қоғамның шығынына әкеледі.

    Экономикалық  теория бсқа ғылымдар сияқты танымның әр түрлі формаларын қолданады, олардың  барлығы шаруашылық өмірді зерттеу  әдістерінен тұратын ғылыми методологияны  құрайды. Ол әдістер жалпы ғылыми және жеке болып бөлінеді.

    Жалпы ғылыми әдістер – бұл көне грек философтары негізін салған және кейінгі буын ғалымдары дамытқан диалектика материалистік принциптер бір-біріне тәуелді қайшылықты түрде дамыту және ұдайы қозғалыста болады.

    Бұл процестерді зерттеу барысында  тарихи және логикалық тәсілдер қолданады.

    Тарихи  әдіс құбылыстардың пайда болып, дамып және бірінің орнын бірі басқанын тізбекті талдауға жағдай жасайды.

    Логикалық (теориялық) тәсіл оны тарихи құбылыстардың  тарихи дәлме-дәл даму жолы емес. Ол зерттелініп отырған құбылыстың мәнін ұғыну мен асбтракцилауды, яғни олардың болмысы мен қасиеттерінен жорамал түрде таза зерттеуді көздейді, осының негізінде бұл құбылыс жайында ғылыми түсінік пайда болады, яғни логикалықтүсінік немесе тауар, баға ақша, акция, бәсеке т.б.сияқты экономикалық категориялар қалыптасады. Зерттеудің осындай әдісін ғылыми абстракция деп атайды.

    Ғылыми-техникалық жекелеген әдістеріне: байқау, синтездеу  мен анализдің көмегімен алынған  материалды өңдеу, индукция мен дедукция, заңдар мен категориялар жүйесін  құру, оларды тексеру, тәжрибе-сынақтар жүргізу, модельдер құрастыру, олардың математикалық формализациясы және т.б. жатады.

    Математикалық модельдер индивидумды көрсетеді. Альферд Маршаллдың көрсетуінше  «Экономикалық ғылыми индивидуалдық  және қоғамдық қызметтің сол бөлігін негізінен материалдық игіліктің жасалу және пайдалануы зерттейді»

    Рейман  Барр жазды: «Экономикалық ғылым  – бұл ғылым сирек ресурстарды  басқару, адамдардың тәртіптік формаларын және оны пайдалану сансыз көп  шектелмеген тұтыну қамтамасыз етуде»³

    Экономикалық  ғылым – бұл білімнің суммасы, қоғамда үстемдік құратын шаруашылық идеологиясының құрамдас базасы және экономикалық ойларды қалыптастырушы.

    Қазіргі кезде экономикалық ғылым маңызды  әлеуметтік институт экономикалық құбылыстармен  процестерді түсіндіріп жән прогноздаушы, экономикалық игілікті пайдалану және жасау тенденциясының заңдылығын қарастырады.

    Эколномикалық ғылым құрамдас бөлігі ретінде экономикалық теорияны қосады. Шаруашылық практикасының тәжірибесін талдау арқылы және экономикадағы табиғи процесті реттеу шаруашылық қызметінің сферасы ретінде қоғам мен индивидиумның тұтынуын қанағаттандыру жағдайында.

    Түсінікті нәрсені көзқарас тұрғысынан экономикалық ғылымның және экономикалық пәні және зерттеу әдістемесіндегі түсінік  ұқсас.

    Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны әмбебап теориясы деп шектейді, ресурстарды талдау және адамдардың экономикалық проблемаларын анықтау. Оқу сабағы ретінде экономикалық теория (экономика және политэкономия) қосалқы қорды қайта тапсыруға байланысты өндірілетін және өндірілмейтін болып бөлінеді. Сонымен қосалқы қорды толтырудың көлемі мен деңгейінің шектеуі олардың өзара қарым-қатынасымен сипатталады, игілік сирек категория ретінде қарастырылады.

    Қолда бар игілік сол кездегі тұтынуды қанағаттандыруға жетпеуі мүмкін толық көлемінде, ол әр кезде орын алады. Егер елестетсек, аз ғана игілікпен тұтынуды толық қамтамасыз етсек, нақты анық болады, экономикалық субъектілердің бір мезгілде болатын тұтыну сол қаржымен толық қанағаттандырса да, молықтырылған тұтыну, негізінен жетіспеушілік болып қалуы. Мынадай салыстырмалы тұтынудың шектеулі игілігі, жетіспеушілік игілік категориясын құрайды.

    Көп жақты тұтынудың шектеулі қаржыда  оларды қанағат ету шындығында барлығын толық қанағаттандыру мүмкін болмайды, шындығында толық мөлшерде емес. демек, әрбір экономикалық қимыл нақты жағдайды анықтайды. Қанағаттандыру үшін белгілі бір мезгілде таңдау керек:

    - мүмкіншіліктің бір, не бірнеше  болу жағдайына байланысты. Осыдан  шығатын қорытынды экономикалық  проблемасы шешу кезінде, экономикалық тиімді альтернативтік вариантын таңдау керек. мұндай жағдай сол уақытпен мүмкн болады, егер нақты экономикалық субъектілердің бар болуы альтернативтік варианттардың арасындағы мүмкіншілікті таңдау үшін тұтыну тоқталмайды, сондықтан өндірістің айырбастық, бөлу, тұтынудың әруақытта қайталанып, олардың бірлігі мен өзара байланысы ұдайы өндіріс құрайды. Осыған байланысты экономика іргелі даму жағдайында экономикалық айналыс сипат алады. Әрбір экономикалық әрекет тұтынуды оның тануы тиіс.

    - Тұтынудың относильдік және уақытша қанағаттандыру осы дәуір шеңберінде болмай қалмайтын өз кезеңінде қайта бастау, ұлғаю, күрделену, тереңдеу жағдайлары әруақытта тұрақты жағдайға айналады. Басқа жағынан біздің қаржы тұтынуды толық қамтамасыз етуге (ресурстар мен технология) практикалық шектелген. Шектеу әртүрлі жағдайда болуы мүмкін.

    Ең  алдымен игіліктің сан жағынан  арақатынасы әртүрлі болуы, табиғи жағдайға байланысты, аз не көп кездесу. Осыдан кейін адамдар жасайтын материалдық  игіліктер шектеулі болады. қайта өңдеу мүмкіншілігіне соло жағдайдағы материалдық игіліктің қосалқы қордың шектеулі болуына және оны сол кездегі қайта өңдеу мүмкіндігіне байланысты.

               

         

    Түйін

 

    1. Экономика – материалдық және  материалдық емес игіліктерді  өндірумен байланысты ілім.

    2. Экономикалық теорияның пәні  – ол адамдар қажеттілігін  қанағаттандыру үшін материалдық  және материалдық емес игіліктерді  өндіру үстінде шектеулі ресурстарды  тиімді пайдалану жөніндегі қатынастар.

    3. Макроэкономика табыстың өсуін,  бағаның өзгермейтіндігін және жұмыссыздықтың деңгейін зерттейді. Макроэкономистер болып жатқан оқиғаны түсіндіруге ғана тырысып қоймайды, сонымен бірге экономиканың жұмыс істеуінің жақсаруына бағытталған экономикалық саясатты жасауға да күш салады.

    4. Микроэкономика – үй шаруашылықтары мен фирмалардың шешімдерді қалай қабылдаулары туралы, сондай-ақ осы экономикалық агенттердің өзара қалай әрекеттесуі туралы ғылым.

    5. Экономикалық теория ғылыми категориялар  әдісі – іске қатысты жоқ  экономикалық және экономикадан  тыс фактыларды экономикалық талдаудан шығарып тастау.

    6. Талдау – біртұтас бүтіннің  бөлшектерін жекелеп қарау. 

    7. Синтез – қаралатын біртұтас  бүтін құбылыстың жеке бөлшектерден  құралуы.

    8. Индукция – фактылардан бастап  жинақтауға дейін жеткізетін  қозғалысты тұжырымдау.

    9. Дедукция – жалпыдан нақтылы  экономикалық фактыға жеткізетін  қозғалысты тұжырымдау.

    10. Салыстыру – қаралатын құбылыстардың  ұқсастықтары мен айырмашылықтарын  анықтау.

    11. Аналогия (үйлестік) – бір немесе  қасиеттерді белгілі құбылыстан  белгісіз құбылысқа өткеру.

    12. «Әртүрлі тең жағдайдағы» долбар  дегеніміз – зерттелудегіден  өзге барша факторлар долбармен  келісім тауып тұрса, олар тұрақты  деп қабылданады.

    13. Экономикалық-математикалық үлгілеу  - әртүрлі экономикалық құбылыстарды  математикалық әдістермен формальды сипаттау болып табылады.

 

    Қайталауға  арналған сұрақтар

 

1. Экономикалық  теория нені зерттейді?
2. Экономикалық зерттеу не үшін керек?
3. Экономикалық теориядан зерттеу әдістері қолданылады?
4. Микроэкономика мен макроэкономиканың айырмасын түсіндіріңіз. Олар қалай өзара байланысқан?
5. Экономистер неге үлгі (модель) құрады?
6. Соңғы кезде қандай макроэкономикалық проблемалар талқылануда?    

 

     Ш. Өз білімін бақылауға  арналған тестілер

 

1. Экономикалық заңдар  дегеніміз:

а) әлеуеттік-саяси  қатынастардың экономикалық нормативтері

б) экономикалық құбылыстардың субъективті-психологиялық 

    бейнесі;

в) объективті, тұрақты қайталанып отыратын экономикалық

    құбылыстардың себеп-салдарлы байланысының  моделі 

    (үлгісі);

г) ғылыми зерттеудің ерекше әдістері.

2. Ғылыми методологияның  мәні: