Тәуекел-менеджменттің банк қызметіндегі тиімділігін жоғарылату

     Банктердің  тәуекелдік стратегиялары мәселелерін  қарастыра отырып, банктердің тәуекелдерді басқару жөніндегі әлемдік ауқымды тәжірибесінің болуына қарамастан, отандық банк жүйесінде проблемалық активтердің, атап айтқанда қайтарылмаған кредиттер үлесінің жылдан-жылға артуы байқалады. Бұл жағдай тәуекелдер әруақытта қалыптасқан жағдайға сәйкес бағаланбайтынын растайды. Екінші деңгейдегі банктер әрбір тәуекелді жағдай бойынша сыни ахуалды нақты бағалау мақсатында тәуекел-менеджмент жүйесінің рөлін, маңызы мен функционалдық саапасын күшейту қажет.

     Банк  активтері мен пассивтерінің  жай-күйін талдау нәтижесінде әдебиетте банктердің тәуекел-менедежмент жүйесін енгізу мен дамуының екі негізгі себептері жеке бөлініп атап өтіледі. Біріншіден, көптеген банктердің басшылығы тәуекел-менеджментті дамытудың қажет екенін, онсыз бүкіл банктің тұрақты дамуы қиын болатынын түсінді. Бұл бүкіл тәуекел басқару жүйесінің дербес дамуында ойдағыдай табыстарға жетуге септігін тигізді. Сонымен бірге, олар халықаралық қаржы институттарымен ынтымақтастық жасау қажет екенін, бұл халықаралық стандарттарға жетуге ықпал ететінін түсінді.

     Екінші  жағынан, тәуекел-менеджменттің дамыған  жүйесінің болуын халықаралық деңгейдегі де, сондай-ақ республика үкіметі деңгейіндегі қадағалаушы-реттеуші органдардың өздері де қолдайды. Банктердің қазіргі заманғы тәуекел-менеджментті өз еркі бойынша енгізуге мүмкіндігінің болмауын ескере отырып, ҚҚА екінші деңгейдегі банктерде тәуекелдерді басқару жүйесінің жұмысын енгізіп, ұйымдастыруды міндеттейтін нұсқаулықты қолданысқа енгізуге шешім қабылдады. Сонымен бірге банктердің тәуекел-менеджмент жүйесін дербес халықаралық аудиторлық компаниялардың жылына бір рет міндетті аудит жүргізу банктерге қойылатын тағы бір маңызды талап ретінде қойылды.

    Соңғы он жылда, 80-ші және 90-шы жылдардың ортасындағы нарықты реттеу нәтижесінде инновациялық процестердің ауқымы түбегейлі өзгерді. Бұрын соңды осынша қысқа уақыт аралығында мұндай көп өзгеріс болмаған. Сондықтан тек жаңа қаржы өнімдері мен қызметтердің пайда болуы ғана барлық өзгерістерге қарамастан нарыққа тұрақтылықты және басқаруды сақтап қалуға көмектесті. Әлбетте, халықаралық бірлесу мен шаруашылық қызметті ғаламдандыру, халықаралық нарықтардың тұрақсыздануы мен экономикалық дамудың әркелкі дамуының күшеюі қаржы инжинирингінің пайда болуының негізгі себебіне айналды.

    Шетелдік  зерттеулердің көпшілігі практикалық  бағытты ұстанады, олардың авторлары  нарық тәуекелдерін төмендету мақсатында банктердің күнделікті жұмысында қолданылатын нақты сызбалар мен механизмдер әзірлегісі келген. Еңбектердің басым көпшілігінде мәмілелерді және түрлі банк операцияларын секъютеризациялаудың түрлі формалары, сондай-ақ банк құралдарының сол немесе басқа түрлерін қолдану жөнінде айтылады.

    Біздің  түсінігіміз бойынша қаржы инновациялары – қаржы нарығы құралдарының, сондай-ақ банк құралдарының дамуында байқалатын ұзақ мерзімді процесс.

    Қаржы инновациялары – аса маңызды ауыспалылардың, адам капиталының, нарық жағдайының, реттеу және банк қызметкерлерінің корпоративтік мәдениет жүйесінің функциясы.

    Білім әлеуетін басқару жүйесінде инновация  жасау және оны енгізуде адам капиталы негізгі рөл атқарады. Қаржы инновациясы  банк жүйесінің қазіргі заманда  дамуының ең айқын әрі маңызды  үрдісі болып табылады.

    Инновациялық  құралдарды іздестіру мен енгізу макроортадағы, нарық жағдаятындағы өзгерістермен, сондай-ақ ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерімен байланысты (Сурет 1).

    Банк  тәуекелдерін басқару саясаты банктің  жалпы қаржы стратегиясының бөлігі болып табылады, ол түрлі қаржы операцияларын жүзеге асырумен байланысты тәуекелдердің қаржылық салдарын ырықтандыру жөніндегі іс-шаралар жүйесін әзірлейді. Алайда соңғы уақытта тәуекелдерді басқару саласында жаңа үрдістер пайда болды: тәуекелдер айқындала түсті, тәуекел мөлшерін анықтайтын әдістер кеңірек пайдаланады, тәуекел жан-жақты бақылауға алынып, өлшене бастады, жаңа әдістемелер мен ұйымдастырушылық технологиялар пайда болды. Осының барлығы менеджмент тарапынан да, сондай-ақ тәуекелдерді басқару проблемаларына меншік иелері тарапынан да баса назар аударуына себеп болды.  
 

Сурет 1-Банк ортасында қаржы инновацияларының қалыптасу жағдайы

    (Ескерту-Автор зерттелген әдебиет көздерінің негізінде әзірлеген) 

     Қазақстанда банк мекемелері көп және олардың барлығының меншік капиталының біршама төмен болуынан оларда тұрақсыздық орнауы мүмкін, демек клиенттердің, инвесторлардың және салымшылардың тарапынан банк жүйесіне сенімсіздік тудыруы – Қазақстандық банк жүйесінің бірінші және ең басты проблемасы болып табылады. Әлемде және Қазақстан көлемінде де күшейіп бара жатқан бәсекелестік Ұлттық банк тарапынан өздерінің меншік қаражатының мөлшерін Қазақстанға келетін әлемдік банк институттарымен бәсекеге түсуге мүмкіндік беретін деңгейге жеткізу үшін күш-жігер жұмсауды қажет етеді.

     Сондықтан Қазақстанның банк қызметін сауықтыру  үшін банктердің меншік капиталын ұлғайту  және тиісінше тұтастай банк жүйесінің  тәуекелін төмендету жолында іс-әрекет жасау қажет. Банктердің меншік капиталын ұлғайту әдістері көп емес. Ең алдымен, бұл инвесторлардың арасында қосымша акциялар эмиссиясын қарастырады. Іс жүзінде акциялар эмиссиясында нарықтың жаңа эмиссиялар сатып алу мүмкіндігі әрдайым ескерілуге тиіс.

     Банк  өз инвестицияларының сенімділігіне  сенімді болғанда ғана нақты құралды пайдалана бастайды. Банк үшін жаңа құралдарға және инвестициялық салаларға салымдар, банктер арасындағы өршіп келе жатқан бәсеке нәтижесінде ғана салынады.

     Қарастыруды қажет ететін келесі мәселе – Ұлттық банк жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін жақсарту жолдары. Қазақстандық банк жүйесінің шетелдік банктерден айырмашылығы – көрсетілетін қызметтер аясының тарлығы. Мәселен қазақстандық банктер практикасында қолданылатын тек дәстүрлі құралдар банктерге қойылатын талаптарға жауап бермейді.

     Банктердің практикасына электрондық төлем карточкаларын енгізу көрсетілетін қызметтер аясын кеңейтудің екінші келешек жолының мол бағыты болып табылады. Аталмыш нарық қазіргі таңда іс жүзінде әлі құрылған жоқ, ал оның келешегі – аса мол.

     Қазақстан банктері ұсынатын қызметтердің саны тым шамалы, ал қызметкерлердің саны әлемдік практикамен салыстырғанда керісінше өте көп екенін айтып өту қажет. Демек, қазақстандық банктер жаңа қызметтер енгізу, сондай-ақ банк жұмысын автоматтандыру және қызметкерлер санын қысқарту арқылы өзінің пайдалылығын айтарлықтай арттыруға және тиісінше өздерінің бәсекелік жайғасымдарын елеулі жоғарылатуы мүмкін.

    Кепілзат  облигацияларын шығару активтерді секъюритизациялаудың инновациялық процесіне жатады. Айтарлықтай тәуекелге ұрындыратын банк операцияларын секъюритизациялау бір жақты мағынада айтқанда өтімсіз активтерді нарық үшін қолайлырақ формаға, яғни құнды қағаздарға шоғырландырып өзгертуді білдіреді. Секъюритизация банк институттарының активтері мен міндеттемелерінің құрамы мен құрылымына айтарлықтай ықпал етеді:

• ипотекамен, банк акцептерімен қамтамасыз етілген облигациялар, коммерциялық қағаздар, құнды қағаздар нарығын пайдалану арқылы дәстүрлі банк несиелеуден ілгері жылжу байқалады, сонымен бірге банктер ұзақ мерзімді айналыстағы құнды қағаздар нарығында белсенді қарыз беруші ретінде болады;
• көбінесе облигациялар мен айналатын депозиттік сертификаттар шығару арқылы;
• банктер ішкі қысқа мерзімді ақша нарықтары мен қысқа мерзімді құнды қағаздар нарықтарындағы инвестициялар мен қарыздар арқылы ішкі банкаралық нарықтарда толық құқықты және белсенді қатысушыға айналады;
• банктер халықаралық қор нарығына кеңінен енеді – 80-ші жылдардың бірінші жартысына халықаралық несиетегі құрылымы синдикатталған банк несиелерінен басым көпшілігі активтерді секъюритизациялауға көшті; банктер халықаралық облигациялар нарығында қарыз берушіге айналды.

    Банк  тәуекелдерін басқару саясаты банктің  жалпы қаржы стратегиясының бөлігі болып табылады, ол түрлі қаржы операцияларын жүзеге асырумен байланысты тәуекелдердің қаржылық салдарын ырықтандыру жөніндегі іс-шаралар жүйесін әзірлейді. Алайда соңғы уақытта тәуекелдерді басқару саласында жаңа үрдістер пайда болды: тәуекелдер айқынырақ, тәуекелді мөлшерін анықтайтын әдістер кеңірек пайдаланып, тәуекел жан-жақты бақылай отырып, өлшене бастады, жаңа әдістемелер мен ұйымдастырушылық технологиялар пайда болды. Осының барлығы менеджмент тарапынан да, сондай-ақ тәуекелдерді басқару проблемаларына меншік иелері тарапынан да баса назар аударуына себеп болды.

     Қазіргі уақытта банктер тәуекелге ұшырау қаупінің алдын алу үшін банк бейім  тәуекелдердің барлық түрлерін сәйкестендіруді, бағалауды, бақылап, қадағалауды қамтамасыз ететін жүйені ұйымдастыруға, сондай-ақ осы тәуекелдерге барабар меншік капиталдың болуын қарастыруға тиіс.

     Банктердің  және клиенттердің тәуекелді операцияларын  басқарудағы басты міндет тәуекелдің сол немесе басқа түрін өзіне алуы өзін ақтайтынын білу және операциялар бойынша ықтимал ысырапты шектеуге бағытталған оңтайлы шешім қабылдау болып табылады.

     Тәуекелдерді  кешенді басқару жүйесі ықтимал ысырапты толықтай болдырмайтын қорғаныс емес, алайда олардың жиынтығының ықпалы күтілетін мөлшерден тыс ысырапқа әкеп соқтырмайды деп айтуға негіз береді. Осы жүйе банк бизнесінің тәуекелдер жиынтығын шоғырландыруға және жағдай қолайсыз дамығанда ықтимал ысырапты барынша төмендетуге мүмкіндік туғызады. Біз осы пікірге арқа сүйеп, екінші деңгейдегі банк менеджменттерінде тәуекел-менеджментті ұйымдастыру сызбасын әзірледік (Сурет 2).  

Сурет 2- ЕДБ-де тәуекел-менеджментін ұйымдастыру сызбасы

    (Ескерту-Автор зерттелген әдебиет көздерінің негізінде әзірлеген) 

     Әлемнің ең ірі корпорацияларының тәжірибесін зерттеу негізінде әзірленген сызбадан тәуекел-менеджменті бөлімі банк Басқармасымен бір деңгейде қарастырылғаны көрінеді. Бұл тәуекел-менеджмент бөлімінің функционалдық маңызы банк Басқармасымен бірдей екенін растайды. Егер банк Басқармасы бүкіл банк жұмысын ағымдағы және жедел басқару үшін жауап берсе, онда тәуекел-менеджмент бөлімі тәуекелдерді үйлестіру мен басқаруды Басқарма деңгейінде ұйымдастыруға тиіс. Осы бөлімге жұмыс істеу үшін нарықты тамаша білетін, экономиканың барлық салаларының клиенттерімен жұмыс тәжірибесі бар, қаржы нарықтарында практикалық тәжірибесі мол, нақты жағдайға ұқсас болжам жасай алатын және тәуекелмен жұмыс істегенде маңызы зор кәсіби пайымдау қабілеті бар мамандар қабылдануға тиіс. Сонымен бірге осы мамандар тәуекел жағдайды бағалай алуға, операция жасалған жағдайда келешектегі кірістер мен залалды бағалай алуға, яғни мәміленің жан-жағын барынша қарастыруға тиіс.

     Тәуекел-менеджмент бөлімінің жұмысын ұйымдастырудың ұсынылып отырған біріктірілген  сызбасы – банктің барлық басқа бөлімдерімен және бөлімшелерімен өзара тығыз байланысты біртұтас жүйе, сондықтан ол барлық бизнес-процестерді қамтитын банк қызметінің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы бөлімнің міндетінің бірі – банк басшылығын сол немесе басқа операцияның ықтимал салдары жөнінде уақытында хабардар ету болып табылады. Сонымен бірге тәуекел-менеджменттің басты мақсаты – қандай нашар жағдайда да банктің банкроттығы жөніндегі мәселе қарастырылмауға тиіс.

Сурет 3-Тәуекел-менеджмент жұмысының ұқсас моделі

(Ескерту-Автор зерттелген әдебиет көздерінің негізінде әзірлеген ) 
 

     Біздің  ойымызша, екінші деңгейдегі банктерде ұйымдастырылған тәуекел-менеджмент бөлімі жұмыстың тиімділігін арттыру мақсатында төмендегі принциптерге негізделуге тиіс, біз оларды сондықтан практикаға енгізуді ұсынамыз:

• тәуекел құнын бағалау принципі, яғни банк белгіленген сәтте бас тігетін

жиынтық тәуекел банктің меншік капиталының  мөлшерінен аспауға тиіс;

• тәуекелдің салмақтылық принципі, яғни аз ғана үшін көппен тәуекел етуге болмайды, сондықтан банк мамандары тәуекелдің салдарын барынша есептеп, болжауға тиіс;
• операцияның табыстылығына сенімді болу принципі, яғни сенімсіздік болмаса жағымды шешім қабылдануға тиіс (егер сенімсіздік 50 %-ды және одан астамды құраса, онда осы операция бойынша жағымсыз шешім қабылдаған орынды );
• ресурстарды салудың сәйкестік принципі, яғни кірістілік деңгейі бойынша ұқсас қаражат салатын бағыт әркезде табылады, сонымен бірге  қарап талдау, салмақтау және ресурстар бастапқы салынған бағытпен салыстыру қажет;
• тәуекелді жабу принципі, яғни операция сәтсіз болған жағдайда банк оның есебінен ысырапты әркезде жабатын резерв болуы тиіс.

     Тәуекел-менеджмент жұмысында тәуекелді сәттер мен  оқиғаларды басқару әрі үйлестіру  жөнінде дәстүрлі емес шараларды  жиі қолдануға тура келеді.

     Біз банк менеджерлері тәуекелі жоғары және сол немесе басқа шешімді таңдау қиындығымен байланысты проблемалық жағдайларда пайдалана алатын модель ұсынып отырмыз. Аталмыш модельді құру қиындығы ең алдымен қалыптасқан жағдайдың маңызды қырларын кешенді жүйелі сипаттауды қажет ететін модельдеу мәселесін қоюмен байланысты. Тәуекелдерді реттеу жөніндегі жағдайды модельдеу өлшемдердің белгісіздігімен және тұрақсыздығымен байланысты, сондықтан модель құрғанда нақты объектінің ұқсас үлгісін пайдаланған орынды.