Банктердің клиенттермен несиелік қатынастары

Ескертпе: * “ Цеснабанк ” АҚ-ың мәліметтері негізінде автормен құрылған

Кестеден көріп отырғанымыздай, 2010 жылы капиталдың 1 теңгесіне 0,9 т. жұмыс  істемейтін несиелер келген. Бұл көрсеткіш 2011 жылы нәтижесі бойынша шамада өсіп, бұл қатынас 0,12 теңгені құрады. Қанағаттанарлықсыз, күмәнді және үмітсіз несиелердің  үлес салмағы аз ғана мөлшерде төмендеген тенденциясы байқалды.

Банктік несиелік портфельдің  сапасын жоғарылатуда  1997 жылғы  коммерциялық банктерді бақылаудың Базельдік стандарттарымен және 1995 жылдың 31 тамызындағы № 2444 “Қазақстан Республикасындағы банктер мен  банктік қызметтер туралы” Қазақстан  Республикасының Заңымен сәйкес тиімді банктік бақылау және Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкінің және банктердің өздерінің қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету механизмдерінің   мақсатты кешенінің маңыздылығы  ретінде қадағалауы ең маңызды болып  табылады.[15] 

Банктің тұтасымен несиелік қызметінің сапа критериі болып табылатын  несиелік банктік портфельді қалыптастыру және басқару процесі тұтасымен  алғанда мыналарды қамтиды: 

1)     жеке алынған  қарыз сапасын бағалау критериін  таңдау;

2)  негізгі топтастырылған несиелер мен оларды алмастыратын тәуекелдер коэффицентін анықтау;

3)   әр берілген несиенің топтастырылған несиелік топтардың біріне қатысы; 

4)   топтастырылған несие топтарының тілігінде несиелік портфель құрылымын анықтау;

5)     несиелік портфель сапасын тұтасымен бағасын;

6)     динамикадағы несиелік портфельдің құрылымының өзгеруіне әсер ететін факторларды шығару және талдау; 

7)     әр берілген  несиелерге жасалынатын резервтер  көлемі мен банктің несиелік  портфелі тәуекеліне резервтік  қор сомасын анықтау; 

8)  несиелік портфель сапасының жоғарылауы бойынша шараларын жасау;

Банктің несиелік портфелінің  сапасы оның рентабельді жұмысына және қаржылық-шаруашылық жұмысында сенімді  серіктес ретінде шешуші болып табылады. Белсенді несиелік операциялар процесінде  банктік несиелік портфельдің өтімділік  элементі қалыптасады, ал банктің несиелік ресурстарды дұрыс орналастыру  және банктерді несиелік портфельді тиімді басқару оларға стратегиялық мақсаттарына қол жеткізуге және банк қызметінде жетістікті қаржылық нәтижеге қол жеткізумен қамтамасыз етеді. 

3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАР МӘСЕЛЕЛЕРІ  ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

   3.1 Қазақстан Республикасындағы банктердің клиенттермен несиелік қатынастарындағы туындайтын мәселелері

Қазіргі банктік тәжірибедегі қарыз алушы мен банк арасындағы  несиелік қатынастардың келесі бір  ерекшелігіне банк несиелерін жоғарғы  дәрежеде кепілдендіру формаларына  өту жатады. Несиенің қайтарылуын  қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда  әлемдік тәжірибедегідей біршама  сенімді формаларға кепіл құқы (оның ішінде; ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі) кепілдеме және кепілдеме-хат, жалпы  алғанда сақтандыру жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын несиелік механизм банкке өзінің тәуелсіздігін  нығайту, сонымен қатар несиелік төмедету мүмкіндігін береді.

Қазіргі несиелік қатынастардың  дамуы және нығайюының басты ерекшелігі банктердің меншікті және тартылған  ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиентерді несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Орталық банк бекітетін нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді. Мысалы Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару нормасын белгілейді. Сол сияқты басқада  нормативтер, ол ішінде коммерциялық банкте құрылатын ең төменгі ақшалай резервтер түрінде ең ірі несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансының өтімділігінің параметрлері сияқты банктің міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы нормативтері де бар.

Егер біз қазіргі уақытта  экономикамыздың дамуына әсер ететін күшті факторлардың бірі ретінде  банк секторын атап өтетін болсақ қателеспеген болар едік. Жалпы олардың мемлекетіміздің  өмірінде ойнайтын ролі және соған  қатысты маңыздылығы айтпаса  да түсінікті.

Ал банк үшін, оның ішінде коммерциялық банк үшін пайда табу барысында активті операциялар  ішіндегі несиелермен жасалатын  операциялар, оның пайдалылығына байланысты, аса маңызды болып табылады.Бірақ  та бұл операция түрінен пайда  табу барысында банк өз тарапынан  қиындықтарға кездеседі. Ол қиындық-банктің  несие бойынша баратын тәуекелі болып табылады.Осы ретте қарыз  алушы мен банк арасында пайда  болып жататын проблемалық несие  ұғымын анықтап алсақ. Проблемалық  несие дегеніміз – несие келісім-шартында көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты кешіктірілген қосымша келісім  берілген несиелер, сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген  несиелер бойынша сақтандыру компанияларының, кепілхаты және кепілдеме берушілердің банк алдындағы міндеттемелері орындалмаған және несиелерге есептелетін пайыздық несиелік келісім-шартта көрсетілген  күннен 30 күн өткнге дейін қайтарылмаған  несиелер жатады.

Банктің өзінің несие қатынастарын жүргізу барысында проблемалық  несиелерді болдырмауға бағытталған  әрекеттері өте маңызды. Банк несиелік келісім бойынша клиентпен міндеттеменің  орындалуын қатаң бақылап отырады. Оның басты мақсаты – несие  бойынша төленетін пайыз және кезекті төлемдерін уақытылы және тұрақты  төлеуін қамтамасыз ету. Әрине әрбір  несие түрі бойынша ойламаған  жағдайлардың өріс алу қауіпінен  өзінің тәуекелі болады. Банк бұл тұрғыдан әртүрлі саясат жүргізуі мүмкін, мысалы банк тек қана абсолютті сенімді  қарыз алушыларға ғана несие беру саясатын жүргізуі мүмкін. Сонымен  бірге егер несиені қайтарумен қиындықтар туса, банк үшін бұл өте қымбатқа шығып кетеді. Сондықтан ең оптималды  саясат сақтық пен ресурстарды табысты  орналастырудың барлық потенциялды  мүмкіндіктерінің максималды пайдалануы арасындағы балансты сақтауды қамтамасыз ету болып табылады[16.325б.].

Коммерциялық банкілердің  мерзімі өткен несиелік қарыздарының үлес салмағына әсер ететін сыртқы факторларды зерттеу өте күрделі  өзгермелі шара. Оны шешуде оның құрамының әрбірінің өзгергіштігінің  жоғары деңгейі үлкен қиындықтар туғызады.

Несиені қайтармаудың макроэкономикалық  себептеріне мыналар жатады:

1.инфляцияның деңгейінің  ескермелі өзгергіштігі;

2.валюта бағамдарының  өзгерісі;

3.нақты қызмет етуші  заңнаманың болмауы және тағы  басқа факторлар.

Макроэкономикалық деңгейдегі қарыздардың пайда болу себептеріне:

1.кәсіпорындармен өз құрал-жабдықтарын  тиімді пайдаланбауы;

2.құрал-жабдықтарының моральды  және физикалық жағынан қатты  тозуы;

3.басқарушы персоналдың  төмен білім деңгейі;

4.мамандардың жүйелі түрде  жалақысы төленбеуінен жоғалтуы  және тағы басқа.

Қазіргі нақты фискалды ауыртпашылық жіктеумен  және  оған байланысты жоғары айыппұлдармен сипатталатын салық жүйесі кезеңінде несиені  қайтармау тәуекелі өседі. Бұл ең алдымен мынаған байланысты, яғни қарыз алушының несие бойынша  төлеуге дайындап қойған ақша қаражаттары  «күтпеген жерде» бюджетке алынуы мүмкін.

Несие ұйымының жоғарғы менеджментімен стратегиялық жоспарлауға қарағанда  тактикалық және басқарушылық жоспарлауды  пайдалану көбіне несиелік тәуекелдің өсуіне әкеліп соғады. Мысалы, сала бойынша  және аймақ бойынша уақытылы емес, негізделмеген несие портфелін  диверсификациялау немесе несие  қызметінің ұйымдастырушылық, функционалды және басқару құрылымдарын уақытылы емес өзгерту.

Қорыта келгенде, проблемалық  несиелермен жұмыс жасау тәжірибесін  біздің банкілеріміздің жинақтай бастағанына  көп уақыт бола қойған жоқ, дегенмен проблемалық несиелердің мөлшері  қанағаттанарлық деп баға берсе  де ол уақытша фактор екеніне де ешкім кепілдік бере алмайды. Стандартты несиелердің үлес салмағының көп  болуы ең алдымен оларды қайтару  мерзімінің келе қоймағандығы деп те қарастыруға болады. Қалай дегенмен бұл несиелермен банктің тиімді жұмыс істеу керектігі өте  үлкен маңыздылыққа әрқашан ие болады.

Қазақстан Республикасы экономикасының тұрақты дамуы екінші деңгейлі банктердің осы салаға жұмсаған несиелік ресурстарының  көлемімен анықталады. Бұл қазіргі  несиелеу қызметінің даму кезеңіндегі  қаржылық жүйе құрылымының өзіндік  ерекшеліктерімен сипатталады: несие  жүйесінің басқа элементтеріне  қарағанда экономиканың дамуы үшін банк жүйесінің ролі мен мәні ерекше. Қазіргі кезде банк активтерінің шамамен 60 %-ын банктік емес заңды  тұлғаларға берілген несиелер құрайды.Осы  көрсеткіш бойынша олар АҚШ және Жапонияның банк жүйелерімен бір  деңгейде болып табылады.

Қазақстан Республикасының  қазіргі несие жүйесін  сипаттай келе, банктерде «қысқа мерзімдегі ақшалар» жинақталып қалғанын атап өту  керек. Ал, экономиканың нақты секторына 2-3 және одан да ұзақ мерзімге несие қажет. Осылайша, нақты секторды ұзақ мерзімді несиелеу болашағы коммерциялық банктерде ұзақ мерзімді несиелік ресурстардың болуына тікелей тәуелді. Бүгінгі күні орта және ұзақ мерзімді несиелердің үлесі өскенімен де, отандық банктердің ресурстық базасы экономиканың нақты секторының сұранысын толық қанағаттандыра алмай отыр. Өз кезегінде, «ұзақ мерзімді ақшалардың» болуы ұзақ мерзімді несиелеудің болуын білдірмейді.

Несие банктер табысының  ең көп бөлігін құрайтындықтан, заңды  тұлғалардың қызметі банктердің қызметіне тікелей әсер етеді.Жылдан жылға берілген несиелер күрт өсіп отырған, соның ішінде ұзақ мерзімді несиелердің өсу қарқыны қысқа мерзімді несиелердің өсу қарқынынан жоғары болып табылады. Бұл елімізде несиелердің дамуына жақсы жағдайлардың қалыптасқанымен түсіндіріледі. Нақты секторға берілген несиелердің ішінде теңгемен берілген несиелердің өсу қарқыны басымды сипатта болғанына қарамастан, шетел валютасындағы несиелердің үлесі әлі де көп болып отыр.

Коммерциялық банк ресурстарын  экономиканың нақты секторына инвестициялау  мәселесін шешудің екі жолы бар: біріншіден, банктердің ресурстық базасының  нақты өндіріс қажеттіліктеріне сәйкес балансталу мәселесі; екіншіден, экономиканың нақты секторын ұзақ мерзімді несиелеуді ынталандыру.

Қазақстандағы экономиканың нақты секторын несиелеуге бірқатар тежеуші факторлар әсер етеді. Мысалы, ел бойынша және аймақтарда долларизация деңгейінің жоғарылығы және валюта түрлері  бойынша несиелік және депозиттік портфельдердің балансталмағандығы. Егер бай индустриалды аймақтарға несиенің 93,5 %-ы және 59,6 % депозит келсе, кедей аграрлық аймақтарға 40,4 % депозит пен тек 6,5 % несие  келеді.

Әлемнің көптеген елдерінде  несиеберушілер несиелік бюролар арқылы тұрақты негізде қарыз алушыларды төлем қабілеттілігі жайлы хабар  алмасып тұрады. Мұның қажеттілігі  көптеген экономистермен қаржылық-делдалдық  қызмет аясындағы ақпараттардың  ассиметриясы мәселесін зерттегенде  дәлелденген болатын. Экономикалық әдебиеттерде ақпараттың ассиметриясы ретінде несиелік ресурстарды бөлуде тиімсіздікке әкелетін мәміле жасалған кезде серіктесі жайлы мәліметтердің  жеткіліксіздігі танылады. Бұл жағдайда несие беруші қарыз алушы ссуда  алған инвестициялық жобамен  байланысты алдағы табыс пен тәуекелді  болжай алмайды. Сонымен қатар, несие  берушілер ссуда бергеннен кейін  қарыз алушылардың іс-әрекеттерін  бақылай алмауы мүмкін. Қарыз алушы  төлем қабілетсіздік тәуекелін  арттыратын қызмет түрлерімен айналысуы  мүмкін немесе қарыздары бойынша  төлемеу үшін өзінің инвестицияларынан  алатын табысты жасыруы мүмкін. Осының нәтижесінде несиелердің көлемі азайып, жоғары пайыздық мөлшерлемелер  қойылады.

Жалпы алғанда, жоғарыда аталған  мәселені тек несие берушілер  арасында қарыз алушылар туралы ақпарат  алмасу үшін құрылған несиелік бюролар  көмегімен шешуге болады. Алайда осының бәрі үлкен қиындыққа тірелді:  кәсіпорындар мен ұйымдар – коммерциялық банк клиенттері өздері туралы мәлімет  бергісі келмейді. Батыста мұндай ақпарат беруден бас тарту  берілген компанияны теріс жағынан  көрсететін маңызды маңызды көрсеткіш  болып табылады. Яғни, Қазақстанда  жалпы ақпараттық желі болмайынша несиелік тәуекелдер жоғары деңгейде орын алуы мүмкін[17.326б.].

Несиелеу мәселесінде  кепіл механизімінің жетілмегендігін  атап өту керек. Кепіл шартына  сәйкес несие берушінің талаптары  кепілге қойылған мүлік құнынан  орындалады. Кепілді сатудан түскен сома банк алдындағы қарызды жабуға жетпесе, банк жетіспеген соманы қарыз  алушының басқа мүлкінен алуға құқылы. Алайда, Қазақстан Республикасының  азаматтық заңнамасымен мынадай  кезектілік қарастырылған: ең алдымен  банкрот болған кәсіпорын мүлкі арбитражды соттың шығындарын жабуға кетеді, содан кейін әлеуметтік орта. Осылардан кейін бюджет алдындағы міндеттемелер: салықтар бойынша қарыздар өтеледі. Соңында ғана несие берушілерге кезек беріледі. Көп жағдайларда банкрот кәсіпорынның бұған дейінгі мүлкінен түк қалмайды. Басқаша айтқанда , банктер түксіз қалады.