Депозиттерді басқаруды жетілдіру механизмі

    Банкаралық  депозиттік операцияларда мерзімдік  және талап етілгенге дейінгі  болып бөліндеі. Мұндай операциялар, әдетте, банк балансының есепайырсуларын  және өтімділігі деңгейін реттеу мақсатында жүргізіледі.

    Депозиттік  базаның тұрақтылығына қолдау көрсету  үшін мынадай көрсеткіштердің өзгеру серпінділігін анықтайтын депозиттердің  талдауын жүргізу керек:

    1. Салынған теңгенің орташа сақталу  мерзімі:

    Ст = ОВ * Д / ОВК,

    мұндағы ОВ – салымдар қалдығының орташа мәні;

    ОВК – кредиттерді беру бойынша айналым  мәні.

    Бұл көрсеткіш салымның тұрақтылығын көрсетеді, ал бұл оларды қысқамерзімдік кредиттеу  ресурстары ретінде бағалау үшін ерекше маңызды.

    2. Салымдарға түскен қаражаттың  шөгіп қалу деңгейі:

    У = Овк – Овн/Вп * 100%,

    мұндағы Овк – жыл соңындағы салымдар қалдығы;

    Овн – жыл басындағы салымдар қалдығы;

    Вп  – салымдарға түскен қаражат.

    3. Кәсіпорын үшін шығынсыз жоспарлы  мерзімде мерзімдік депозиттік  есепшотқа (d oc) орналастыруға болатын  есепайырысу шотында шөгіп қалатын  жоспарлы қолма-қол ақша қаражатының  үлесі: 

    d oc = Ппл * ОС/Пфакт * 100%,

    мұндағы ОС - өткен жылдың тиісті кезеңіндегі есепайырысу шотындағы қаражаттың орташа қалдығы;

    Пфакт – есепайырысу шотына нақты түсімдер;

    Ппл – жоспарлы кезеңдегі есепайырысу  шотына күтілетін түсімдер.

    4. Халықтың өз салымдарына көзқарасы.  Бұл көрсеткіштің төмен мәні коммерциялық банктің халық салымдарын тартуды кеңейту қажеттігін көрсетеді.

    Сонымен қатар депозиттердің серпінділігін  талдау қажет. Төленетін депозиттердің  орташа қалдықтарының серпінділігін  талдай отырып бір жағынан олардың банктердің ресурстық базасына тұрақты етсе, екінші жағынан бұлардың өсуі проценттік ставкалардың көтерілуіне алып келетіндіктен салыстырмалы түрде қымбат ресурстар екенін есте сақтаған абзал. Мерзімдік депозиттердің пассивтердегі рұқсат етілетін деңгейі 60% болады.

    Коммерциялық  банктерге өз қызметі үшін ресурстар  тарту мақсатында коммерциялық банктердің жарғысында бекітілген жоғары пайда  табу мен қажетті банк өтімділігін  сақтау мақсатына және міндеттеріне орай депозиттік саясат стратегиясын әзірлеу маңызды. 
 

    1.3 Депозиттер бағаларының ерекшеліктері 

    Ресурстарды тару үшін банктер арасындағы бәсекелестік күресінің негізгі құралы проценттік саясаттың әртүрлілігі болып табылады, себебі салынған қаражатпен табыс табу клиенттерді салым жасауға елеулі ынталандырады. Депозиттік проценттік ставкалар деңгейін әрбір коммерциялық банк ҚР Ұлттық банкінің есептеу ставкасын бағдарға ала отырып, ақша рыногының жағдайына және өзінің депозиттік саясатына орай жеке белгілейді. Депозиттік есепшоттардың жекелеген түрлері бойынша табыс көлемі салымның мерзіміне, сомасына, есепшоттың қызмет ету түріне, қосымша қызметтердің көлемі мен сипатына және т.б. орай анықталады.

    Талап етілгенге дейінгі есепшоттар жоғарыда айтылғандай иелерінің ағымдағы операцияларды жасауы үшін қолданылып, қалдықтың тұрақсыздығымен сипатталады, және осыған байланысты бұл есепшоттар тобы төменгі табыстылығымен ерекшеленеді. Заңды тұлғаларға ашылған талап етілгенге дейінгі есепшоттардағы қаражат қалдықтары бойынша проценттер тіпті есептелмеуі де мүмкін. Мұндай жағдайда әдетте, клиенттен есепайырысу-кассалық қызмет үшін төлем алынбайды. Дегенмен талап етілгенге дейінгі есепшоттардағы табыстың жоқтығы олардың иелерін мұндағы қаражатты азайтуға және артылған сомаларды табыстылығы жоғары салымдарға (мерзімдік салымдар, бағалы қағаздар және т.б.) орналастыруға ынталандырады. Бұл есепшоттардан қаражаттың басқа жаққа кетуіне жол бермес үшін көптеген банктер кезең (әдетте тоқсан сайын) ішіндегі орташа қаражат қалдығына аздаған проценттер есептеуді қолданады. 

    Кейбір банктер клиенттердің талап етілгенге дейінгі есепшоттардағы қаражат қалдықтарын тұрақты ұстауын мынадай түрде ынталандырады: олар есепшоттағы қаражаттың ең төменгі қалдығына жоғары проценттер ұсынады, немесе клиенттерге төмендемейтін ірі қаражат қалдықтары үшін сыйлықақылар ұсынады.

    Жеке  тұлғалар үшін ашылған талап етілгенге  дейінгі есепшоттар бойынша міндетті түрде проценттер белгіленеді, бірақ  ол бойынша табыс мерзімдік салымға  қарағанда әрдайым елеулі мөлшерде төмен болады.

    Мерзімдік салымдар бойынша проценттік ставка мөлшерін белгілеу кезінде негізгі фактор қаражат орналастырылған мерзім болып табылады: неғұрлым мерзімі ұзақ болса, соғұрлым процент деңгейі жоғары болады. Ең елеулі мәселе табысты төлеу жиілігі болып табылады: неғұрлым жиі төленсе, соғұрлым проценттік ставка деңгейі төмен болады.

    Салымшыларды  өз қаражаттарын банкке орналастыруға қызықтыру мақсатында банк проценттерді есептеудің және төлеудің әртүрлі жолдарын қолданады.

    Табысты есептеудің дәстүрлі түрі шартта көзделген процентке орай салым бойынша есепайырысулар және төлемдер белгілі кезеңділікпен жасалады және салымның нақты қалдығының есептеу базасы ретінде қолданылатын жай проценттер болып табылады. Әдетте жай проценттер мерзімдері 1 жылға дейінгі салымдарға есептеледі.

    Жай проценттердің формуласы – S = P*(1+in), мұндағы

    S – салым мерзімінің соңында күтілетін ақша қаражатының сомасы;

    Р – проценттерді есептеудің бастапқы базасы;

    і – проценттік ставка;

    n -  салым мерзімі.

    Табысты есептеудің басқа түрі күрделі проценттер (процентке процент есептеу) болып табылады. Мұндай жағдайда есептеу кезеңі өтісімен салым сомасына процент есептеледі және алынған көлем салым сомасына қосылады. Осылайша келесі есептеу кезеңінде проценттік ставка табыс базасына есептелген жаңа өскен сомаға қолданылады. Күрделі проценттерді егер салым мерзімінің әрекеті аяқталуы бойынша табысқа нақты төлем жүргізілетін жағдайда пайдалану тиімді.

      Күрделі проценттердің формуласы - S = P*(1+i) n, мұндағы

    S – салым мерзімінің соңында күтілетін ақша қаражатының сомасы;

    Р – проценттерді есептеудің бастапқы базасы;

    і – проценттік ставка;

    n -  салым мерзімі.

    Салымшыларға қаражаттың салымда сақталудың нақты уақытының прогрессивті өсуіне байланысты проценттік ставканы қолдану тартымды болып табылады. Табысты есептеудің мұндай тәртібі қаражаттың сақталу мерзімін ұлғайтуды ынталандырып және салымды инфляциядан қорғайды.

    Кейбір банктер инфляциялық шығындардың орнын өтеу мақсатымен проценттерді алдын ала төлеуді ұсынады. Мұндай жағдайда салымшы қаражатты белгілі мерзімге орналастыруда дереу оған есептелетін табысты алады. Егер шарт мерзімінен бұрын бұзылса, онда банк салым бойынша проценттерді қайта есептейді және артық төленген сомаларды салым сомасынан ұстап қалады.

    Қаражат орналастыру мақсатымен банк таңдайтын  салымшы үшін процент көлемін  есептеу тәртібі негізгі фактор (басқа талаптар  тең болғанда) болып табылады. Есептеу кезінде  бір банктер жыл ішіндегі толық күндерге орай (365 немесе 366), ал басқалары сол шамада алынған санды (360) басшылыққа алады, ал бұл табыс көлемінде көрініс табады. Әдетте, елдегі инфляция деңгейі жоғары болса, банктер есептеу кезінде дәл проценттерді, ал инфляция деңгейі төмен болса кәдімгі проценттерді (жылдың шамамен алынған санымен) қолданады. 

    2  Қазақстан Республкасы депозиттік ресурстары 

    2.1 Депозиттердің банктік ресурстарды қалыптастыру көзі ретіндегі мәні 

    Депозиттер  банк ресурстарын қалыптастырудың  маңызды көзі болып табылады. Олардың  банктегі құрылымы жлжымалы және ақша рыногының конъюнктурасына байланысты қойылған. Дегенмен банк ресурстарын  қалыптастырудың бұл көзіне бірнеше  кемшіліктер тән. Әңгіме негізінен  салымдарға қаражатты тарту кезінде  елеулі материалдық және ақшалай  шығындар туралы, жеке аймақ шеңберінде бос ақша қаражатының шектеулі екендігі жөнінде болып отыр. Сонымен қатар, салымдарға (депозиттерге) қаражатты  жұмылдыру банктің өзіне ғана емес елеулі дәрежеде клиенттерге (салымшыларға) байланысты. Соған қарамастан, кредиттік  ресурстар рыногында банктер  арасындағы нақты күрес оларды депозиттер тартуға жағдай туғызатын қызметтерді  дамыту жөнінде шаралар жасауға  мәжбүр етеді.

    Уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдыру  – бұл коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық бірінші қызметі. Банк пассиві  жеке капиталдан және тартылған қаражаттан тұрады. Жеке капитал – банктің  барлық ресурстарының бар болғаны 10%-ін құраса да, банктің кредиттік  ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі болып табылады. Басқа кәсіпорындарға қарағанда қаржы ресурстарының  құрамында жеке капиталдың төменгі  деңгейде болуы мынамен түсіндіріледі: біріншіден, банктер қаржы рыноктарында басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос ақша сомаларын  депозиттер түріндегі сомаларды  қаржы делдалы ретінде жұмылдырады. Мұндайда олар оны тиімді басқарады, яғни олардың сақталуын қамтамасыз етеді және пайда табу үшін заемшыларға  несие береді. Екіншіден, банктер  тартатын депозиттер жылдам жылжымалы, жоғары өтімді және басқа кәсіпорындардың  материалдық объектілерге орналастырылған  активтеріне (жабдық, үй-жай және т.б.) қарағанда рынокта жылдам сатыла алады.

    Бұл міндеттемелер коммерциялық банктерге  жеке капиталы мен тартылған ресурстар  арасындағы аз қатынасқа қарамастан басқа кәсіпорындармен салыстырғанда  өз міндеттерін жүзеге асыруға және қалыпты қызмет етуге мүмкіндік  береді. Жеке капитал – бұл банктің  қорғанатын-кепілдік қоры. Осылайша жеке капитал банктің маңызды, міндетті түрде қажетті қоры болып табылады. Оның банк қаражатының құрылымында  банктің тұрақтылығын қамтамасыз етудегі  және оның тиімді жұмыс істеуіндегі  ролі үлкен болып табылады. 

    Банктер өздерінің белсенді операцияларын жүргізу үшін тартылған қаражаттың есебінен ақша қорларының 90%-тен астамын пайдаланады, яғни банктер өздерінің клиенттерінің уақытша бос ақша құралдарын жинақтайды. Әдетте осы қаражаттың негізгі бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер деп жинақтау ақшаларынан басқа барлық мерзімді және мерзімдері белгіленбеген банк клиенттерінің салымдарын атаймыз. Банктердің ақша құралдарын салымдарға (депозиттерге) тартып оларды табысты орналастыру мақсаты жөніндегі жұмыстарды депозиттік операциялар деп аталады. Дәл осылардың негізінде коммерциялық банктердің кредиттік қорларының негізгі бөлігі құрылады.

    Депозиттік  операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:

    • депозиттік операциялар банктік  табыс табуға немесе келешекте табыс  алу жағдайларын жасауға көмектесуі тиіс;

    • банк балансының оперативтік өтімділігін  ұстау мақсатымен икемді депозиттік саясат жүргізілуі тиіс;

    • депозиттік операцияларды ұйымдастыру  барысында банк балансының өтімділігін  өте жоғары дәрежеде қамтамасыз ететін  мерзімді  салымдарға аса көңіл аудару қажет;

    • депозиттік операциялар мен мерзімдері және сомалары бойынша несиелер беру жөніндегі операциялар бойынша өзара байланысы мен үйлесімділігін қамтамасыз ету қажет. 
 

    2.2 Қазақстан Республкасындағы депозиттік ресурстар 
 

    Қорландырудың сыртқы көздері болмағандықтан, депозиттердің  қорландырудың негізгі көзі ретіндегі  ролі елеулі болып қалуда.

    2010 жылы банк жүйесіндегі депозит  базасының өсуі байқалды. Мәселен,  резиденттер депозиттерінің көлемі 2010 жылдың 11 айында 13,3%-ға 7451,3 млрд. теңгеге  дейін көтерілді, бұл ретте  заңды тұлғалардың депозиттері  13,4%-ға, жеке тұлғалардікі 13,2%-ға өсті. 2010 жылдың 11 айында шетел валютасындағы  депозиттер 8,1%-ға 2640,6 млрд. теңгеге  дейін төмендеді, шетел валютасындағы  депозиттер 30,0%-ға 4810,7 млрд. теңгеге  дейін ұлғайды.

    Банктерді қорландыру, қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету және депозиторлардың  мүдделерін қорғау базасын қалыптастыру кезінде ішкі қаржы көздерінің тұрақтылығын көтеру мақсатында 2010 жылғы қыркүйекте Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі «Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры» АҚ-н ірілендіруді 11 млрд. теңгеге ұлғайтты. «Қазақстанның  депозиттерге кепілдік беру қоры» АҚ-ның  жарғылық капиталы енді 121 млрд. теңгені  құрайды. Бұл шара банктердегі халықтың да, заңды тұлғалардың да депозиттерінің одан әрі тұрақты өсуіне ықпал  ететін болады.