Тұтыну несиесі және оның дамуы

Несиелік  операциялардың табыстылығын жоғарылату несиелік тәуекелдерді бағалау сапасына байланысты. Клиентті тәуекел тобы бойынша жіктеуге байланысты банк несие  беруге бола ма, несиелеу лимиті қандай және пайыздарды белгілеу керек екендігін  шешеді.

Скоринг негізінен жеке тұлғаларды несиелеуде, әсіресе қамтамасыз етілмеген ссудалар, тұтыну несиесіне қолданылады.

Скорингтік  әдістің айрықша белгісі-оның шаблон бойынша емес, әр банкпен жеке жасалатындығымен, оған және оның клиентурасына тән  ерекшеліктерімен көрінеді. Скорингті  енгізуден бұрын әр бәр банк іске асып жүрген модельдің тиімділігін  талдау жүргізеді және оның сандық бағаларының шкаласының жиынын өзгертеді.

Несиелік  скоринг жүйесі плпстикалық несиелеуді дамытуда үлкен роль атқарады. Несиелік карточкалардың ірі американдық  эмитенттері скорингтік несиелік карточкаларды  алуға мүдделі клиенттердің төлем  қабілеттілігін бағалау үшін үнемі  пайдаланады. /25, 55-58 бб/

Қазақстандық  банктерде жеке тұлғаларға деген  несие қабілеттілігінің скорингтік бағалау жүйесі дами бастады. Қазіргі  уақытта бес банк экспресс несиелер ұсынуда. Соның ішінде «Казкоммерцбанк» АҚ-ң несиелеріне тоқталып өтейік. Бірнеше мыңдаған адам ұзақ мерзімді қолданыстағы тауарларды сатып алу немесе кезек күттірмейтін мұқтаждарды төлеу үшін, Қазкоммерцбанктің несиесін пайдалана алды. Экспресс-несиелеу несиені ресімдеу шарасын айрықша жылдам және ыңғайлы етеді. Қызметтің экспресс-несие деген атауының өзі айтып тұрғандай, кепілзат болмауының және несие ресімдеудің жеңілдетілген процедурасының арқасында қысқа мерзімде – 1 күн ішінде!- ақша алу оның негізгі сипаттамасы болып табылады.

Экспресс-несие  тұрғын үй немесе автокөлік сатып  алу сияқты ірі саудаға арналмаған.

Экспресс-несиенің көмегімен Сіз ұзақ мерзімді қолданыстағы тауар (тұрмыстық техника, жиһаз) сатып  ала аласыз, медициналық қызметтерге, балаңыздың оқуына төлей аласыз, туристік жолдама сатып ала аласыз, пәтерңізге жөндеу жұмыстарын жүргізе аласыз және т.б.

Экспресс-несиенің жақсы жағы мынада, Сіз оның көмегімен  өзіңіздің ағымдағы және кездейсоқ  шығыстарыңызды төлей аласыз. Қазіргі  уақытта экспресс-несиелеу қызметіне Қазкоммерцбанктің карточка жобаларының («Жалақы» және «Жеке») барлық клиенттері, яғни біздің банктегі шот арқылы жалақысын алатындар қол жеткізе алады. Сонымен бірге экспресс-несиелерге «ҰларҮміт» ЖЗҚ мен басқа зейнетақы қорларының салымшылары да қол жеткізе алады.Қарызгердің және оларға қызмет көрсетуші филиалдардың тұрпатына байланысты ЭКСПРЕСС-НЕСИЕЛЕУ ШАРТТАРЫ:

• Валюта: теңге
• Несие мөлшері: 5 000 АҚШ долларының баламасы
• Несие мерзімі: 6 айдан 18 айға дейін
• Несие үшін төлем: теңгеде – жылдығы 23%-дан бастап 26%-ға дейін
• Несиені ұйымдастырғаны үшін біржолғы комиссия: несие сомасынан 4-5%

Экспресс-несие  алу үшін МІНДЕТТІ ҚҰЖАТТАР ПАКЕТІ:

• Жеке куәлік (көшірмесін түсіру үшін);
• СТН (көшірмесін түсіру үшін);
• Қарызгердің толтырылған сауалдама-өтініші;
• Несие тарихы субъектісінің – жеке тұлғаның ол туралы несие бюросына ақпараттарды ұсынуға (Банк формасы бойынша) келісімі;
• Несие тарихы субъектісінің – жеке тұлғаның несие есебін (Банк формасы бойынша) беруге келісімі;
• Банктің төлем карточкасын төлеу жөніндегі құжат көшірмесі (карточка болмаған жағдайда);

Жалақыларын Қазкоммерцбанк арқылы алатын компаниялардың қызметкерлері үшін қосымша:

• Ағымдағы/карточкалық шот бойынша 12 айдың үзінді-көшірмесі (бөлшек сауда бизнесі менеджері шығарып береді және растайды).

«ҰларҮміт»  ЖЗҚ мен басқа зейнетақы қорларының салымшылары үшін ҚОСЫМША:

• Зейнетақы қорынан 12 айдың үзінді-көшірмесі.
• Соңғы 12 айдың жалақысы туралы анықтама./32

Алайда, скоринг негізінен банк қызметтері міндетті түрде дүкенде бола тұра, тауарды несиеге сатып алғысы келетін клиенттен қажетті ақпаратпен толтырылған анкеталарды (дербес мәліметтер, тұлғаны куәландыратын құжаттар, тұрғылықты жерінің тіркелу мекен  жайы, нақты тұрғылықты мекен жайы, әлеуметтік статусы, жанұялық жағдайы, балаларының және асырауындағы адамдардың саны, жеке және табыс мөлшері, жылжымайтын  мүлік түрі, қызмет орны және білімі жөніндегі мәліметтер және т.б.) жинай  отырып, несиелік және сауда ұйымдарының  әріптестік байланыстарының нығаюя үшін пайдаланылады. Тез өңдеуге  бейімделген бұндай анкеталар тез  арада материалдардың жеке архмвін  ескере отырып, несиенің берілуі немесе берілмеуі жөніндегі шешім қабылданатын банк бөлімшесіне беріледі. Бұл процедура  бір сағат мөлшерінде уақыт алады. Оның шешімі несиелеу параметрлері (пайыз  мөлшері, ссуда көлемі мен уақыты, алғашқы жеке салым көлемі) балл түрінде бағаланған қарыз алушының сенімділігі мен онымен алынатын тауардың әлеуметтік мәніне байланысты белгіленеді. Халық өз мұқтаждығына қажетті қаржы ресурстарын несие  алу арқылы қамтамасыз етеді. Халық  несиені өздерінің кәсіпшілігіне,шаруашылығына  және отбасы бюджетін толықтыруға алады. Ал отбасы бюджетінің несиелеу түрлері: материалдық шығындарға несиеленуі тұрмыстық шығындарға несиеленуі, рухани шығындарғы несиеленуі деп бөлуге болады. Халықтың несие алуы тағы да жеке кәсіпшіліктер  мен шаруашылықты дамыту арқылы пайда  табуынан бағытталған түрлері бар.

Несие – банктік жүйе арқылы нарықтық экономикада өте маңызды роль атқарады. Осы арқылы шаруашылық субъектілер  мен халықтың үлкен мөлшердегі ақшалай  есептері мен төлемдері жүргізіледі. Ол ақшалай қаражаттарды шоғырландырып, халықтың табысын активті жұмыс  істейтін капиталға айналдырады. Мемлекеттегі ақшалай айналымын несие жүйесі реттейді, заңды және жеке тұлғаларға әр түрлі қызмет көрсетеді,сонымен  бірге экономикалық қатынастар пайда  болады, оларды несие қатынастарына  жатқызуға болады. Несие қатынастары  қоғамдық ұдайы өндірістің барлық механизмін қамтып, өндірістің шоғырлануы мен  капиталдың орталықтануын күшейтіп, бос ақша қаржыларын елдің экономикасына  қолдануға септігін тигізеді.Несие  ұйымдарына сақталынатын ақша, яғни ол несие ресурстарының қалыптастырылуы, ал олардың экономикаға және халықтардың  қажеттіліктеріне беру ол – несие  беру.

Несиенің  қажеттігі:

• несие алатын ақша айналысы қоғамдық өндірістің шеңберын кеңейтеды;
• несиетті қайтара үлестіру функциясын атқарады, ол арқылы жеке адамның жинақтаған ақшалары, кәсіпорынның пайдалары мен табыстары, мемлекеттің табысы қарыз капиталына айналып, экономиканың табыс түсіретін салаларына құйылады;
• айналым шығындарын үнемдеуге көмектеседі, несиенің дамуының барысында әртүрлі банктік шарттар мен салымдар пайда болып,нақтысыз ақша айналымының өсуіне артады
• ақша ағымдарының қозғалысы жылдамдады;

Халыққа несие беру екі жүйемен жүргізіледі.

• Бюджет арқылы несие беру;
• Банк арқылы несие беру.

Халыққа бюджеттен несие беру төмендегідей мақсаттарды қаржыландыру үшін береді.

• Лизингті ұйымдастыру бағдарламасы шеңберінде;
• Шағын және орта бизнесті қолдау жобасын іске асыруға;
• инвестициялық жобаларды бірлесіп қаржыландыруға;
• ауыл шаруашылық жобаларын бірлесіп қаржыландыруға;
• мемлекеттік білім беру жүйесіне берілетін несиелер.

Халыққа банк арқылы несие беруді ұйымдастыру  бірнеше түрге бөлінеді: тұтыну,лизинг,ауылшаруашылық,шаруашылықаралық,ипотекалық, мемлекеттік,халықаралық және т.б. /13, 77-80 бб/

Тұтыну  несиесі – ол төлемін кейінге  қалдырып, тұтыну тауарларын несиеге  сату. Несие алушы халық, ал несие  беруші әр түрлі өндіріс орындары, фирмалар, банктер, мекемелер болуы  мүмкін. Тұтыну несиесі коммерциялық несие формасында (яғни бөлшек сауда  орындары арқылы төлемін кейінге  қалдырып,тауар сату) және банктік  несие формасында яғни тұтыну тауарларын сатып алуға ақша беру-ұзақ қолданылатын тауарларға беріледі.

Лизинг  несиесі-тауар түрінде берілетін  несие. Лизинг деп маманданған қаржы  компониясының делдалдық етумен машиналарды, құрал жабдықтарды, жылжымайтын  мүліктерді және негізгі капиталдың басқа да элементтерін орташа және ұзақ мерзімге үшінші жаққа жалға  беру. Тауар өндірушіге немесе сатушыға лизинг компониясы оның құнын төлеп, мүлікті төлеу мүлікті меншіктеу  құнына ие болады.

ustify"> Ауылшауашылық несиесі-ауылшаруашылығындағы негізгі капитал мен айналымына капиталдың қызметін қамтамасыз ету үшін берілетін қарыз капиталы. Ауылшаруашылығындағы өндірістік негізгі капиталдың қалыптасуына және дамуына қозғалмайтын мүліктің кепілдігімен банк ұзақ уақытқа күрделі қаржы кредитін береді.

Шаруашылық  несие- жоғары басшы органдардың  өздеріне әкімшілік жолмен бағынатын  кәсіпорындар мен мекемелерге қаржы  көмегі ретінде жіберілетін несие. Банктік несиемен салыстырғанда  ол несиенің көлемі және оны пайдаланатын шаруашылық органдар көп болмаған. Себебі шаруашылық несие мемлекеттің  қаулысымен кездесіп қалған қаржы қиындығын  жою мақсатына, не болмаса өндіріс  жоспарын өзгерткенде ғана беріледі. Шаруашылықтық несиенің басқа несиелерден  айырмашылығы: бұл несиесубъектілері, міндетті түрде, бір шаруашылық жүйесінде пайда болады: несие тек ақша түрінде беріледі; қайтарылғанда несие үшін ақы төленбейді; несие алғанда кепілдік берілмейді және белгілі бір мезгілде өтеу туралы міндеттеме толтырылмайды. Кәсіпорындарда қаржы қиындығы жойылған соң жоғары органның үкімімен кредит қайтарып алынады.

Мемлекеттік несие-мемлекет пен жергілікті үкімет қорларының облигация сату арқылы жеке және заңды тұлғалардан несие  алуы. Бұл несие қатынастарының субъектілері несие беруші-халық және заңды  ұйымдар, несие алушы мемлекет және жергідікті органдар. Мемлекеттік несие  ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып екіге бөлінеді. Қысқа мерзімді несиелер векселдер түрінде шығарылып 1-3 айдан кейін өтелуі керек,ал ұзақ мерзімді несие мемлекеттік облигациялар түрінде шығарылып, көптеген жылдар өткен соң өтеледі. Бұл мемлекеттік  заемдар (қарыз) мемлекеттік шығындарды өтеуге бюджет тапшылығын жоюға, инфляция кезінде айналымдағы артық ақшаны шығаруға мүмкіндік береді.

Халықаралық несие – мерзімді белгілеу, төлеу  және кері қайтару келісімімен тауар  және валюта ресурстарын беруге байланысты халықаралық экономикалық қатынастар аясындағы қарыз капиталының  қозғалысын айтады.

Несиенің  берілу мерзіміне байланысты қысқа  мерзімді (бір жылға дейін), орта мерзімді (бір жылдан бес жылға  дейін), ұзақ мерзімді (бес жылдан жоғары) несие. Қысқа мерзімді несие айналмалы  капиталдың қозғалысынан туындайтын қарыздардың  ағымдағы қажетіне беріледі.

Облыстық  бюджеттен берілген қаржы, ауылшаруашылығы  жобаларын қаржыландыру үшін облыстық маслмхат бекіткен сома шегінде орта мерзімдік несие түрінде орталықтандырылып  бөлінеді. Ауылшаруашылығы жобаларын  бюджеттік несиелеудің негізгі  шарттары, несиелерді қарастырған мақсаттарға  бағыттау, бюджеттік несие сомасынан 00,1% көлемінде жылдық сыйақы төлемін  ескере отырып,несиелердің дер кезінде  қайтарылуын қамтамыз ету.Несие  шарттарында сол сияқты несиенің түрі,саласы,мерзімді және несиені  алу мен өтеудің өзге шарттары мен міндеттері,оларды қайтаруды  қамтамасыз ету тәсілдері,соңғы  несие алушыларға банктердің несие  беру шарттары,сыиақы мөлшері және тәртібі,екі жақтың құқықтары мен  міндеттері,келісім шарттары орындалмаған жағдайда салынатын санкциялар дауыл  мәселердің шешілу тәртібі,шарттың  қолдану мерзімі көзделеді.

Бюджеттік несиенің бағыттары отандық ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне қолдау қөрсету шаралары шеңберінде несие ресурстары негізі және айналыс  қорлары толықтыруға,ауыл шаруашылығы  өнімдерін өңдейтін фермалармен  цехтарды қайта құруға,республикалық  және жергілікті инвестициялық бағдарламаларды  іске асыруға бөлінеді.

Жарғылық  капиталының 51пайыздан кем емес бөлігі Қазақстандық заңды жеке тұлғалардың  меншігі болып табылатын ауылшаруашылық кәсіпорындары орындары жобаларының  өлшемдері басшылыққа алына отырып несиеленеді.

1.жобаның  шарттарын алмастырушы бағыты;

2. өндірілетін  тауарлардың ішкі және сыртқы  рынокты толық өтімділігіне сенімді  және негізгі қажетті рынок  көлемі болуы; 

3.жаңадан  ашылатын және қалпына келтірілетін  жұмыс орындарының саны;

4. жобаның  тиімділігі;

Несие алушылардың құжаттарына қойылатын  талаптар: техника- экономикалық негіздемесі  бар бизнес – жоспар, меншікке иелік  құқығы туралы заңды құжаттар көшірмесі, жер беру актісі, мемлекеттік тіркеу туралы куәлік, жарғы және құрылтайшы құжат көшірмесі соңғы жылдың балансы (заңды тұлғалар үшін) құжаттардың  көшірмелері қоса тіркелген кепілге  қойылатын мүлік тізбесі, салық  органдарынан бюджет алдындағы қарыздары  туралы, өзіне қызмет көрсететін банктен  мерзімі өткен қарызы жоқтығы  туралы, жергілікті қаржы орнынан  жергілікті бюджеттен алған несиеден қарызы жоқтығы жөнінен де анықтамалар  толтыруы тиіс. Осы жағдайлардың барлығы  тура болған жағдайда несие беріледі. Кәсіпшілікпен айналысатын үй шаруашылығының қаржылқ қатынастарның одан әрі  даму мүмкіншіліктері Қазақстан  Республикасының бюджет Кодексінде (№548-II ҚРЗ 24.04.04) бюджеттік несиелеу қабылданды (10 бөлім 37,38,39,40,41,42 тарауларында) /29,32-35 бб/