Тұтыну несиесі және оның дамуы

Несиені қайтармаудың макроэкономикалық себептеріне:

• Инфляцияның деңгейінің секірмелі өзгергіштігі;
• Валюта бағамдарының өзгерісі;
• Нақты қызмет етуші заңнаманың болмауы және тағы басқа факторлар;

Микроэкономикалық деңгейдегі қарыздардың пайда болу себептері:

• Кәсіпорындармен өз құрал – жабдықтарын тиімді пайдаланбауы;
• Құрал – жабдықтарының моральды және физикалық жағынан қатты тозуы;
• Басқарушы персоналды төмен білім деңгейі;
• Мамандардың жүйелі түрде жалақысы төленбеуінен жоғалтуыжәне т.б.

Қазіргі нақты фискалдық ауыртпашылық жүктеумен  және оған байланысты жоғары айыппұлдармен  сипатталатын салық жүйесі кезеңінде  несиені қайтармау тәуеклі өседі. Бұл ең алдымен мынаған байланысты, яғни қарыз алушының несие бойынша  төлеуге дайындап қойған ақша қаражаттары  күтпеген жерден бюджетке алынуы мүмкін. Қазіргі кезде проблемалық несиелердің  несие портфеліндегі нақты үлес салмағы шамамен 31,4% құрап отыр, бұл  көрсеткіш кейбір банкілерде және олардың  филиалдарында 35%-ға дейін барады.

Несие ұйымының жоғары менеджментімен стратегиялық жоспарлауға қарағанда тактикалық және басқарушылық жоспарлауды пайдалану  көбіне несиелік тәуекелдің көбеюіне әкеліп соғады. Мысалы, сала бойынша  және аймақ бойынша уақытылы емес, негізделмеген несие портфелін  диверсификациялау немесе несие  қызметінің ұйымдастырушылық, функционалды және басқару құрылымдарын уақытылы емес өзгерту.

Қазіргі кезде, несиелеу секторындағы коммерциялық банктер арасындағы бәсекелестік өзінің ең жоғарғы деңгейіне жеткен уақытта, банктер несие алушылардың қажеттіліктерін  қанағаттандыру, банктік қызметтер  спектрін, банктік қызмет көрсетуді  жетілдіру арқылы клиенттерді тартуда.

Проблемалық несиелерге мыналар жатады:

• Несиелік келісім шартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
• Сақтандыру, кепіл- хат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер бойынша сақтандыру компонияларының, кепіл хатты және кепілдеме берушілердің банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
• Несиелерге есептелетін пайыздың несиелік келісім-шартта көрсетілген күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер.

Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға  мыналар жатады:

• Қарыз алушының қызметін қайта құру;
• Несиені қайтару кестесін өзгерту;
• Пайыз (сыйақы) төлеу тәртібін төзгерту.

Отандық тәжірибеде проблемалық несиелерге несиелердің жіктелу ережесіне  сәйкес стандартты несиеден өзгелері, соның ішінде күмәнді және үмітсіз  несиелер жатады./30/

Біздің  елде дамымаған, бірақ шет ел банктерінде  кеңінен қолданылатын несиелер түрлеріне  тоқталып кетсек:

1. ағымдағы шот бойынша берілетін несиелер ( овердрафт );
2. ағымдағы шоттың «несиелік зонасы»;
3. есептік несие;
4. тұтыну несиесі және жеке тұлғаларға берілетін персоналды несиелер;
5. ипотекалық несие;
6. балалар оқуына және студенттеоге берілетін несие;

Бұл несие  түрлерінің Батыс елдердегі ерекшеліктеріне  келетін болсақ:

1) ағымдағы  шот бойынша берілетін несиелер  Ұлыбритания, Канада, Германия сияқты  бірқатар дамыған елдерде овердрафт  несиесін қолдану құқығына тек  сенімді клиенттер ғана ие. Ал, АҚШ- та соңғы кезге дейін  ағымдағы шот бойынша берілетін  несиелерге тыйым салынған болатын.  Бірақ, қазіргі заманға байланысты  кейбір американдық банктер өз  тәжірибесінде бұл несие түрін  қолдануда.

2) Ағымдағы  шоттың «несиелік зонасы». Ұлыбританияның  ірі коммерциялық банктері –  клирингтік банктері - өз клиенттеріне  ағымдағы шот бойынша жаңа  қызмет көрсетуде – қарыз алу  қажеттілігін жабу үшін «несиелі  зона» қолданылады. 

Ағымдағы  шотта дебиторлық сальдо қалып, біоақ  клиент белгілі бір шектерге дейін  онымен қолдана берген жағдайда ғана «несиелік зона» іске асады.

3) Есептік  несие. Бұл коммерциялық банктермен  вексель ұсынушыға вексель бойынша  төлеу мерзімі келгенге дейін  және пайыз сомасының айырмасы  негізінде берілген қысқа мерзімді  несие.

Банк  несие алушы ұсынған вексель  бойынша дисконтталған жалпы  сомманы анықтайды. Бірақ, банктер  кейбір жағдайларда анықталған сома мөлшеріндегі вексельдерді сатып алудан бас тартуы мүмкін. Мысалы, Германиядағы банктер, әдетте, тек айналымы 90 күннен аспайтын тауар вексельдерін сатып  алады. Себебі, бұл вексельдерді олар Бундес банкте қайта дисконттауға мүмкіндігі бар.

Есепті  несие клиентке белгілі бір артықшылықты береді. Ондай артықшылықтарына вексельді  негізге ала отырып, төлемді кейінге  қалдыру бойынша сатып алушыларға берілетін несиелерді өте жеңіл  және төмен пайыз мөлшерімен қайта  қаржыландыру мүмеіндігі бар. Сонымен  қатар, вексель берудің қатаңдықтарына байланысты банктер қосымша қамтамасыз етуді талап етпейді.

Бірақ, бұл несие түрінің артықшылықтарымен  қоса кемшіліктері де бар.

Біріншіден, көптеген дамыған елдерде вексель  үшін салық төлеу қажет. Екіншіден, есепті тиімді ставкадан жоғары, себебі дисконт алдын ала төленуі  тиіс.

4) Тұтыну  несиесі және жеке тұлғаларға  берілетін персоналды несиелер. Өткен уақытта барлық дерлік  коммерциялық банктер жеке тұлғаларға  қарыз шоттарын ашпауға тырысқан. Олардың ойынша тұтыну несиелерінің  негізгі мөлшері төмен және  несие алушылар несие келісім  шарттарын орындамау тәуекелі  жоғары болғандықтан, бұл қызмет  түрі рентабельді емес болады. Бірақ депозиттер және кәсіпорындарды  несиелеу үшін бәсекенің өсуіне  байланысты өз саясатын, стратегиясын  өзгертуге тура келеді. ХХ –  ғасырдың басында АҚШ – тың  ірі банктерінен тұратын бір  топ банктер (олардың ішінде  өте белгілі Нью – Йорк банктері: «Сити – корп», «Bank of America»)  кірген тұтыну несие бөлімдерін құрған. Екінші дүниежүзілік сағыстан кейін тұтыну несие секторы банктік нарықтағы ең тез дамыған сегменттердің бірі болды.

Германияда  тұтыну несиесін қолма – қол ақша түрінде беру кең етек жаюда. Себебі, бұл несие алушыға тиімді. Егер, тауарлар үшін төлемдер қолма-қол ақша түрінде жасалатын болса, сауда  ұйымдары сатып алынатын тауарға 5% жеңілдік береді. Бұл несие түрін  қолданғаны үшін банк несиелік келісім  шартта көрсетілген несиенің мерзіміне  тұрақты пайыз мөлшерін белгілейді.

Ұлыбританияда тұтыну несиесі кез – келген тұтыну тауарын сатып алуға немесе қызметтер  үшін төлемдерге беріле береді.

Несие беруді рәсімдеу үшін несие алушы  аппликациялық форманы (application –  заявление, заявка) толтырады. Клиенттің  берген мәліметтеріне сараптама  жасалғаннан кейін, банк несие беру немесе бермеу жағдайларын түсіндіре  отырып , шешім қабылдайды.

АҚШ –  та коммерциялық банктермен берілетін  барлық несиелердің 20 пайызы тұтыну несиелері. Сонымен бірге, жалпы АҚШ экономикасында берілетін тұтыну несиелерінің ішінде коммерциялық банктермен берілетін  мөлшері тек 44 пайызды құрайды. Тұтыну несиелерін беретін американдық  қаржылық институттардың үлесі: қаржылық компаниялар – 25%, несиелік бірлестіктер –14%, жинақтаушы мекемелер –10%, бөлшек сауда ұйымдары–7%-ды құрайды.

Бәсекелестікке  қарамастан, жоғарыда көрсетілген несиелердің  барлығы Кроутер комитетімен  дайындалған және АҚШ–қа 1974 жылы енгізілген «Тұтыну несиесі туралы» Заңға  сәйкес іске асуда./31/

Тұтыну  несиесі көптеген елдер экономикасында үлкен роль атқаратындықтан, мемлекеттік  органдар жағынан реттеліп отырады.

Дамыған елдерде тұтыну несиесі үлкен  роль атқарады. Ол тауарларға деген  сұранасты, олардың өндірісін көбейтуге  және сатуға ынталандырады. Тұтыну несиесін көбінесе табысы орташа жұмысшылар мен  қызметкерлер алады. Жеке тұлғаларға ұзақ мерзім қолданатын тауарларды несие  арқылы сатып алған тиімсіз, қымбатырақ болады. Бірақ тұтыну несиесінің ерекшелігі төленетін сомалар тауарды сатып  алғанда бірден төленбейді./32/

1.3. Қазақстан Республикасының  экономикасындағы  тұтыну несиесін  беру мәселелері 

Төлемді кешіктіріп беретін несиелер тікелей  немесе жанама банкілік несие нысанын  қабылдауы мүмкін. Тікелей банктік  несие берілгенде банк пен несие  алушы арасында несие келісімі жасалады. Жанама банкілік несие берілгенде банк пен несие алушы арасында несиелік қатынастарды делдал болуын айтады. Мұндай делдал болып көбіне бөлшек сауда  кәсіпорындары болады. Осы жағдайда несиелік келісім дүкен мен клиентаоасында жасалып, ары қарай келісілген тәртіпте банктен ссуда алады. Мұның көп  таралғандыған, мысал келтірсек, қазіргі  қазіргі уақытта американдықтарға автомобиль сатып алуға берілетін 60% - дан астам ссуда жанама несие  түрінде беріледі.

Тікелей және жанама тұтыну несиесі өзінің кемшіліктері мен артықшылықтарына ие. Біріншісі, ол банктік несиені  жанамадан ерекшелейтін–бұл несиелендіру объектісін дәл бағалауға мүмкіндік беретін несиелендіру процессін ұйымдастырудың қарапайымдылығы. Мұның бәрі, әрине банк пен қарыз алушының арасында несие қатынастарының ұйымдастырылуында жақын орын алады.

Екінші  жағынан, келесі банктік несиелендіруге байланысты банк көзқарасы бойынша  жағымсыз факторларға жанама банктік  несиелендіруге қарағанда тәуекел  деңгейінің жоғарылығы. Бұл шешім  немен негізделген?

Біріншіден  қазіргі несиелендіру тәжірбиесі бірқатар күрделілікке ие: а)жеке клиенттерлің несие төлей алу мүмкіндігін  ссуда беру сатысында көп банктердің жүргізбеуі; б)несие төлей алу  мүмкіндігі анализі әдістемесінің  тәжірибеге сай келе бермеуі; в) ссуда  бойынша қамтамасыздандырудың тек  формалды сипатта болуы.

Екіншіден, елдегі макроэкономикалық жағдай да банктің жеке клиенттерінің несиелендіруін ұйымдастырғанда негативті болады.

Біздің  елімізде тұтыну несиесінің кең таралуына  негізгі кедергі–бұл, не кепілдің болмауы, не клиенттің төлеу мүмкіндігінің  төмендігі. Көбіне клиент өзінің жалақысы есебінен несиені өтей алатынын дәлелдей алмауы. Банк кепілді алатынын біле тұра несиені бере алмайды.

Несиені алу кезінде негізгі мәселе - банкке кепіл. Айтарлықтай ірі несиені  алуға құжат дайындауда, несие  алушы кепіл мәселесімен сөзсіз кездеседі. Кепіл болып үй, автомобиль, асыл бұйымдар, қымбат тұрмыс техникасы  болуы керек. Мұнда мәселе алынатын соммаға эквивалентті құныдылықта  емес, оның соманың бір бөлігін  қайтара алмай қалатын болса, ол барлығын жоғалтады. Егер ол сауда  фирмасымен несие құжаттаса ол жалпы  сомманың 15 - 20% -н мерзіміне сай  төлей алмай, кепілге алған құндылығын жоғалтуға тәуекел етеді.

Сондықтан, банктердің тәуекелі несиені қайтармау, несие көлеміне кепіл мүлкі құнының  сай келмеуі, республика тұрғындарының  төмен болуы.

Сонымен қатар, несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің де ролі маңызды болып  табылады. Мұнда мемлекет өз қызметінің ҚР Ұлттық Банкі және ҚР Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асырырады. Ескере кететін жағдай, 2003 жылғы 31 желтоқсандағы ҚР–сы Президентінің  номері 1720 «ҚР-ң мемлекеттік басқару  жүйесін одан әрі жетілдіру туралы»  жарлығына сәйкес бірқатар өзгерістер болды. Атап айтқанда ҚР Ұлттық Банкінің реттеу және қадағалау қызметтері жаңа құрылған Агентікке жүктелінген  болатын./3,67-70 бб/

ҚР Ұлттық Банк мен Қаржы нарығы мен қаржы  ұймдарын реттеу және қадағалау Агенттігі  Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің қызметіндегі тәуекелді азайту арқылы салымшылардың мүдделерін қорғау мақсатында реттеу және қадағалауды жүзеге асырады. Соның ішінде банктердің несиелік операцияларын  реттеу мен қадағалаудың бірнеше  себебі бар.

• Банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• Банктер қызметінің сенімділігін қамтамасыз ету. Мысалы, бір қарыз алушыға берілетін несие сомасын шектеу. Мұндай шектеудің басты мақсаты–несиенің бір қарыз алушының қолында шоғырланбауын қамтамасыз ету және несиелік тәуекелді төмендету болып табылады;
• Жалпы экономикаға әсер етуіне байланыста несиенің кейбір түрлерін шектеу немесе қолдау көрсету.