Еңбекақының экономикалық мәні

Кесте -2.

2. Кесімді (жеке және ұжымдық) түрі:

Түрғыңдардьщ ақшалай табысын индексациялау негізінде оларды әлеуметгік қорғау кджетгілігі туады. «Түрғындардьщ ақшалай табысын түтыну тауарына және қызмет көрсетуге бағаның өсуіне байланысты индексациялау» Қазакстан Республикасының Заңына сәйкес, 1991 жылы 1-ші шілдеден бастап, Кдзакстан территориясында Әрбір квартал сайын олардын. акшалай табысы индексациялануы қажет.

Кәсіпорында техникалық, жабдықтау өскенде және дамыған технологияны колданғанда жалакының калыпгасқан (қалыпты) түрін пайдалану азая түсіп, жұмысшының еңбегі кесімді немесе мерзімді ставка бойынша төленеді. Жалакының бұл түрлері жеке жалақы вариантының әр тұрімен ауыстырылады. Жеке жалақы да әр жүмыскердің енбегін бағалау негізінце, онын өзіндік ұлесіне, атқарған жұмысына ұлкен жауапкершілікпен карауы ескеріледі. Мұнда жеке енбек ақы түрінің «жұмыста аналитикалык бағалау» кең етек алған. Онын мәнісі мынада: жұмысты орындаушы қанағаттану үшін, әртүрлі жұмыс пен талаптардың күрделілігін сипатгайтын, жасалған көрсеткіш шкаласының негізінде сандық, балл бойынша бағаланады. «Аналитикалык бағалау» негізінде жалақының көптеген жеке ставкасы белгіленеді. Германиядағы «Хукингем» металлургиялык кәсіпорын концернде 5 мың жұмысшы бар, онда жалақьшың 1000-нан астам жеке ставкасы ендірілген.

Жапонияда ірі кәсіпорындар жалақыньщ жасқа әрі стажға байланысты калыптаскан тұрін қолданса, 70-ші жыддардың аяғыңда жүмыс стажына қосымша мөлшерді жыл сайын азайта бастады. Тіпті, жұмыскер 35 жасқа жеткенде, ол қосымша мөлшерді тоқтатып тастады. Жоғарыдағы аталған түрлердің орынына еңбек ақы төлеудщ комбинацияланған түрі келді. Өзінің каржы мүмкіндігіне қарай еңбектін нәтижесі үшін, жұмыс стажы мен жасы үшін еңбек акы төлеу.

Көптеген өнлірісі дамыған елдерде әртүрлі «пайдаға қатысу», «кәсіпорын жетістігі» жүйелері колданылады.

Пайдаға қагысу кезінде еңбек акы екіге бөлінеді. Бірінші бөлімі ұжымдык келісіммен белгіленеді, екіншісі — қосымша бөлім, кәсіпорьш жүмыскерлері мен әкімшілік арасында арнайы келісім арқылы анықталып жылдын аяғында кәсіпорынның «пайда үлесі» ретіңде төленеді.

3. ТҰРҒЫНДАРДЫҢ ТАБЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

Жыл сайын материалдын өндірісте жиынтык қоғамдық өнім мен үлтгык табыс болып отырады. Солардьщ аркасында қоғам өмір сүреді, дамиды. Алдымен макроэкономика деңгейінде өндіріс факторлары арасында бөлініп, табыстын осылай белінуі табысты функхщоналды

үлестіру болып аталады. Мүвдай факгорларға еңбек, капитал, жерді жатқызамыз. Микроэкономика деңгейінде, яғни кәсіпорын (фирма) мен әртүрлі шаруашылық ассоциясында табыстың негізгі түрлері күрылады: жалақы, пайда, пайыз және рента.

Факторлык шығындар бойынша табыстың барлык сомасы ұлтгық табысты күрайды. Алғашқы бөлу нәтижесінде алғашкы табыс қүралады, кейін әлденеше рет қайта бөлінеді. Бөлу процесінде ендіріс аясьша катысатындармен бірге мемлекет және үйым қызметкерлері белсенді ат салысады. Алайда, олар алғашкы табысты тікелей жасамайды (сурет29-1 қараңыз).

Функционалды белуден басқа табысты мөлшеріне кдрай үлестіру де бар. Соңғысы қоғамда қүралған табысты от басы арасында немесе жеке адамдарға үлестірумен сипатталады. Бүл жағдайда бір адам бола ма әлде екі немесе көп адамнан түратын отбасыма; туыстық немесе некелік мәселемен байланысқан бір үйде түратын қарастырлады. Ондай топтар табыстарының көлемін алуына байланысты орналасады.

Нарыктык. экономикада барлық табыстар ақшалай түрде жүргізіліп, өндіріс факторы бағасымен органикалық байланыста болады. Бұл бағаға нарыктың күштер кәдімгідей әсер етеді: сұраным мен ұсыным ара-қатынасына; бәсеке мен монополия. Енді осы табыстардьщ түсуі мен бөліну механизмін толығырақ қарастырамыз. Табыстардың негізгі түсу кездері мыналар:

а) жұмыскерлердің еңбек табысы — (жалақы, сый акы және т.б.); ә) кәсіпкерлік табыстар (пайда);

б) меншіктабыстары (салымнан алынатын проценттер, рента және т.б.);

в) енбек салымына байланыссыз түсетін әлеуметтік табыстар (мемлекеттен түсетін трансферттік телемдер — жүмыссыздарға жәрдем акы, әлеуметтік камсыздандыру төлемі және т.б.)

Нарыктық катынастарға көшкен елдерде осы табыстардың барлығы екі үлкен топқа белшектенеді:

а) кәсіпкерлік кызметтен (жалақы мен пайда) және еңбектен түскен табыс;

ә) заңды негізде алынған еңбексіз табыстар, оған жататындар: дивиденттер, банктегі салым пайызы, меншіктен табыс, оның ішінде арендаға өткізілген жылжымайтын мүліктен және еңбек шығынымен байланыссыз мемлекеттен алынатын жәрдем ақы мен телемдер (зейнет акы, стипендия, жұмыссызға және көп балалы отбасына жәрдем акы).

Осы табыстардың динамикасы әртүрлі елдерде әрқалай және шаруашылық конюктурасына, кәсіпкерлік қызметтің жетістігіне, басқада факторларға байланысты.

4. ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Әлеуметтік қорғау және әлеуметгік кепілдік. Еліміздің әкімшіддік-әміршілдіктен нарықтық экономика көшуі адамның әлеуметтік тәукелінің артуына алып барады. Нәтижесінде адамдар өмір денгейімен жіктеледі: шамалы топтың баюы мен кейбір топтардың

ЕСКЕРТУ: Трансферттік төлемдер — зейнет ақы, стипендия, білім мен денсаулық сактау саласындағы тегін қызмет керсету баспанадағылар жатады. Мүндай топтар табатын табыс мөлшеріне байланысты калыптасады кедейленуі, аддымен аз қамтамасыз етілген (зейнеткер, мүгедектер және балалар) топтарды жатқызамыз. Сондықтан да әлеуметтік сенімді механизм (Германияда ондай механизм алғашқы рет 1883 жылы құрылған) қажет. Экономикалық, қүкыктық және әлеуметгік занды бекітілген мақсатты жүйе кепілдігі жайлы әңгіме болып отыр. Осы кепілдіктер өмір түрақсыздығы факторына қарсы әсер етуі қажет. Алдыменен жүмыссыздыққа инфляцияға, тұрғындар кедейлігіне қарсы түра біліп, алайда оларды әлеуметтік корғау тоғышарлық және теңестіруге алып келмегені жен. Нарықтық экономикаға көшу кезінде әлеуметтік қорғау жүйесіндегі басты мәні зор нәрсе әлеуметтік кепілдікті бекіту. Қазакстан Республикасында әлеуметгік кепілдікке мыналарды жатқызамыз: минимальды жалақы, зейнет ақы, стипендия, жәрдем ақы — оның ішінде уақытша еңбекке жарамсыздық үшін ақы және акысыз білім алу мен медициналык қызмет көрсету, еңбек жағдайымен байланыстырылған жеңіддіктер, түрғындар табысын индексациялау, жүмыссыздықтан әлеуметтік қорғау қүкы, жүмыссыздык бойынша жәрдем акы алуға күкылығы, меншікке қүқы және одан табыс табу.

Түрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінін басты элементі ретінде олардың ақшалай табысын индексациялауды жатқызады. Оның мәнісі: инфляция келтірген зиянның орынын толтыруға қызмет етеді. Түрғындардын табысын индексациялау өзінін экономикалык мазмүныны бойынша-түрғындардың ақшалай табыс мелшерін түзететін механизм. Инфляцияның өсерінен болған түтыну тауарлары мен қызмет көрсетудің қымбаттауын сол механизм арқьшы некен-саяк немесе түгел орнын толтырады. Нарықтык экономика жағдайында түрғындарды әлеуметгік қорғаудың бірден-бір механизмі ретінде индексация өркениетті әлемде кеңінен қодданылады. Ол түрғындардың ақшалай табысы мен сатып алу қабілеттілігін сүйемелдеуге бағытталған. Индексациялауға түрғындардың бюджеттен алатын ақшалай табысы да жатады (жәрдем ақы, зейнет акы, стипендия, жалақы және т.б.).

Индексацияны мынандай түрлерге жіктейді:

— ақшалай табыс индексациясы;

— сақталған акшаны индексациялау және өмір сүру минимумын индексациялау. Жалпы алғанда ақшалай табысты индексациялау механизмы темендегідей түсіндіріледі. Мемлекеттік статистикалык агенстволар органдары тауар мен қызмет көрсетуте бағанын езгеруін бакылап отырады. Осы бакылау түтыну бағасы индексін есептеуге мүмкіндік береді. Осылар түрғындардың жоғ&ітқан (бағаның көтерілуі т.б.) нәрсесі көлемінін бағытын айкындайды және мөлшерінін орнын толтырады.

Индексация ретроспективті немесе кутетіндей болуы ықтимал.

Әлеуметтік қорғаудьщ басты бағыты кедейленген топтарды сүйемелдеу. Кедейлік әлеуметтік тәжірибеде өмір сүру минимумы аркылы өлшенеді.

Күн көру деңгейі дегеніміз не және ол қалай өлшенеді? Өмір суру минимумы деп адамның өмір суруін және оның жумыс күшін калпына келтіруді суйемелдеуге кажетті ақшалай қаржы деңгейін айтамыз. Қоғам дамуы жағдайындағы күн керу деңгейі өмір деңгейінін коғамға кажетті төменгі шекерасын анықтайды. Ғалым -экономистер кун көру деңгейін екі тәсілмен анықтауға талпынды. Бірінші тәсіл минималды тутыну бюджетіне негізделген. Ол отбасы табысының балансы мен шығындарынан (отбасы бюджеті) турады. Мүнда адамнын негізгі физиологиялық және әлеуметтік мәдени түтынысы біркалыпты канағаттандыру тілге тиек етілген. Бүл бір адамға немесе бір жүмыскерге есептегенде ақшалай бағалау әрекеті. Жүмыс күшін үдайы өндіруді қамтамасыз ететін тауар мен қызмет жасаудың саңдык күрамына кеткен шығыңдарды минимадды тутыну бюджеті дейміз. Минималды түлъшу бюджегі мөлшерінің қүны түлъшу күны индексінщ өсуін ескере отырып, кем дегевде бір рет жылына немесе кварталына каралып отырады. Түлыну қоржынының қүрамы да солай каралуы керек. Минималды түтыну бюджеті мөлшерінщ қүны мен қүрылымы арнайы басылымдарда үнемі шығьш түрады.

Кун көру денгейін анықтаудың екінші тәсілінде кедей отбасы өз табысыньщ 1/3 бөлігін тамак өнімдеріне жумсайтыны ескеріледі.

Кун көру деңгейін бюджетінің рационалды тутыну бюджетінен айырмашылығы сол барлык ойдағы тутынуды қанағаггандыруға есептелмеген. Минимумнын максаты — қызмет мен еңбекке кабілеттілікті кальшты үдайы өндіруді кажетгі көлемде қамтамасыз етуі болмақ.

Әлемдік тәжірибеде турғындар табысын ивдексациялаудың екі негізгі турі белгілі: а) автоматты, б) жартылай автоматты, кейде келісімді дейді.

Бірінші турінде, жалақы баға индексінің өсуіне карай пропорциональды кобейіп, кеткен шығынды толык қайырады. Жалакының осындай жүйе бойынша есептелуі оны тиімді үйымдастыруға кері әсерін тигізеді. Себебі еңбек ақыны көтеру оньщ нәтижесімен ешқандай байланыста емес.

Екінші турі Еуропальщ экономикалык қауымдастық елдерінде кеңінен колданылады. Оның мәнісі мынада: жалакының баға өскенін ескере отырып, өсетіндігі жайы букіл екі деңгейінде усыныс жасалып шешіледі. Мувдай келісім кәсіподак, жумыс беруші және мемлекеттің катысуы аркылы жасалып, көп елдерде ғалым-сарапшыларды шақырады. Сосын кәсіпорын өзінің шамасына қарай өткереді, көбінесе үжымдық келісім жасау аркылы жүзеге асады. Мүндай тәртіп индексация механизмін нақты жағдайға, қаржы мүмкіндігіне және еңбек қатынастарына бейімдейді.’

Тулыну бағасы иңдексін анықтау ушін «тулыну коржынын» белгілеп алу керек. Ол әдетге ең қажетгі тауарлардан түрады. Тугыну қоржыны — ту/гыну игілігі мен қызметінің жиынтығы және адамға қоғамда белгіленген минималды тутыну деңгейівде қамтамасыз етіуді айтамыз. Оған жататындар: тағам-тамақтар, киім, аяқ киім, іш киім, гигиена мен санитария заттары, дәрі-дәрмек, жихаз, ыдыс-аяқ, мәдени түрмыс затгары, түрғын-жай, коммуналдық қызмет, мәдени-ағарту шаралары мен демалысты үйымдастыру, түрмыс қызметі, көлік, байланыс, мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу және әлеуметтік басқада кажеттіліктер. Бүларсыз адам емірін елестету қиын.

Әртүрлі әлеуметтік-демографиялык түрғындар топтарында игілік пен кызмет көрсетілуге түтыныс біркелкі емес, сондықтан түтыну қоржыны олардьщ әрқайсысьша белек есептеледі — балаларға, жүмыс істейтіндерге, зейнеткерге, кала және ауьш түрғынына.

Қазақстан Республикасында түтыну қоржыны қүрамы және қүрылымына 33 тауар мен қызмет көрсету тізбесі енген. Дамыған аддерде минимальды түтыну бюджетін кедейліктің шегі ретінде қарап, тізбеге емір сүруге қажетті тауар мен қызмет көрсетудің 300-ден астамын тізбесін қосады.

Қазақстан Республикасы Мемлекетгік статистика комитетінің мәліметі бойынша, негізгі түтыну қоржынының 33 тамак-тағам тізбесі айына бір адамға есептегенде 1995 жылы желтоқсанда 2338 теңге болған екен. Бүл сол уақыттағы минимадды жалақының 300 теңге қүраған кезі.[1]

405Осы алшақтык экономистердің есептеуінше, тұтыну қоржыны қүны мен минималды жалақы денгейінің арасында 1997 жылға дейін сакталған. Шамамен тұтыну қоржынының кұны минималды жалакы деңгейінен 5-6 есе артык.

Дамыған елдер тәжірибесінің негізінде айтар болсақ, егер емір күны жыл бойы + — 5% болса, онда ол қалыпты құбылыс болғаны. Жыл бойы өмір денгейі көтерілсе — онда ол жақсы көрсеткіш; ал 5% темендесе, онда ол аса кауіпті емес. Егер өмір денгейі 5% -дан аса жоғарыласа (немесе өмір деңгейі төмендесе), ондай құбьшысты нарыктык экономикасы дамыған еддерде қолайсыз деп есептеледі. Мұндай жағдайда үкімет мына шараларды колданады: жалақы мен жәрдем ақыны көбейтеді немесе салықтарды төмендетеді. Біздің еліміздің үкіметі барлык жүмыскерге минимальды жалақыны көтере бермейді. Себебі онын кетерумен катар зейнет ақы, стипендия, кемек ақыны және басқада әлеуметтік төлемдерді есіруге тура келеді. Ол үшін косымша каржы кажет, әсіресе ол бюджеттен болмақ. Бюджеттің мүмкіндігі шектеулі және тауар мен кызмет жасауды нақты үлғайтпайынша, еңбек ақыны көтере беру инфляцияның күшюуіне алып келеді. Қазакстан Республикасы әлеуметтік қорғау және еңбек Министрлігі мамандарының ойынша, калыптасып отырған жағдайдан шығудын бірден бір жолы «адрестік» әлеуметгік корғауға көшу (яғни барлык категориядағы түрғындарды корғаудан накты адамды қорғауға көшу. Олардың табыстары минималды жалакыны орташа жан басына шакқандағыдан төмен). Баска шара ретінде олар орташа табысы қалыпты деңгейден жоғары отбасынын үш жастан аскан балаларынан жәрдем акы алып тастауды үсынады. Мысалы, АКДП-да жылына табысы 15 мың доллар күрайтындардан, ол ерлер жалакысының 70-%-ын қараса, онда әйелдер ауырғаны үшін, аяғы ауыр болғанында ешқандай әлеуметтік сақтандыру бойышда жәрдем акы алмайды. Жоғарыдағы мамандардың ойынша, азық-түлік тауарларынан косылған қүнға салықгы алу. Себебі тауар мен тағам түтыну қоржынының «таңбаланғандығын» қосып, ертеректе өндірілгендігі бюджеттен екендігі мөрленген.