Экономикалық өсу және экономикалық даму

КІРІСПЕ

Таңдап алынған  тақырыптың белсенділігін экономикалық өсудің қоғам дамуының басты мақсаттарының  бірі екендігі арқылы түсіндіреміз. Өсу  жағдайындағы экономика өзінің азаматтарының  жағдайын көтеруге және туындайтын әлеуметтік-экономикалық мәселелерді  шешуге мүмкіндік  береді.

Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыздандыру  – макроэкономикалық  реттеудің  маңызды мақсаттарының бірі болып  табылады. Атап айтқанда, экономикалық өсу мүмкіншілігіне осы елдің  экономикалық дамуы, халықтың өмір сүру деңгейі, мемлекеттің бәсекелестік қабілеті және әлемдік қоғамдағы  орны, сайып келгенде елдің болашақта  дамуы толығымен байланысты.

Нарыққа көшу кезінде, экономика және экономикалық қарым-қатынастар дамуының маңызды көрсеткіштері болып  қоғамдық өнім көлемінің өсуі, халықтың өмір сүру деңгейінің, қоғам ауқаттылығының көтерілуі болып табылады. Нарықтық қатынастар жолына тұрған тәуелсіз Қазақстан  Республикасының алдында өнім өндіруді жоғарлату сияқты күрделі мәселелер  тұр. Бүгінгі күнде жас мемлекет бұл мәселелерді сәтті шешіп  келе жатыр, бірақ  экономикалық өсу  қысқа мерзімді мәселе емес, керісінше, болашақта қазақстандық қоғам дамуының ұзақ мерзімді сұрағы болғандықтан, бұл  сұрақ  өте маңызды және дер  кезде қаралуын талап етеді.

Курстық жұмыстың мақсаты – экономикалық өсудің теориялық және практикалық  аспект жетістіктерін  оқу.

Қойылған мақсатқа қарай, қаралатын  мәселелер:

• экономикалық өсу түсінігін қарастыру;
• экономикалық  өсуге әсер ететін факторларды көрсету;
• экономикалық өсудің негізгі көрсеткіштерін анықтау;
• экономикалық  өсудің типтерін қарастыру;
• экономика дамуын жоғарлатудағы мемлекеттің ролін анықтау;
• ҚР-ның қазіргі  экономикалық даму жағдайын сараптау;
• Болашақта дамуын анықтау.

Берілген тақырып өзінің белсенділігінің  арқасында көптеген батыс экономисттері Ж.Б.Сэй, Дж.Кейнс және отандық озық  ғалымдар  К.Н. Нарыбаев, С.С. Оспанов, Б.М. Мұхамедиевпен қарастырылған.

Экономиканы қай жағынан алып қарасақ  та, олардың барлығы экономикалық өсу мәселесiне алып келедi. Бұл мәселенiң  өзектiлiгi халықтың тұрақты өсуiне, өмiр сүрудiң жоғары деңгейiн қамтамасыз ету болып табылады.

Экономикалық өсу ұғымын бiз  ылғида ұзақ мерзiмде қарастырамыз. Өйткенi, қысқа мерзiмде өндiрiс  факторлары тұрақты болып келедi. Осылайша, экономикалық өсу толық  жұмысбастылық жағдайындағы потенциалды  өнiм өндiру деңгейiнiң ұзақ мерзiмдегi қарқыны болып табылады.

Экономикалық өсу қоғамдық еңбек нәтижесін, оның өнегелік, рухани сипаттамаларын көрсетеді. Ол — экономикалық динамиканың көрсеткіші және қайнар көзі. Бұл экономикалық теорияның предметі мәселелерінің екінші жүйесі.

Экономикалық өсудің мақсаты — бұл адамдардың материалдық және рухани қажеттіктерін қамтамасыз ету, қоғам дамуының өнегелік негіздерін күшейту. Адамдардың білімі, дағды-тәжірибесі, қабілеті адамдар капиталын құрайды. Бұл адамдардың болашақтағы өмір-жағдай дәрежесінің кепілі болып табылады.

Қазақстан Республикасы XXI күрделi өзгерiстермен  аяқ басты. Он бес жылдан астам  уақытта елiмiздiң тәуелсiздiгiмен  қатар жүргiзiлiп келе жатқан экономикалық реформалардың маңыздылығы мен  қолданбалылығына тоқталар кез жеттi.

Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк  экономикалық қауымдастықта елiмiздiң  нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасы атап көрсеткенiндей, "мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы  қатарлы елдер қатарына қосылуы  керек”.

Сондықтанда болар, бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ол үшiн елде тұрақты экономикалық өсу және соны жүзеге асыру үшiн мемлекеттiк бағдарламалар немесе стратегиялар қажет. 

Экономикалық өсу әдетте жалпы ішкі өнімнiң  нақты өсуiмен бағаланады және оның өсу қарқынымен тiкелей байланысты. Экономикада құлдырау және өркендеу кезеңiне байланысты өсудiң екi аспектiсi болады: өсу нәтижесiнiң бұрынғы деңгейiне жету және одан асып кету. Қазақстан экономикасы қазiр экономикалық өсудiң қайта жандану кезеңiнде өмiр сүрiп отыр. Мұндай 70 жыл бойы мүлде басқа көзқараста болып келiп, ендi оған керiсiнше нарықтық экономикаға өту кезiнде мемлекеттiң, яғни макроэкономикалық реттеудiң  алатын орны үлкен болуы керек.

Рыноктың әлеуметтік бағытта дамуы  жағдайында экономикалық өсу мен  халықтың өмір сүру сапасы арасында тепе-теңдікті қамтамасыз етуге қиынға соғады. Тепе-теңдік қалыпқа қол жеткізу мүмкіндігін  әлеуметтік-экономикалық дамуды басқару  жүйесіндегі әлеуметтік-құрылымдыќ өзгерістер элементіне байланысты болуы керек. Әлеуметтік сфераның қаржыландыруы қалдыќты принциппен жүзеге асырылып келе жатыр. Қазіргі уақытта ресурстар орталықтандырылған болса, әлеуметтік сфераның аймақық деңгейгеде қаржыландыру үрдісі орын алып отыр. Аймақтық деңгейде қаржыландыру экономикалық өсу мен әлеуметтік дамудың тепе-теңдігі жағдайында тиімді. Дегенмен, мемлекеттік бюджеттің республикалық және жергілікті болып тұрақты қаржылық институтқа айналғандықтан аймаќтық деңгейдің ресурстық, еңбек потенциалы негізінде және экологиялық жағдаймен байланстырып әлеуметтік сфераның дамуына

Батыс елдеріндегі қалыптасқан  экономикалық жүйе шеңберінде экономикалық өсу мәселесі жетекші нақтылы мақсат болып саналады.

Экономикалық өсу ұлғаймалы  ұдайы өндірістің болуымен түсіндіріледі: бұл жыл сайынғы өндіріс көлемінің  сандық әрі сапалық артуы. Яғни, экономикалық өсу деп, өндіргіш күштердің ұзақ мерзімдік дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің ұзақ мерзімді өзгерістерін атайды. Басқаша айтқанда, жалпы ұлттық өнімнің нақты көлемінің өсу қарқынымен өлшенетін немесе осы көрсеткіштің жан басына шаққандағы өсуінің қарқынымен өлшенетін қағидат кең тараған.

Экономикалық өсудің мәні – экономиканың негізгі қайшылығын жаңа дәрежеде шешу және ұдайы өндіру б.т: өндірістік ресурстардың шектелуі мен қоғамдық қажеттердің шексіз болуының арасындағы осы қайшылықты шешудің негізгі екі түрі бар:

Біріншіден, өндірістік мүмкіндіктерді көбейту арқылы.

Екіншіден, бар болған өндірістік мүмкіндіктерді пайдалану тиімділігн жоғарылату және қоғамдық қажеттіктерді  дамыту арқылы.

Бірақ осымен процесс бітпейді: дамудың  әрбір жаңа кезеңінде өндірістік мүмкіндіктердің молаюымен байланысты қоғамдық қажеттердің барлығы қамтамасыз етілмейді. Қоғамдық қажеттіктер, оларды қамтамасыз ететін өнімдердің өндірісін  осы елдің өндірушілері немесе импорт жасалған өнімдердің жеткізушілері  игергеннен кейін пайда болады. Бірақ  осыған қарамастан, қоғамдық қажеттіктер  өндірістік ресурстарға қарағанда  біріншілік, жетекші болып табылады. Өйткені, пайда болған қажеттілік бірте-бірте  жаппайлыққа айналады, ал бұл жағдай өндірістің үздіксіз дамуын талап етеді.

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1.  Экономикалық  өсу және экономикалық даму

Экономикалық  өсу – шығарылатын пайдалы  өнім көлемінің өсуі, яғни  халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарлауы.

Экономикалық  өсу – ұзақ уақыт аралығындағы нақты және әлуетті (мүмкін) ұлттық табыстың  өсуі.

Экономикалық өсу – адамзат  қоғамының үдемелі дамуын бейнелейтін  ең маңызды үдерістерінің бірі. Соның  негізінде адамзаттың “мәңгі” проблемалары: қажеттіліктерді қанағаттандырудың  жолдары мен түрлерін іздестіру, ғылымды дамыту, табиғатты сақтау мәселелері шешіледі. Экономикалық өсу  ұғымы өндірістің нақты көлемінің  қысқа мерзімдік шарықтаулары мен  құлдырауларын емес, ал ұзақ мерзімді уақыт аралығында өндіргіш күштердің  дамуымен байланысты өндірістің нақты  көлемінің ұзақ мерзімді өзгерістерін білдіреді.

Осы (жаңа) заманғы теория мен практикада “экономикалық өсу” термині елдің  Жалпы Ішкі Өнімнің (ЖІӨ) немесе Жалпы  Ұлттық Өнімнің (ЖҰӨ) нақты көлемінің  ұлғаюын көрсетеді, яғни экономикалық өсу пайыздық тұрғыда есептеледі және өткен жылғымен немесе қайсыбір базалық жылмен салыстырғанда, ЖІӨ (ЖҰӨ) көрсеткішінің өсімін сипаттайды. Экономикалық өсуді анықтау кезінде, ЖІӨ көрсеткіші салыстырмалы бағалар  мен шарттар бойынша немесе осы  көрсеткіші есептеуде баға факторы  және өзге де құрылымдық өзгерістерді есепке алусыз есептеледі.

Экономикалық даму экономикалық өсуге  қарағанда шаруашылық прогресті  толығырақ сипаттайды. Ол тек қана өндірістің көбеюін ғана емес, сонымен  қатар ұлттық шаруашылықта жаңа прогрессивті пропорциялардың пайда болуын білдіреді. Олар, өз кезегінде келесі дамудың  негізін салады. Экономикалық өсу  ең бірінші, жасалған өнімнің сандық өсуімен байланысты. Ол өндірісті  және товар ассортиментін жаңарту, экологиялық ортаны сақтау сияқты шаруашылық дамуының маңызды бағдарларын елемей алады. Ал тура осы процестер экономикалық дамудың және оның жоғарырақ сапалы сатысына өтуіне кедергі болады. (1-сурет)

Графикалық түрде (1-сурет) экономикалық өсу ұдайы түрде өндіру мүмкіншілігі қисығының оңға жылжуымен беріледі. Бұл шегініс экономиканың товар  өндіру және қызмет көрсету қабілетінің  өсуін сипаттайды. Егер экономиканың барлық ресурстары (еңбек, капитал, т.б) пайдаланылмайтын болса, онда экономика  өзінің барлық мүмкіншіліктерін жүзеге асыра алмайды, яғни графикалық түрде  экономика «ОАВ үшбұрышының ішінде жұмыс істейді.» АВ және СD қисықтарында қалу үшін, жиынтық  сұраныс тез  өсуі және өсіп келе жатқан экономиканың өндіріс мүмкіншілігін толығымен  пайдалану керек.

Егер экономиканың кез келген ресурстарының  біреуі тиімді бөлінбесе, яғни өнімдірек  және пайдалы жерде қолданылмаса, онда экономика өндіріс қисығында  жұмыс істемейді.

Экономика баяу оңға жылжитын өндіріс  қисығында әрекет етуі керек, ол үшін оның ресурстары толығымен қамтылуы және тиімді орналасуы керек. Еңбекпен толық қамтымуды жою және экономиканың өсіп келе жатқан өндірісін қолдану  үшін, қазына және қаржы полициясы  жиынтық сұраныстың жылдам өсуін  қамтамасыз етуі керек.

Дүниежүзілік банктің ресми анықтамасына сәйкес жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) – нақты елдің аумағында бір жылдың ішінде өндірілген барлық тауарлар мен көрсетілген қызметтердің жиынтық құндылығы. ЖҰӨ-нің ЖІӨ-нен айырмасы (өзгешелігі), жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ), сондай-ақ ел азаматтарының шетелдерден алған табыстарын да қосып, шетелдіктердің елден әкеткен табыстарын шегеріп тастайды.

Экономиканың өсуі көбінесе тұтынудың  жаңа түрлерін қанағаттандыру қабілеті болып табылады. Сонымен қатар  ірі әлеуметтік экономикалық мәселелерді  шешуге бағытталады. Сондықтан экономикалық теория “экономикалық өсу” категориясына  теориялық және практикалық тұрғыдан ерекше мән береді.

Экономикалық өсу деп нені түсінуге болады? Экономикалық өсу ұлғаймалы  ұдайы өндірістің болуымен түсіндіріледі: бұл жыл сайынғы, қоғамдық өнімнің  сандық әрі сапалық артуы және олар екі топтан: өндіріс құралдары  мен тұтыну құралдарынан тұрады. Жыл  сайынғы қоғамдық өнім көлемінің  өсуі ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстенсивті типіне немесе ұлғаймалы  ұдайы өндірістің интенсивті типіне негізделе дамиды.

Ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстесивті типінде өнім шығаруды екі есеге  арттыру үшін, жұмыскер саны және өндірістік қорлары екі есе ұлғаюы қажет.

Ұлғаймалы ұдайы өндірістің интенсивті типінде осындай нәтижеге жұмыс  күшін және өндірістік қорларды дұрыс  қолдану арқылы қол жеткізуге  болады.

Практикада бұл ұлғаймалы ұдайы  өндірістің типтерін белгілі арақатынаста немесе бірін-бірі толықтыратын жағдайда кездестіреміз.  Қазіргі жағдайда, ҒТР жағдайында, өндірістің интенсификациялануының негізінде барлық дамыған елдерде экономикалық өсудің жаңа сапасы қалыптасты: ал техникалық жарақтандыру мен еңбек өніміділігінің өсуі, ресурстарды қамтамасыз ету, қаржы қайтарымының көтерілуі негізінде жүзеге асады.

Экономикалық даму, әдетте, келесідей  іс-әрекеттердің нәтижесінде орындалуы  мүмкін.

• Жұмыс күшінің санын көбейту. Егер жұмыс күшін құратын адамдардың санын көбейтсе, онда экономиканың өндіріс қуаты міндетті түрде артады. Мысалға, соңғы жылдардағы еңбек ресурстарындағы әйелдердің санының өсуі АҚШ-тың өндіріс қуатын арттырады.
• Еңбек өнімділігін арттыру. Егер әрбір жұмысшы көбірек өндіре бастаса (кез-келген), онда мемлекеттің өндіріс қуаты өседі.
• Техникалық деңгейін көтеру. Техникалық сипаттамалары жақсартылған машиналарды қолдану еңбек өнімділігін арттырудың ең негізгі және маңызды жолы болып табылады. Алайда, бұл шартты орындау үшін ғылым мен техниканы үдемелі дамыту қажет.
• Капитал жинақтау. Өндірісті дамыту үшін тек қана тұтыну тауарларын өндіріп қоймай, онымен қатар қоғам өзінің ресурстарының бір бөлігін тиімді машиналар, станоктар, фабрикалар және т.с.с. сатып алу үшін жинап, оны сатып алып, оларды өндірісте қолдану керек.
• Кәсіпорынның ақша қаражатын жұмсауын өсіру. Кәсіпорын еңбек өнімділігін арттыру үшін жаңа сапалы құрал-жабдықтар алу, ғылыми зерттеулер мен дайындықтар жүргізу, жұмысшыларды оқыту және басқа да жолдарын пайдалануға қаржыны тиімді жұмсауға міндетті. Оған қосымша бұл тұста үкімет тарапынан кәсіпорындарды еңбек өнімділігін арттыруға ынталандыру мақсатында бөлінетін қаржыларды да қолдану қажет.