Меншік және оның формалары

  Нарық эканомикасының негізін жеке адамдар  меншігі құрайды, бірақ ол баяғы  қалпынан көп өзгерген. Меншік эволюциясы нәтижесінде біздің елімізде (басқа  да ТМД елдерінде) оның жаңа, біріктірілген (ассоциацияланған) формалары өмірге келді: ұжымдық, топтық акционерлік  салыстырмалы түрде айтар болсақ Батыс эканомикалық теориясы меншіктің  жеке формасында барлық меншіктік емес формаларды қарастырады. Оның үстіне қазір  меншіктің жеке формаларымен қатар  мемлекеттік формасында дамып отыр, осыған байланысты бүгінгі кезде  меншіктің аралас формалары да өмір сүруде.

  Меншік  нысандарын зерттеу барысында жеке және қоғамдық меншік категориялары  айналасында күрделі пікірталастар  туады. Көптеген авторлар жалпы халықтық, қоғамдық, мемлекеттік ұжымдық меншік түсініктерін бірдей деп қарап, олардың  атауларын тек синонимдер деп  түсіндіреді.Осы сияқты жеке меншік категориясын да әр түрлі атпен атай береді. Олай болса, алдымен меншік формасы дегенімізне?

  Осыны бір жүйелеп түсініп алу керек  сияқты. Сонымен, меншік формасы –  меншік субъектісінің нышандарыбойынша сипатталатын өлшем немесе белгі (критерий). Ол әр түрлі меншік объектілерінің бірыңғай табиғат субъектеріне жататын (қатарында болуын) анықтайды. Оны  анықтайтын өлшемдер мен белгілер бірнешеу болуы мүмкін: иемдену формасы  бойынша, меншік құқығы бойынша, субъект  бойынша. 
 
 
 
 

  Алайда  меншік формаларының жиыньығын жалпы  түрде сипаттап сөрсетуге болады. Олар:

1. жалпы халықтық меншік – қоғамның барлық мүшелерінің жалпылама және теңдей қолдары жететін меншік (табиғи ресурстар);
2. мемлекеттік – қазба байлықтар, негізгі өндірістік қор, айналым қоры (жалпы халықтық меншіктің бөлігі)
3. өңірлік мемлекеттік - өңірлік мемлекеттік органдар қарамағына берілген меншік;
4. коммунальдық – жергілікті мемлекеттік органдарға берілген меншік;
5. ұжымдық – жоғарыда көрсетілген меншіктердің бөлінбейтін бөлігі, белгілі бір мерзімге кәсіпорын ұжымының иелігіне және ұйғарымына берілген меншік (қолданыстағы заңдарға сәйкес пайдалануға);
6. бірлескен үлестік меншік –  бірікке топтар мүшелеріне қарасты, жаңадан құрастырылған, сатып алынған мүліктер, оны бөлуге болады, заң бойынша өздері дербес пайдалана алатын меншік;
7. жеке адамның меншігі - мүлік, зат, хабарлама түріндегі жеке адамға қарасты, азаматқа – меншік иесіне қойылатын заңдық нормаларды сақтай отырып пайдаланылатын меншік;
8. жоғарылардан басқа қоғамдық ұйымдар меншігін, топтық меншігін, отбасылық меншіктерін бөліп көрсетуге болады.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3.2 ҚР-ғы меншік туралы заң. 

  Меншік  құқығын 1961 жылы ағылшын заңгері А. Оноре, оның 11 элементін ашып көрсетеді. «Оноре тізбегі»; иелік ету, пайдалану, басқару, иелену, есептер шығару, қауіпсіздік, ұрпаққа қалдыру, мерзімсіз (бүкіл ғұмыры бойынша) пайдалану, басқаларға қауіп төндірмей пайдалану, қарызына төлеу арқылы иеліктен шығару және меншік құқығын «қайтару» (біреуге берген құқығын мерзімі өткен соң өзіне қайтару).

  Осы заңда меншік құқығының ережелері  келтірілген: 

  «188-бап  – меншік құқығы ұғымы және оның мазмұны.

  1) Меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.

  2) Меншік иесінің өз мүлкін иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы болады.

  Иелену  құқығы дегеніміз – мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды  заң жүзінде қамтамасыз ету.

  Пайдалану құқығы дегеніміз – мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң  жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайдалы  кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін.

  Билік ету құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің  заңмен қамтамасыз етілуі.

  3) Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.

  4) Меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс. Құқықтармен заңды мүддделерді бұзушылық басқа нысандарымен қатар, меншік иесінің өзінің монополииялық және өзге де басымдық жағдайын, пайдаланып қиянат жасауынан көрінуі мүмкін.

  Меншік  иесі өз құқықтарын жүзеге асырған  кезде азаматтардың денсаулығы мен  айналадағы ортаға келтіріуі мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын  қолдануға міндетті.

  5) Меншік құқығының мерзімі шексіз. Мүлікке меншік құқығы осы кодексте көзделген негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мүмкін.

  6) Заң құжаттарында көзделген реттерде, жағдайлар мен шектерде меншік иесі өз мүлкін басқа адамдардың шектеулі түрде пайдалануына жол беруге міндетті. 

  191-бап  – жеке меншік  ұғымы және оның  түрлері:

  1) Жеке меншік азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді.

  Қоғамдық  меншік, соның ішінде діни бірлестіктер меншігі жеке меншікті ерекше түрі ретінде көрінеді.

  2) Заң құжаттарына сәйкес азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі бола алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез келген мүлік жеке меншікте болуы мүмкін.

  Жеке  меншікте болатын мүліктің саны мен  құны шектелмейді. 

  192-бап   Мемлекеттік меншік  құқығы:

  1) Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік түрінде көрінеді.

  2) Республикалық меншік республикалық қазынадан және заң құжаттарына сәйкес мемлекеттік республикалық заңды тұлғалар бекітіліп берілген мүліктен тұрады.

  Республикалық бюджет қаражаты, алтын-валюта қоры мен  алмас қоры, тек қана мемлекеттік  меншік объектілері және мемлекеттік  заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан  Республиткасының мемлекеттік қазынасын  құрайды.

  3) Коммуналдық меншік жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген  мүліктен тұрады.

  Жергілікті  бюджет қаражаты және мемлекеттік заңды  тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды.

  4) Мемлекеттік меншіктегі мүлік мемлекеттік заңдытұлғаларға шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен бекітіліп берілуі мүмкін. 

  Ортақ меншік.

  209-бап.  Ортақ меншік ұғымы,  оның пайдал болу  негіздері.

  1) Екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады.

  2) Мүлік меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы үлестері белгілене отырып (үлестік меншік) немесе ондай үлестер белгіленбей (бірлескен меншік) ортақ меншікте болуы мүмкін.

  3) Мүлікке ортақ меншік үлестік меншік болып табылады, бұан мүлікке ортақ меншік құру заңда көзделген реттер қосылмайды.

  4) Ортақ меншік екі немесе бірнеше адамның меншігіне мүлік түскен кезде пайда болады, оны өзінің мақсаты өзгертілмейінше бөлуге болмайды (бөлінбейтін заттар), өйткені ол заңға сәйкес бөлінуге жатпайды.

  Бөлінетін мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта көзделген реттерде пайда  болады.

  5) Бірлескен меншікке қатысушылардың келісі бойынша, ал келісімге қол жетпеген жағдайда – сот шешімі бойынша ортақ меншікке осы адамдардың үлесті менешігі белгіленуі мүмкін. 

  235-бап.  Меншік құқығына  ие болу негіздері.

  1) Егер шартта немес заңдарда өзгеше көзделмесе, жаңа затқа меншік құқығы оны дайындаған немесе жасаған тұлғаға тиеді.

  Мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған  жемістерге, өнімге, табысқа меншік құқығы осы Кодекстің 123 бабына сәйкес алынады.

  2) Меншік иесі бар мүлікке меншікке құқығына басқа адам сатып алу – сату, айырбастау, сыйға тарту немесе осы мүлікті иеліктен айыру туралы өзге мәміленің негізінде ие болуы мүмкін.

  Азамат  қайтыс болған ретте оған тиесілі  мүлікке меншік құқығы өсиетке немесе заңға сәйкес мұрагерлік бойынша  басқа адамдарға көшеді.

  Заңды тұлға қайта ұйымдастырылған  ретте оған тиесілі мүлікке меншік құқығы қайта құрылған заңды тұлғаның құқықты мирасқорларына – заңды  тұлғаларға көшеді. (осы Кодекстік 46-бабы)

  Меншік  иесінің мүлкін меншік иесінің еркінен  тыс басқа тұлғаға беруге осы  Кодексте көздергеннен басқа реттерде жол берілмейді.

  3) Осы Кодексте көзделген реттер мен тәртіп бойынша тұлға меншік иесі жоқ мүлікке, меншік иесі белгісіз мүлікке, не меншік иесі бас тартқан немесе өзге негіздер бойынша ол меншік құқығын жоғалтқан мүлікке меншік құқығын алуы мүмкін.

  4) Тұтыну (тұрғын үй, тұрғын үй-құрылыс, саяжай, гараж неме өзге) кооперативтінің мүшелері, жарна жинақтауға құқығы бар, пәтер, саяжай, гараж және кооперати осы адамдардың пайдалануына берген өзге де үй-жай үшін өзіің үлестік жарнасын толық төлеген басқа да адамдар аталған мүліктің меншік құқығына ие болады. 
 

                                      Қорытынды. 

    Сонымен, мен меншік категориясының экономикалық мазмұнын, оның эволюциялық өзгеруін, меншік қатынастары мен құқықтары, оның субъектілері мен объектілері  арасындағы байланыстық қатынастарын, әр түрлі формаларын жинақтадым. Нарықтық экономика әрбір қарапайым азаматтардың нарық жағдайына бейім болуын, қазіргі қоғамның объективті заңдарын, рыноктың қыры мен сырын, ерекшеліктерін жалпылама орташа деңгейде болса  да білгенін қолдайды. Олардың нарық  жағдайындағы өз құқықтары мен міндеттерін  жақсы түсініп, бүгінде аласапыран өзгеріп отырған өмірден өз еншілерін  алып, өз тұрмыс қажеттілігіне пайдалана  алатындай дәрежеде сауатты (нарыққа  байланысты) өмір сүруіне өте қолайлы.

    Меншіктің құқықтық негіздері Қ.Р.-сы конституциясына  ендірілген, сондай-қа ол құқық жекешелендіру  туралы заңдармен бекітілген. Басқа  да қосымша заңдар, дәлдеп айтқанда, кәсіпорынға, мүліктік аманатқа, жалға  беруге, банкротқа ұшырауға байланысты заңдар қабылданды.

    Әдетте, эканомикалық теория меншіктің екі  базалық формасын бөліп көрсетеді: жеке меншік және мемлекеттік. Ал соңғы  кезде (нарық жағдайында меншіктің  жеке меншік формасының өзі жеке бастық мүддесін іске асыру бағытында екі, негізгі шаруашылық формада жүргізіледі.

    1) Меншіктің жеке меншік формасы (шаруа қожалықтары, жеке қосалқы шаруашылықтар)

    2) Меншіктің ұжымдық формасы (кооперативтер, шаруашылық серіктестіктер, олардың ассоциациялары т.б.)

    Меншік  нысандарын зерттеу барысында жеке және қоғамдық меншік категориялары  айналасында күрделі пікірталастар  туады. Көптеген авторлар жалпы халықтық, қоғамдық, мемлекеттік ұжымдық меншік түсініктерін бірдей деп қарап, олардың  атауларын тек синонимдер деп  түсіндіреді.Осы сияқты жеке меншік категориясын да әр түрлі атпен атай береді. Олай болса, алдымен меншік формасы дегенімізне?

    Осыны бір жүйелеп түсініп алу керек  сияқты. Сонымен, меншік формасы –  меншік субъектісінің нышандарыбойынша сипатталатын өлшем немесе белгі (критерий). Ол әр түрлі меншік объектілерінің бірыңғай табиғат субъектеріне жататын (қатарында болуын) анықтайды. Оны  анықтайтын өлшемдер мен белгілер бірнешеу болуы мүмкін: иемдену формасы  бойынша, меншік құқығы бойынша, субъект  бойынша.