Монополия және оның түрлері

2. Монополистік (грекше "монос" - жалғыз, "полео" – сатамын)  бәсеке нарығын бағаның кең  өрісінде сауда жасайтын көптеген  сатушылар құрайды. Мұндай мүмкіндік  сатушылардың сатып алушыларға алуан түрлі тауарларды ұсыну қабілетімен байланысты болады. Бұйымдар "бір-бірінен салалық қасиеттері сыртқы безендірілуі (сауда белгілері, сауда маркілері т. б.), сонымен бірге ілесе жүретін қызметтердің жиынтығы (ассортименті) бойынша ерекшеленеді. Сатып алушылар осындай ерекшеліктсрді ескере отырып, ондай тауарлар үшін нарықта тіркелген ең жоғары бағаға дейін төлеуге дайын болады. Мұндай нарыққа киімдер нарығы, аяқ-киімдер нарығы, бөлшек сауда саласы жақын тұрады.   .

3. Олигополиялық (грекше "олигос" - көп емес, "полео" - сатамын) бәсеке нарығында баға белгілеу саясаты мен маркетингтік стратегияға аса сезімтал аз ғана сатушылар тобы құрайды. Олигополиялық нарықтың қатысушыларының көп болмауы көбінесе ондай нарықка ену жағдайының қиындығымен байланысты. Мұндай нарықтың елеулі белгілерінің бірі - оның қатысушыларының бағаны өсірудің ұзақ мерзімді тиімді нәтижесіне қол жеткізе алмайтындықтарында, себебі бәсекелестері оларды бағаны темендетуге мәжбүр етеді. Олигополиялық бәсеке жағдайында өнімдер стандартталады (мысалы, болат, алюминий) немесе дифференцияланады (жіктеледі, мысалы автомобильдер, тұрмыстық при6орлар жөні. т.б.).

4. Таза монополия жағдайында, жеке кәсіпорындар бәсекелестердің  болмауына байланысты өздерінің  дара үстемдігін орнықтыруға тырысады. Монополист кәсіпорындар өздерінің экономикалық үстемдігін шаруашылық шарт жасасу, сапасыз өнім шығара отырып оны жоғары бағамен сату арқылы жүзеге асырады. Сөйтіп, көп еңбек сіңірмей-ақ монополиялық жоғары пайда табады. Монополиялық үстемдік ақша-қаржы жүйесінің дағдарысы, жалпылама тауар ашаршылығы кезінде экономиканың ауыр жагдайын мейлінше шиеленістіреді. Көп жагдайда монополист кәсіпорындар орасан зор жетіспеушілікті саналы түрде қоздырады, ал ол ақшаның құнсыздануына, оның сатып алу қабілетінің нашарлауына, сөйтіп тікелей зат айырбасының, (натуральды айырбас, бартер) өріс алуына әкеліп соқтырады.

Монополизммен күресу үшін бір-бірімен байланысты екі мақсатты жүзеге асыру керек: экономиканың монополиялық құрылымын жою {өте тығыз шоғырландырылған өндірісті бөлу, бәсекелі жаңа өндіріс салаларын жасау, кәсіпкерлікке кең жол ашу т.б.); заң жүзінде монополияға қарсы саясатты белсенді түрде іске асыру. Бұл арада ескеретін жайт-монополияға қарсы заңдылық кәсіпкерлерге экономикалық емес жолмен жасалатын қысым қаруына айналмауы керек. Себебі, дамыған нарық қатынастары жоқ кезде монополизмге қарсы күрес әкімшілдік-әміршілдік жүйенің сақталуына және күшеіне жақсы бүркеме болуы мүмкін. Қорыта айтқанда, экономикадағы монополиялық үстемдікті жоймай нарықты экономнканы дамыту мүмкін емес.

Жетіншіден, шаруашылық субъектілерінің нарық туралы нақтылы  мәліметі (маркетинг қызметі), олардың  өздері шығарған тауарларға өздерінің  баға белгілеу құқы да нарықты экономиканың пайда болу шарттарына жатады.

Қазіргі нарық құрылымы жағынан сан-алуан элементтерден тұрады. Оның құрылымын әртүрлі белгілеріне қарай өзара байланысты бірнеше түрлерге бөлуге болады.

Монополиялық бәсеке нарығы, сапасы, қасиеті, сыртқы безендірілуіне қарай ерекшеленетін тауарлардың  әртүрлі вариантын ұсынатын көптеген сатушылар мен сатып алушылардан тұрады. Осыған байланысты нарықты "сатушылар нарығы" және "сатып алушылар нарығы" деп те бөледі. "Сатушылар нарығында" сатушылардың үстемдігі орын алады, ал сатып алушыларға нарықтың "белсенді қайраткерлері" болуға тура келеді. Нарықтың бұндай жағдайы өндірушілердің монополиялық үстемдігі қалыптасқан елдерге тән.. "Сатып алушылар нарығында" экономикалық үстемдік тұтынушылар, сатып алушылар жағында болады, мұнда сатушыларға нарықтың ең "белсенді іскерлері" болуға тура келеді. 

 

 

 1.3  Таза монополия жағдайындағы фирма                             

      Тарихи  логика тұрғысынан жетілген бәсекелі  рынокты талдаудан кейін жетілмеген  бәсекелі рынокты зерттеуге көшу  қиын емес еді. Жетілмеген бәсекелі  рынокты талдауға көрнекі үлес қосқан экономистердің қатарына О. Курко, Э. Чембирлин, Д. Робинсон, Д. Хинс және тағы басқалары жатады. Жетілмеген бәсекелі рынокты механизмін анығырақ түсіну үшін рыноктық құрылымдарды жіктеуді қарау маңызды. Солай болғанда жетілген мен жетілмеген бәсекелердің арасындағы айырмашылықтар анығырақ көрінеді.

         Нақты жағдайда тек таза (жетілген) немесе жетілмеген бәсекелі «таза»  монополия болмайды. П. Самуэльсонның  пікірінше, нақты өмірде монополиялар  жетілмеген бәсекенің элементтерімен  ерекше қабысуы ретінде көрініс алады.

        Мононполияны талдауда «монополия»  ұғымының бір мәнді еместігін  есепке алудың маңызы бар. Бәрінен  бұрын бұл құбылыстың мәнін  өз этимологиясынан («моно» - біреу,  «полео» - сатамын) шығару дұрыс  емес. Нақты өмірде рынокта бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе. Олай болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фирманы табу мүмкін емес.

Р Д

 

                                     Р3

                                     Р2

                                     Р1

                                                                                                                                       Д

                                        

                                        0                                              Q           Q    

1-сурет

1 – суретте  ДД   сызығы сұраныстың абсолютті түрде икемді емес екенін көрсетеді, қандай баға болса да (тіпті өте жоғары бағада), сатып алушы бәрібір Q1 санындағы тауарды сатып алады. Біріақ, бұл тауар не тауар? Қатерлі ісік ауруына дәрі ме? Ақыр соңында төлем қабілетті сұраныс шектеулі (мысалы Р3 деңгейімен), және фирма ОР тіктігі арқылы шексіз жоғары (бағаны өсіріп) қозғала алмайды.

 Сондықтан «Таза»  монополия ұғымы туралы әр  уақытта шарттылықтың белгілі бір үлесі бар екенін ұмытпау керек. Кейбір экономистердің осы ұғымға балама іздеуі кездейсоқ емес, мысалы, "жетілмеген бәсеке" (П.Самуэльсон), "баға іздеуші" (П.Хейне).

 Жетілген бәсеке  және «таза» абсолютті монополия  екі логикалық шекті, қарама-қарсы рыноктык жағдайды бейнелейтін теориялық абстракциялар. Бұл үлгілер әрбір осы жағдайларда өз пайдасын барынша көбейтуге ұмтылатын жеке фирманың рационалды тәртібінің шарттарын тұжырымдауға мүмкіндік береді.

«Таза» монополияның абстрактілі жағдайлары мынандай маңызды сипаттармен ерекшеленеді.

1. Монополистік деген жақын субституттарда (яғни, өзара алмастыратын тауарлар) жоқ тауарды жалғыз сатушы. Бұл жағдайлардың шарттылығы жоғарыда айтылды.
2. Монополистік – сатушы рыноктық қатынастарға – тек өз өнімін сатып алушымен түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынандай: егер моноплист бағаны кемітсе, онда одан көп өнім сатып алынады. Бір қарағанда монополистің өз өнімінің бағасын төмендетуі туралы пайымдау оғаш көрінуі мүмкін. Өйткені үйреншікті түсінікте монополист ұғымы шамадан тыс жоғары бағалармен байланысты. Монополист фирманың рыноктағы хал-ахуалын түсіну үшін жетілген және жетілмеген бәсекелердің шарттарын тағы да салыстыру керек.

         Жетілген бәсекеде фирма (өндіруші) рыноктық бағаға әсер алмайды. Баға деңгейіне бақылаудың көлемі жетілмеген бәсекенің формаларына байланысты әр түрлі. Бірақ бастысы – монополист саналы түрде пайда ең жоғарғы болатын баға деңгейін іздейді және соны белгілейді. Мұндайда сұраныс қызметі белгілі болады, яғни монополист оны өзгерте алмайды деп болжанады. Ал, егер сұраныс икемділігі категориясын еске алсақ, мынандай заңдылық бар: егер баға өссе, онда сұраныс (басқа шартылықта) төмендейді және керісінше, баға төмендесе, сұраныс өседі.  Егер «таза» монополист барлық рынокты басып алса, онда ол қосымша көлемде өнім сату үшін, бағаны төмендету керек екенін біледі. Бұл факт монополистің бағаға билігі абсолютті емес екенін тағы да қуаттайды, ол өзінің сыртынан бәсекелестерінің оның тауарларының субституттарын өндірушілердің тынысын сезінеді.

        Олигополия рыногы мынандай типке  бөлінеді: бірінші түрдегі  олигополия  үлкен мөлшердегі кәсіпорындары  мен біртекті өнімді салалары  жатады. Екінші түрдегі олигополияға  дараланған тауарлар сататын  бірнеше сатушылар жатады. Дараланған өніммен монополистік бәсеке рыногыгда сатып алушы тауардың бір түрін таңдайды, оны нақ осы сорты, сапасы, сатуға дайындалуы, сауда маркасы, қызмет көрсету деңгейі және тағы басқаларға назар аударады. Өнімнің даралануы тұтынушыға көрсетілген игіліктер мен қызметтерде біртектіліктің жоқтығын білдіреді. Бұл жәй ғана айырмашылық, мысалы, автомобилдің түсінде немесе олардың маркасында емес. Тіпті бір сорттағы банкідегі сыра тұтынушының көзқарасы тарапынан даралануы мүмкін. Мысалы, егер сатып алушы бұл сыраны сымбатты сатушысы бар дүкенен сатып алуға әдеттенсе, онда басқа дүкендегі осындай сыра оны қызықтырмайды.

        Ғылыми айналысқа "өнім даралануы"  ұғымын енгізген Э.Чемберлиннің  жұмыстарының маңызын атап өткен  жөн. Рыноктағы монопольді билікті  Э.Чемберлин бәрінен бұрын сатылып жатқан тауарлардың ерекшеліктері мен сипатын ескереді. Ол сатушы мен сатып алушының рыноктық қатынастарының белгілі дәрежеде өнімнің сипатына байланысты екеніне көңіл аударады. Өнім дараланған жағдайдағы монополия бағаға қайсыбір билік ретінде сипатталады. Сондықтан сұранстың баға бойынша иікпелілігі сияқты факторы ерекше маңызды болады. Жетілген бәсеке жағдайында тауарлардың біртектілігінде қандайда бір форманың өніміне сұраныс абсолютті икемділігімен сипатталады, өз өніміне бағаны өсіріп сатушы ештеңе сата алмайды, ол төмендетіп қалай болса да көп сата алады. Неге? Өйткені рынок «белгілер» бағада өз тауарына бағаны көтерудің ешқашан мәні жоқ. Егер айналада дәл сондай, бірақ бағасы төмен тауарлар көп болса, қымбат тауарларды ешкім алмайды.

Тауарлардың әркелкілігінде басқаша жағдай қалыптасады. Өнімді даралау арқылы сатушы өз тауарына сұраныстың бағалық икемділігін  азайтуға мүмкіндік алады. Бұл оның бағаға монопольді билігін күшейткенін  куәландырады. Бұл деген бағаның  алатындығын, алайда өткізу көлемінің азаймайтындығын сипаттайды. Неге? Өйткені бәсекелестер төмен бағамен осы өнімге көзі үйренген, сатып алушыларды тарта алмайды. Бұдан қандай қорытынды шығаруға болады? Ол мынадай: дараланған өнім жағдайында, баға бәсекенің жалғыз құралы емес. Аса маңызды құралына тауар сапасы да айналады. Сонымен, монополистік бәсеке жағдайында фирманың өткізу көлемі бағадан басқа, өнім ерекшеліктері және өнім өткізу көлемі бағадан басқа, өнім ерекшеліктері және өнім өткізу шығындары сияқты факторлармен анықталады. Өткізу шығындары ерекше маңызды. Фирманың шығындарға баратын себебі, олар сұранысты қалыптастырады, өнімге «бейімдейді». Өткізуге барынша тән шығын формасы жаранама. Жарнама сұраныстың икемділігін бағаны көтеру шекарасын жылжыта отырып төмендетеді. Сұраныс қисық сызығы  ДД жағдайынан   Д1Д1   жағдайына жылжи алады.

Пайданы көбейту жағдайларын  талдаудан бұрын алдымен жетілген және жетілмеген бәсекелі екі фирма  өкілдерінің тауарларының қисық  сызықтарын салыстырамыз. Бұл графиктерден көрінгеніндей жетілген бәсекелі фирма (26, а-сурет) рыноктык бағаға әсерін тигізбей қанша сатамын десе, сонша сата алады. Сондықтан оның   ДД сұраныс қисығы көлбеу жатыр. Рыноктық бағаға әсер ете алмауы, салаға кіретін фирманың өндірісі көлемінің салыстырмалы түрде үлкен еместігінде.

Жетілмеген бәсекелес  фирма жағдайында (26, б-сурет) ДД сұраныс қисығы төмен жылжиды, өйткені Q сұранысы көп болған сайын соған сәйкес төмен баға белгілейді. Сондықтан монополист фирма рынокқа тауардың үлкен көлемін шығарғанда, оның бағасы төмендейді. Егер фирма толық монополияға ие болмаса Р, яғни бағаны қысқарту 26, б-суретінде көрсетілгендей, оның бәсекелесін ДД сұраныс сызығын солға Д1Д1 жағдайына жылжытады, сондықтан қарсыласушы фирмаға байланысты баға төмендеген күнде енді аз көлемде тауарларды сатуға болады. Жоғарыдағы графиктерді салыстырудан шығатын қорытынды мынадай: сұраныс сызығының көлбеу болуы фирманы жетілген бәсеке ретінде сипаттайды. Егер сұраныс сызығы төмендесе, онда фирма жетілмеген бәсекеде болады. Сұраныс қисық сызығының өзгерген сипаты жетілмеген бәсеке кезіндегі шекті табыстың (MR) өсіңкілігіне әсер етеді.

 

                                                                                                     2-кесте

 

Өндірілген  тауарлар саны	Бағасы	Жалпы  табыс	Шекті  табыс
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	41 39 37 35 33 31 29 27 25 23	41 78 111 140 165 186 203 216 225 230	41 37 33 29 25 21 17 13 9 5