Негізгі қорларды тиімді пайдалану экономикасы

       Бастапқы  құн – қалдық құны                           әр жылдағы

        Жалпы өндірілуге тиісті өнім саны   х   өндірілген өнім саны  =

           2000000  - 200000

       =--------------------------  х әр жылдағы өндірілген өнім  саны   =

               15000000

       =0,12теңге  х әр жылдағы өндірілген өнім  саны

       Станоктың бір дана өнім өндіруге есептелетін  амортизациялық аударым мөлшері  бұл әдіс бойынша жоғарыда табылғандай 0,12 теңгені құрайды, яғни он екі (12) тиын.

       Егер  станок      

       бірінші жылы  4 миллион

       екінші  жылы   4  миллион

         үшінші жылы  3 миллион

         төртінші жылы 2 миллион

         бесінші жылы   2 миллион өнім  өндірсе, онда оған әр жылда  есептелетін амортизациялық аударым мөлшері

       бірінші жылы  480 000тг = 4 миллион х 0,12 = 480 000

       екінші  жылы   480 000тг = 4 миллион х 0,12 = 480 000

       үшінші  жылы  360 000тг = 3 миллион х 0,12 = 360 000

       төртінші  жылы  240 000тг = 2 миллион х 0,12 = 240 000

       бесінші жылы   240 000тг = 2 миллион   х 0,12 = 240 000

Кесте 5 - Станокқа өндірістік әдісі бойынша амортизациялық аударым кестесі

 
 

       Кумулятивті әдіс.

       Кумулятивті әдіс- латынтілінен аударғанда өсу, жиналу деген мағынаны білдіреді.

       Кумулятивті әдіс деп айтылуының себебі осы әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым сомасын есептейтін формуланың  алымы негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал бөлімі ол активтің пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандарының қосындысына тең болуына байанысты. Бұл формула мына түрде жазылады:

                    Қалған жылдар саны

       АА   = -------------------------------          х   (бастапқы құн – қалдық құн)

                   Пайдаланатын жыл 

                сандарының қосындысы 

       Станоктың пайдалану мерзімі 5 (бес) жыл деп  алсақ, онда станоктың пайдаланатын жыл сандарының қосындысы 15-ке (он бес) тең, яғни (1+2+3+4+5). Бұл 15 саны кумулятивтік сан. Әр жыл үшін есептік көрсеркіш коэффициенті өзгеріп отырады, яғни

                                       бірінші жылы        5/15

                                       екінші жылы         4/15

                                       үшінші жылы        3/15

                                       төртінші жылы      2/15

                                       бесінші жылы        1/15 –ге тең болады.

       Станоктың бастапқы құны 2 000 000 (екі миллион) теңге, қалдық құны 200 000 (екі жүз) теңге болған жағдайда онығ амортизацияланатын аударым мөлшері 1 800 000 (бір миллион сегіз жүз мың) теңгені құрайды (2 000 000 - 200 000). Ал жылдық амортизациялық аударым мөлшері былайша анықталады:

1. жыл АА = 5/15 х (2 000 000 – 200 000) = 600 000
2. жыл АА = 4/15 х (2 000 000 – 200 000) = 480 000
3. жыл АА = 3/15 х (2 000 000 – 200 000) = 360 000
4. жыл АА = 2/15 х (2 000 000 – 200 000) = 240 000
5. жыл АА = 1/15 х (2 000 000 – 200 000) = 120 000

       Сандардың қосындысын, яғни кумулятивтік санын  неғұрлым жылдам анықтап табу үшін мына формула қолданылады:

                 N  х (N + 1)

          S=  ------------------------

                         2    

       мұндағы,

       S – сандардың қосындысы;

       N – негізгі құралдардың пайдалану  мерзімі (жыл).

       Біздің  кәсіпорынымыз бойынша 

               5 х (5+1)         5 х  6              30

        S=  -------------  = --------   =  ------------- = 15

                        2               2                    2

       егер  негізгі құралдардың пайдалану  мерзімі 10 жыл болатын болса, кумулятивтік сан 55-ке тең болады.

               10 х (10+1)         10 х 11              110

        S=  ----------------  =  --------   =  ------------- = 55

                        2                      2                    2

       Кемімелі  – қалдық әдісі. Бұл әдіс бойынша  негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу алдымен құнды  біркелкі есептен шығару әдісімен жүргізіледі. Ол үшін негізгі құралдардың бастапқы құны онығ жұмыс істейтін мерзімінің, яғни пайдаланатын уақыт жылы санына бөлініп, әр есепті жылға тиісті амортизацияның пайызы анықталады. Бұл жерде бастапқы құнын 100% деп аламыз. Одан кейін табылған пайыз мөлшері (100% бөлінген пайдаланатын жылы) екі еселеніп, негізгі құралдардың бастапқы құнына емес, әр есепті жыл басындағы әлі амортизацияланбаған қалдық құнына, яғни баланстық құнына көбейтіледі.

       Осыған  дейінгі әдістерде мысалға алынған  станоктың амортизациялық аударымын осы әдіс бойынша есептейтін болсақ, төмендегідей көрсеткіштер табылады. Станоктың пайдалану мерзімі 5 (бес) жыл, сондықтан құнды біркелкі есептеп шығару әдісі бойынша жылдың амортизациялық аударым мөлшері 20% болады. Ал кемімелі-қалдық әдісі бойынша ол көрсеткіш екі еселеніп алынады, яғни 4% болады. Бұл белгіленген амортизациялық аударым мөлшерінің пайызы негізгі құралдардың әр есепті жылдың соңында қалған қалдық құнна көбейтіледі. Амортизациялық аударым сомасы тек негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің ең соңғы жылында қалдық құнының сомасы қалатындай мөлшерде шектеліп,  өндіріс шығындарына қосылады. Ал басқа жылдарда өндіріс шығындарына қосылатын амортизациялық аударым сомаларына ешқандай шек қойылмайды.

Кесте 7 - Кемімелі-қалдық әдісі бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу кестесі

       Кестеде көрсетілгендей есеп беретін жылы екі  еселеніп алынған амортизациялық аударым  сомасының мөлшері әр уақытта  өткен (алдыңғы) жылдың аяғындағы негізгі  құралдардың қалдық құнының сомасына көбейтіліп табылады. Жинақталған тозу сомасы осылайша белгіленген пайыз арқылы табылған сомаға өсіп отырып, тек соңғы жылы ғана негізгі құралдардың қалдық құны сомасына тең болатындай, шектеліп алынады. Негізгі құралдардың құралдардың қалдық құнының мөлшері 2 000 000 теңге болғандықтан, бұл кестеде соңғы, яғни бесінші жылы амортизациялық аударым сомасы 59 200 теңгемен ғана шектелген.

       Амортизациялық  аударым негізгі құралдарды қайта  құру мен техникалық қайта жарақтау кезігде және ол толық тоқтап тұрған жағдайда, сондай-ақ толық амортизацияланған  негізгі құралға есептелмейді.

       Халықаралық практикада баяу амортизациясы деп  аталатын әдіс бар, мысалға, күрделі  пайыздық әдіс, бірақ оны тек қана арнайы жағдайда ғана пайдаланады. Бұл  әдістің мәні мына жағдайдан тұрады: онда негізгі құралды пайдалануды  бірінші жылында тозу сомасы аз мөлшерде есептен шығарылып, ал келесі жылдары ол біртіндеп арта бастайды. Амортизациялық әдіс өзгертудің нәтижесі ағымдағы және болашақтағы есеп беру кезеңдерінде көрініс табады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3 КӘСІПОРЫННЫҢ  НЕГІЗГІ ҚОРЛАРЫН ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫН ЖАҚСАРТУ 

       3.1 Негізгі құралдарды  тиімді пайдалану   шаралары

       Өнеркәсіптің  дамуының маңызды мақсаттарының  бірі  ең алдымен оның тиімділігін  көтеру  және шаруашылықтың ішкі резервтерін толығымен пайдалану  есебінен өндірісті қамтамасыз ету. Ол үшін негізгі өндірістік қорлар  тиімдірірек пайдалану керек.

       Өнеркәсіп  өнімінің өндірісінің көлемін ұлғайту  келесілер есебінен жеткізіледі:

       1. негізгі қорларды іске қосу;

       2. пайдаланылып жатқан негізгі  өндірістік қорларды пайдалануды  жақсарту.

       Өнеркәсіптің, олардың салаларының және кәсіпорындардың  негізгі қорлардың өсуі  жаңадан құрылыстар арқылы қол жеткізіледі, және сонымен бірге қайта құрастыру және жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарды кеңейту  арқылы жүзеге асады. Жалпы өнеркәсіпте  өнім өндірісінің  өсімін  жыл сайын жаңадан іске қосылатын  қорлардан артық болатын жұмыс істеп жатқан негізгі өндірістік қорлар арқылы алуға болады.

       Негізгі өндірістік қорларды  пайдалану  деңгейін анықтау үшін  өндірілген өнімнің натуралды және құндылық (ақшалай) бірліктерде    және уақыт бірліктерінде қолданылады.  Өндірістік күш-құатты  пайдалануын есептеу үшін   өнім өндірісінің  көлемінің  тек натуарлды көрсеткіштері пайдаланылады.  Негізгі қорларды пайдаланудың натуралды бірліктері  ең алдымен  салыстырмалы бір типтік  өнім  өндірілетін өнеркәсіп өндірісінің салаларының кәсіпорындарында пайдаланылады.  Өндірістік  күш-құаттарды жоспарлау және қазіргі жағдайларын талдау барысында  қолданылатын, жабдықтардың балансын құрастыру барысында және т.с.с . негізгі өндірістік қорларды пайдаланудың  натуралдық  көрсеткіштері    дегенмен  кәсіпорынның, саланың, жалпы өнеркәсіптің негізгі  өндірістік қорлардың жалпы жиынтығын тиімді пайдаланудың жалпы сипаттамасын көрсетпейді.