Негізгі қорларды тиімді пайдалану экономикасы

       Амортизация ұдайы даму өндірісінің көзі болып  та табылады, себебі біріншіден, уақыт  өте келе еңбек құралдарын жасау  жөніндегі еңбек өнімділігі арта түседі де негізгі қорлар арзандайды, екіншіден, техникалық серпілістің  нәтижесінде еңбек құралдары  жаңа, едәуір жетілдірілген техникаға алмастырылады, үшіншіден, қайсы бір негізгі қор түрінің қызмет мерзімі біткенге дейін жинақталып жатқан амортизациялық қор айналымға түсіп, жаңа құн жасалынады.

       Бірақ, амортизация, ең алдымен, негізгі қорлар тозуының орнын толтыруға кұрылғандықтан, оның сомалық мөлшері қор құнынан аспауы тиіс (кейбір авторлар талабына сәйкес). Бұл жерде мынадай сауал туындайды: "Амортизацияны қалай жүзеге асыру қажет - бастапқы құн бойынша ма, әлде қалпына келтіру құнына сәйкес пе?" Теориялық жағынан, амортизацияны қалпына келтіру құны бойынша жүргізу қажет, өйткені негізгі қорлар, ұзақ уақыт бойы техникалық серпілістің ықпалына түсе отырып, өзінің құнын өзгертеді. Ал бұл жағдайда, негізгі қорлардың кең көлемде ұдайы даму өндірісінің мүмкіндігі кемиді және ең бастысы, оларды жыл сайын қайта бағалап отыру қажет болады. Сондықтан, негізгі қорлар бастапқы құны бойынша амортизацияланады.

       Сондай-ақ, амортизация өндірістік үдеріске қатысу сипатына байланысты емес, өнеркәсіп  саласы мен кәсіпорын теңдестігінде тіркелген барлық негізгі қорларға жүргізілетіндігін есте сақтаған дұрыс.

       Амортизациялық  қорды дәл санау үшін амортизациялық мөлшердің негізделінген жүйесі қажет. Амортизациялық мөлшер деп негізгі  қорлар құнының белгілі бір пайызын  айтады. Бұл мөлшерлер экономикалық тұрғыда негізделген, мемлекет деңгейінде бекітілген болуы тиіс және біртұтас әдістемелік есептеу қағидаларына сүйенуі керек. Техникалық серпілістің, негізгі қорларды пайдалану шарттарының өзгеруіне қарай амортизациялық мөлшер де жүйелі түрде қайта қаралып отыруы тиіс.  қты амортизациялық мөлшерді бекітуде еңбек кұралдарына негізделген қызмет ету мерзімін анықтау аса маңызды, әрі күрделі жағдай туғызып отыр. Ең алдымен, негізгі қорлардың жекелеген түрлерінің өзгеріс беталысы туралы түсінік алу үшін олардың нақты қызмет еткен мерзімін статистикалық әдіспен анықтау қажет. Бұл әдістердің, әсіресе негізінен заттық тозу факторымен анықталатын ғимараттар мен құрылымдардың қызмет ету мерзімін анықтауда маңызы зор. Сондай-ақ негізгі қорларды қайта бағалау құжаттарын пайдалануға болады. Сарапшылық жолмен тозу пайызы мен қалдық қызмет мерзімі анықталып, соның негізінде толық қызмет ету мерзімі табылады. Бірақ бұл әдіс әр кісінің пікіріне байланысты, әрі сапалық тозуды ескермейді.

       Негізгі қорлардың қызмет еткен мерзімін толық жөндеуге жұмсалған шығындарға сүйене отырып анықтау әдісі де назар аударарлық, яғни еңбек құралы оны толық жөндеуден өткізу шығыны бастапқы құнынан асып түскенге (жеткенге) дейін қызмет етеді. Бұл әдіс мейлінше шындыққа жақын болғанымен, құрал-жабдықтың нақты ауыстыру мүмкіндігі мен материалдық тозуды ескермейді.

       Өндіру  саласындағы негізгі қорларды қызмет ету мерзімі мен амортизациялық мөлшерін белгілеу тұрғысынан жылжымалы (машиналар, құрал-жабдықтар, саймандар  т.б.) және жылжымайтын (ғимараттар, кұрылымдар, өткізу кұралдары) деп бөлуге болады.

       Егер  бірінші топ үшін өнеркәсіптің басқа  салаларындағыдай негізгі қордың қызмет ету мерзімі мен амортизациялық мөлшерін белгілеу әдісі қолданылатын болса, жылжымайтын қор бөлігі үшін ол басқаша жүргізіледі. Негізгі қорлардың бұл элементтері пайдалы қазбаның кен орнымен біртұтастықты құрайды және олардың қызмет ету мерзімдері кен орнындағы өңдеу жұмыстарының уақытына, дәлірек айтсақ, осы кен орнындағы өңдеуші тау-кен кәсіпорнының қызмет ету мерзіміне байланысты. Олар басқа нысандарға жатпайды. Тау-кен кәсіпорнының қызмет мерзімі кеніш қорының мөлшеріне және жылдық өндіру көлеміне байланысты болғандықтан, оны анықтау үшін оңтайлы қызмет мерзімі мен жылдық өнімділігін білу кажет. Өндіруші кәсіпорындардың негізгі қорларының жылжымайтын бөлігінің қызмет ету мерзімі де осы секілді болады (әрине, олардың кейбірі бұкіл кәсіпорынның қызмет мерзімінен аз қызмет етеді, мысалы, кейбір тау-кен қазбалары шектеулі уақыт қызмет етеді).

       Бірнеше жүздеген жыл қызмет ететін нысандардың амортизациясы да (дамбалар, плотиналар, каналдар, темірбетонды және тас көпірлер және т.б.) ерекше қызығушылық тудырады. Бірақ қызмет ету мерзімі аса ұзақ болып табылатын бұл еңбек құралдары да міндетті түрде амортизациялауды қажет етеді, себебі оларды құруға аса көп қаржы жұмсалған. Бірақ, қазіргі кезде олардың қызмет мерзімі тым жоғары (кейде 500 жылға дейін), ал амортизациялау мөлшері өте төмен болып отыр. Демек, осы тәріздес нысандардың неғұрлым негізделген қызмет мерзімін анықтау қажеттілігі туындайды.

       Өндірістік  негізгі қорлардың қызмет ету  мерзімі деп олардың өндірісте  өзінің бастапқы мақсатына сай қызмет еткен уақыт кезеңін айтамыз. Бұл мерзімге негізгі қорлардың  заттық және техникалық іс-әрекет сипаты сәйкес келмейді, себебі, біріншісі шектеусіздеуге болса, ал екіншісі олардың қызмет ету мерзімінің өзгеруіне байланысты. Қызмет ету мерзімі амортизациялық кезеңмен де (мөлшерлі қызмет ету мерзімі), амортизацияны санау мерзімімен де сәйкес келмеуі мүмкін.

       Іс  жүзінде өнеркәсіптегі құрал-жабдықтың орташа жасы оның мөлшерлі қызмет ету мерзімінен аспайды, бұл жағдай ескі құрал-жабдық үлесінің артуына себеп болады. Мұны былай түсіндіреміз: жаңа құрал-жабдықты жасап шығару көлемі техникалық жағынан ескірген кұрал-жабдықты алмастыра алмайды, осыған байланысты өнеркәсіп өндірісінің тиісті ауқымы мен тиімділік деңгейін қамтамасыз ете алмай-ісінде қалдырылады. Ақаулық ведомосы мен тапсырыс нөмірі негізінде қоймадан қажетті материалдар, қосалқы бөлшектер, өнім жасауға арналған жұмыскер киімін алу үшін кұжат толтырылады.

       Жөндеумен байланысты барлық шығындар өндірістік шығындар пайда болған кезеңдегі  шығындарға қосылады.

       Амортизациялық  мөлшерлер амортизация көлеміне қарай ерекшеленуі мүмкін: ол уақыт  бірлігіне (бір жылға) - негізгі қор  құнының пайыздық бөлігі (%); шығарылатын өнім бірлігіне - теңге; жұмыс бірлігіне (тонна - км жүріс жолы, ұшу сағатына) сәйкес белгіленеді. Өнеркәсіпте амортизациялық мөлшерлерді белгілеудің алдыңғы екі әдісі қолданылады.

       Амортизация жүйесіндегі маңызды экономикалық элемент - оны есептеу әдістері болып табылады. Амортизацияны есептеу әдісі амортизациялық қордың көлеміне, негізгі қорлардың қызмет етуінің әр түрлі кезеңіндегі қаржы ресурстарын шоғырландыру қарқындылығына, төлемдер мөлшеріне (өнімнің құны қосылған) тікелей әсер етеді.

       Амортизацияны есептеу әдісі деп, әдетте, негізгі  қорлар құнының орнын толтыру  тәсілі түсініледі. Бірақ оған өнеркәсіптің әр түрлі саласында амортизациялық аударымдарды жүргізу тәсілі немесе тәсілдер кешені ғана емес, сонымен  бірге бүкіл қызмет мерзімі ішіндегі негізгі қорлар құнының орнын толтыру тәртібі де кіреді. Амортизациялық мөлшерлерді анықтау кезінде негізгі қор құнының орнын толтыру кағидасы мен мөлшерлердің қолданылу уақытын да ескеру қажет.

       Амортизациялық  мөлшерлерді белгілеу сипатына қарамастан әр түрлі құрылуы мүмкін: егер негізгі қорлар құны олардың қызмет ету мерзімі ішінде тең бөліктермен өтеліп отыратын болса - біркелкі мөлшермен (бір қалыпты әдіс), үдемелі түрде - өспелі және кемімелі мөлшер (жеделдетілген әдіс) арқылы кұрылуы мүмкін.

       Дәстүрлі  отандық тәжірибеде амортизацияны  бір қалыпты мөлшер бойынша есептеу  әдісі неғұрлым колайлы болып  келген. Бұл әдіс негізгі қорлардың  пайдаланылу уақытына сүйенеді де, амортизациялық мөлшерін құрал-жабдықтың  өнімділігімен немесе басқа да өндіріс  жұмысының сипаттамаларымен байланыстырмайды (үдемелі немесе кемімелі мөлшерде дәл осылай жүреді). Сонымен бірге, орташа мәндерге негізделген бұл әдіс өнеркәсіпте амортизацияны жоспарлауды жеңілдетуге және есепке алуға мүмкіндік береді. Негізгі корлардың тез тозуына әкелетін қалыпты жұмыстан ауытқулар (химия өнеркәсібінің коршаған ортаға зиянды әсері, құрал-жабдыкқа жоғары жүк салмақ түсуі және т.б.) түзету коэффициенттері арқылы ескеріледі.

       Амортизацияны есептеуде келесі әдістер қолданылуы мүмкін:

       а) кұнды бір қалыпты (түзу сызықты) есептеп шығару әдісі;

       ә) құнды орындалған жұмыстың, өндірілген өнімнің көле-міне тепе-тең мөлшерде есептеп шығару әдісі (өндірістік әдіс);

       б) жылдамдатып есептеп шығару әдістері: қалдық құнының кему (қалдықты азайту) әдісі;

       в)сандардың жиынтығы бойынша құнын есептеп шығару әдісі (кумулятивтік әдіс).

       Әр  түрлі негізгі капиталға түрлі  әдіс қолдануға болады. Субъектінің  таңдап алған амортизациялық аударымын  анықтау әдісі есептік саясатқа сәйкес және бір есептік кезеңнен екіншісіне өтерде бірізділігін сақтауы тиіс.

       Бюджеттік мекемелер бойынша негізгі капиталдың тозуын есептеу әдісін таңдау құкығы өкілетті органдарға, яғни мекемелерге  қатысты мемлекеттік меншік құқығының  субъектісі қызметін жүзеге асырушы  мемлекеттік орғандарға беріледі.

       Амортизацияны бір қалыпты есептеп шығару (түзу сызықты) әдісі. Ең қарапайым болып  табылатын бұл әдісте нысанның амортизацияланатын құны негізгі капиталдың жұмыс істейтін мерзімінің ішінде шаруашылық субъектінің  шығындарына бір қалыпты қосылып  отырады. Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана нысанның жұмыс істеу мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделінген. Бұл әдіс бойынша әр есепті жылда негізгі капиталға есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы негізгі капиталдың барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құн мен қалдық құнының айырмасын нысанның пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына бөлу арқылы есептеліп шығарылады. Бұл әдіс бойынша негізгі капиталға есептелетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі.

       Негізгі капиталды пайдалану барысында  тұрақты бірдей табыс алынатын болып  топшыланса ғана, бір қалыпты әдіс пайдаланылады, яғни ол нысанның пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       ҚОРЫТЫНДЫ 

       Кәсіпорындар  өзінің өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін керекті еңбек  құралдарды және материалдық жағдайларды  қамтамасыз ету керек. Олар  өндірстік  күштердің маңызды элементтері  болып табылады және олардың дамуын анықтайды.

       Еңбек үрдісінде негізгі құралдар  өте  жоғары орын алады, өзінің жиынтығында  олар өндірістік-техникалық базасын  құрастырады және кәсіпорынның өндірістік күш-құатты анықтайды. Ұзақ уақыт бойы  пайджалану барысында негізгі құралдар  кәсіпорынға  келіп және пайдалануға жіберіледі; тозады; жөндеуге ұшырау арқылы физикалық қасиеттері   қалпына келеді; кәсіпорынның  ішінде ауысады; ескіріп қалғанына байланысты немесе әрі қарай пайдалануды тиімдету үшін кәсіпорыннан шығарылып алынады.

       Үздіксіз  ғылыми-техникалық прогрес негізінде еңбек құралдарын сандық көлемін көбейту және сапалық жақсарту – бұл  еңбек өнімділіктің ұдайы өсуінің шешуші алғы шарты.

       Жедел техникалық прогрес жағдайында  техниканың жетілдірілуі үнемі өтуде, ескі техиканы ауыстыратын жаңа, жоғары өнімділікті механизмдердің және аппараттардың түрлері құрастырылуда.  Өндірістік үрдісте негізгі қорларды пайдалану мерзімі (қызмет көрсету) жаңа негізгі қорларды   шығаруға салынатын күрделі салымдарды техникалық прогрес жағынан да, және сонымен бірге дұрыс жоғары тиімді пайдалану жағынан да  өте жоғары маңызға иеленеді.

       Негізгі және айналмалы қорларды тиімді және үнемді пайдалану кәсіпорынның бірінші  деңгейдегі мақсат болып табылады.

       Негізгі қорларды тиімді пайдаланғанын  талдағаннан  кейін  негізгі көрсеткіштер бойынша кәсіпорынның жалпы тиімділігін бағалауға болады. Жалпылама  сипаттайтын маңызды көрсеткіштер бойынша – қорқайтарымы және қор сыймдылығы, - осы кәсіпорында  соңғы үш жыл бойы негізгі қорлар  соңғы жылы тиімді пайдаланылды. Сонымер қатар  еңбектің ең жоғары өнімділігі  2006жылы қалыптасты, яғни бұл жылы жұмысшының бір басына негізгі қорлардың саны алдыңғы жылдармен салыстырғанда көп келетін. Бұл ең алдымен жалпы құрылымда жоғары үлес салмақты алатын  жаңа қорларды еңгізу есебінен болды. Сонымен бірге  кәсіпорында  негізі құралдарды тиімді пайдалану есебінен өндіріс көлемін ұлғайтуға болады, бірақ  ол үшін еңбектің  өнімділігін көбейту керек.

       Негізгі қорларды  пайдалану тиімділігін  көтеру  жалпы халық шаруашылығында да өте маңызды орын алады. Осы  мақсатты шешу қоғамға қажетті өнімді өндіру көлемін көбейту, қалыптасқан өндірістік мүмкіншіліктің қайтаруды ұлғайту және  халықты толығымен қанағаттандыру, мемлекетте жабдықтардың балансын жақсарту, өнімнің өзіндік құнын төмендету, өнімнің өндірісінің рентабелділігін өсіру, кәсіпорынның жиналымдарын көбейту болып саналады.