Төлем балансы және оның құрылымы.

ДӘРІС 13.   ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ ЖӘНЕ ВАЛЮТА БАҒАМЫ.

1.    Төлем  балансы және оның құрылымы.

2.  Еркін және тағайындалатын валюта бағамдары.

3.  Атаулы  және нақты бағам,оған әсер ететін факторлар.

4. Ашық экономикадағы  макроэкономикалық саясат.

1. Төлем балансы  және оның құрылымы. Төлем балансы  – елдің резиденттері мен шетел  арасындағы белгілі бір уақытта  жүргізілетін экономикалық мәмілелер нәтижесін жүйелі түрде жазу.Төлем балансының макроэкономикалық мағынасы мынада: төлем балансы елдің шетелдік серіктестерімен халықаралық экономикалық қатынастарының  жай – күйін  көрсетеді және монетарлық, валюталық, фискалдық, сыртқы сауда саясатын таңдау мен мемлекеттік қарыздарды басқарудың индикаторы болып табылады.

Экономикалық  мәміле – кез-келген құн айырбасы, яғни бір ел резиденттерінің 2-ел резидентіне тауарларға, түрлі активтерге деген меншік құқығын беріп, экономикалық қызмет көрсетуі. Кез-келген мәміленің 2 жақты болғандықтан төлем балансын екі жақты жазу принципімен жүзеге асырылады.

Төлем балансының  негізгі баптары: дебет және кредит. Кредитте елден, кететін құндылықтар көрсетіледі, кеткен құндылықтар үшін ел резиденттері шетел валютасымен төлем алады. Дебетте сырттан келген құндылықтар көрсетіледі, яғни алған құндылықтар үшін ел резиденттері шетел  валютасын жұмсайды (шығындайды ). Кредиттің жалпы сомасы дебеттің жалпы сомасына тең болуы тиіс.

Төлем балансының элементтері:

·  ағымдағы операциялар  есебі

·  капитал  қозғалысы мен қаржылық операциялар  есебі

·  ресми  резервтер  өзгерісі

Төлем балансының жалпылама құрылымы

І  Ағымдық  операциялар есебі

1.  Тауар экспорты

2. Тауар  импорты

Сауда  балансы

3.  Қызметтер   экспорты (шетелдік туризмнен түсетін  табыс  т. б. несиелік қызметтен  басқа )

4.  Қызметтер   импорты (шетелдегі туризмнің  төлем т.б. , несиелік қызметтен  басқа )

Шетелден келетін  таза факторлық табыс.

Таза ағымдық  трансферттер

ІІ.  Капитал  қозғалысы және қаржылық операциялар  есебі

7. Капиталдың  келуі

8. Капиталдың  кетуі

Капитал  қозғалысы  және қаржылық операциялар  балансының сальдосы

Ағымдық, капиталдық, қаржылық операциялар бойынша баланс.

ІІІ. Ресми резервтер  өзгерісі.

І Ағымдық операциялар  есебіне  1,2,3,4,5,6 бөлімдер кіреді. Тауарлық экспорт және экспорттық қызмет “+”  таңбамен және кредит бөлімінде жазылады, себебі  ҰБ – те шетел валютасының  запасын қалыптастырады.

Тауарлық импорт және импорттық қызмет “-” таңбасымен және дебет бөлімінде жазылады, өйткені  шетел валюталық қорын азайтады. Шетелден келетін таза факторлық  табыс уақытша қызметкерлер еңбек  ақысы  мен несиелік қызмет көрсетуден түсетін табыс . Егер ұлттық капитал (шетелге салынған) елге салынған шетел  инвестициясына қарағанда жоғары пайыз  дивидент  әкелетін болса, 5 бөлім  “ +”, кері жағдайда « - » таңбамен жазылады.Таза ағымдық трансферттер - жеке және мемлекеттік  қаржының шетелге аударылуы (зейнет ақы, сыйлық,  ақшалай аударым, қайтарымсыз  гуманитарлық  көмек ). Біржақты трансферттерді есептеу қиын. Бұл  дебет бөлігінде  « - » таңбамен «біржақты трансферттер»  деп жазылады, өйткені бұл елдегі шетел валютасының қорын азайтады. Ағымдық операциялар бойынша  баланс сальдасы:

Х – ІМ = Хп  =  У – (С +  І + G)

Абсорбция -  отандық үй шаруашылығына, фирмаларға, үкіметке сатылатын ЖІӨ бөлігі. Егер импорт > экспорт бойынша, ағымдық  операциялар бойынша баланс  тапшылығы  болады. Қаржыландыру көзі: шетелден қарыз  алу немесе шетелге актив бөлігін  сату. Бұл капитал қозғалысы есебінде көрсетеді. Бұл мәміле таза шетел  активтерін азайтады.

Таза шетел  активтері = осы ел резидентінің қолындағы  шетел активтері – шетелдіктер  қолындағы ұлттық активтер.

Макроэкономикалық түзету – экспорттық табысты арттыру  немесе импорттық шығындарды азайту .

Оң сальдо болған кезде, яғни импорт  экспорттан кіші болады, ел шетелге несие береді немесе шетелдік активтерді қорландырады.

Капитал қозғалысы  және қаржылық операциялар есебінде активтермен болатын халықаралық  мәмілелер: акция, облигация, қозғалмайтын мүлік сатудан түскен табыс және сатып алу шығындары.

Капитал қозғалысы  балансы = активтерді сатудан түскен түсім - шетелден актив сатып алуға  кеткен шығындар

Егер капитал  қозғалысы сальдосы “+” болса, таза капитал келуі  болды, “-” болса, таза капитал кетуі болады.

Түсім мен шығындар балансы болу үшін ағымдық операциялар  есебі тапшылығы қаржылық есеп артықшылығына  сәйкес келуі керек немесе, керісінше. Есептердің бұлайша өзгеруі Орталық  Банктің валюталық интервенция  және ресми валюта резервіне өзгеріс  енгізгенге дейін болады.

Бірақ ОБ ресми  валюта резервінен шетел валютасын  сатып алып сата отырып валюта курсының еркін ауытқуының алдын алады. Валюта резервіне: алтын, шетел валютасы, елдің  халықаралық валюта қорындағы үлесі, қарыз алудың арнайы құқығы кіреді.

Төлем балансының тапшылығы және ресми валюта резервін азайту арқылы қаржыландырылады. (Бұл  “+” таңбамен  кредитте жазылады)

Төлем балансының активті сальдосы және ресми валюта резервінің өсуімен сәйкес келеді. (Бұл “-” таңбамен дебетте жазылады)

2.        Валюта бағамы деп – бір  елдің валютасын екінші елдің  валютасына айырбастағандағы валюталардың  қатынасы. 127 теңге=1$ .

Валюта бағамын  енггізуде екі әдіс бар. Валютаның  еркін айналымындағы бағамы сұраныс  пен ұсыныс әсерінен қалыптасады.

1)    Рубльге  сұраныс төмендейді, содан рубль  арзандап Ресей тауарлары да  арзандайды.

2)    Рубль  ұсынысы азаяды.  Қазақстандық  тауарлар арзан болып, оған  сұраныс жоғарылап және теңгеге  де сұраныс жоғарылайды.

Валютаның еркін  айналымдағы бағамына көптеген факторлар  әсер етеді.

1)        Тұтынушы тағамының өзгеруі

2)        Табыстың салыстырмалы азаюы

3)        Бағаның салыстырмалы өзгеруі

4)        Салыстырмалы нақты пайыздың  мөлшерлемесінің  өзгеруі

5)        Алыпсатарлық.

Егер теңге  өзгереді деген қауіп болса, тұрақты  валюта алады, ол теңгенің құнын жояды. 

Тағайындалатын  валюта бағамы әдісі: бұл тәсіл еркін  айналымдағы бағамды белгілеу тәсіліне қарама-қарсы. Валютаны тағайындау кезінде  тапшылықты мемлекет жою күрделі  мәселе, оны төмендегідей әдістермен реттейді.

1)        Резервтерді қолдану – бұл  валюта бағамын тұрақтандырудың  ең жақсы тәсілі. Ол нарықта  мемлекеттің өзінің валюта қорын  пайдалану.

2)        Сауда саясаты. Бұл бағамды  қалыпты ұстау мақсатында импортты  шектеуі. Квота, қосымша салық  арқылы, бірақ ол экономиканың  дамуына кедергі келтіреді.

3)        Валюталық бағалау;

4)        Ішкі макроэкономикалық реттеулер.  Салық және ақша саясатын жүргізу  көмегімен шетел валютасына деген  сұраныс азаяды.

Ақша мен валюта бағамының тепе-теңдік формуласы

- ұсынысы

Мұнда: Р-баға;

Q-көлем;

V(і)-ақша айналымының  жылдамдығы; пайыз    мөлшерлемесі (і)-ге тәуелді.

М-ақша ұсынысы

Сатып алу мүмкіндік  формуласы :

Мұнда:  Р-ішкі баға;

Е-бағам

- сыртқы нарықтағы шетел валютасымен  көрсетілген баға

Пайыздық төрелік  жүргізушінің (арбитраждың) қарапайым  формуласы:

Мұнда: - елдегі (шетелдегі) пайыздық мөлшерлеме;

• - келесі кезеңдегі бағам.

Мына формуланы  табамыз:

Бағамды Орталық  банк белгілеген жағдайда Е экзогенді  айнымалы шама болып Орталық банктің  тағайындауымен анықталады, ал М болсаэкономикадағы жағдайдан құралып, эндогендік шама болады. Баға еркін тағайындалатын жағдайда керісінше екеуі орындарын ауыстырады.

Тағайындалатын  бағам кезінде Е-ні Орталық банк тағайындап, оның арзандауына кедергі  жасауға тырысады. Сол мақсатта ол өзінің валюта қорын сата бастайды. Ол бұл әрекетті М-нің бастапқы қалпына  келгенге дейін жасауы керек. Ең соңында  Орталық банк алғашқы М-нан ауытқу көлеміне тең мөлшерде валюта сатуға мәжбүр болады.

Мұнда: - валюта қорының мөлшері;

- Орталық банктегі мемлекеттік  облигациялар мөлшері

3.      Валютаның бағамы екі түрге  бөлінеді: атаулы және нақты бағам

Атаулы бағам. Ол екі елдің валюталарының айырбас  бағасы. Мысалы, 1 доллар-150 теңге атаулы бағамы бойынша халықаралық нарықта 1 долларды 150 теңгеге айырбастаймыз, ал доллар алғымыз келсе, онда әр долларға 150 теңге төлейміз.

Нақты бағам. Ол екі елдегі тауар бағасының қатысы. Басқаша айтқанда, ол бізге елдің  ішінде шығарылған тауардың бағасын  басқа елдегі шығарылған тауар бағасына салыстыра көрсетеді.

Нақты бағам=атаулы бағам ((өз елінде өндірілгентауар құны)/(шетелде  өндірілген өнім құны))

Оны мына формуламен нақтылап көрсетуге болады.

Формуладан көріп  отырғанымыздай атаулы бағам елдің  тауарларының басқа елдің бағасымен  салыстырғандағы құнын білдіреді. Егерде атаулы бағам арзан болса  елдің тауарларын алу тиімді болады және таза экспорт көлемі өседі, оның формуласы:

Мұнда: NX – таза экспорт

Нақты баға көлемі таза экспорт көлеміне кері пропорционал. Елдегі бюджет-салық саясаты. Егер мемлекет ұлттық қордың көлемін G арқылы қысқартатын  болса, S-І көлемін қысқартады, ал ол NX  көлеміне әсер етеді.

Қордың азаюы  ұлттық валютаның ұсынысын төмендетеді, ол нақты бағамды жоғарылатады. Бұның  нәтижесінде елдің тауарлары  қымбаттап таза экспорт көлемі төмендейді, яғни  S-І қисығы солға жылжиды.

4.         Шетелдегі бюджет-салық саясаты.  Егер шетел мемлекеттері мемлекетті  сатып алу арқылы ұлттық қордың  көлемін қысқартса, ол әлемдік  қордың көлемін қысқартады. Бұдан  пайыздық мөлшерлеме көтеріледі, ал ішкі инвестициялық пайыз  төмендейді. Яғни, S-І қисығы оңға  жылжиды

Дамыған елдердің көпшілігінде халқаралық есеп айырысу  және төлем үшін қолданылатын тұрақты  алтын – валюталық стандарттар  орнықты. Халқаралық есеп айырысуда  міндетті түрде пайдаланылатын алтынның белгілі салмақ (паритет – ел- елдің ақшасының алынмен салыстырғандағы  құны.) бірлігі мен тазалығы көрсетілген  алтын стандартты (үлгі, калып) енгізіп, Монеталарды еркі қою және оларды басқа валюталарға айырбастау, толыққанды емес ақшалардың паритетін алтынмен қамтамассыз ету т.б. шаралар алдын  – ала қарастырылды.

30 – жылдары  барлық дамыған елдер алтынның  алтын – девиз стандартынан  бас тарта бастады. 1944 жылы Бретонн-Вудд (АҚШ) конференциясында дамыған  елдер алтын – долларлы жүйеге  өту және валюталардың өзара  айналымы (айырбасталуы) туралы келісімге  қол қойды, доллардың халқаралық  қызметінің мәні артты.

Бұл келісім 70-жылдардың  ортасына дейін қызмет етті. 1970 ж. халқаралық ақша эталоны (бірлігі) болып халқаралық ақша бірлігі (СДР) бекіді бірақта ол өз қызметін атқара алиады. Дүние жүзілік  ақша заңды қызметін девиздер (орынбасарлары) ұлттық немесе ұжымдық валюталар  орындайды. Сыртқы экономикалық байланыстарда  ұжымдық валюталар ақшасының  мәнін көрсететін жаңа формаларға ие болып, кеңінен тарады. Бұған халқаралық валюта қоры (МВФ) 1970 жылы енгізілген СДР (спец – права займствование –  қарыз алудың арнайы құқығы) – шартты ақша бірлігі жатады. Оның материялдық  формасы жоқ, арнаулы есеп айырысу  құрамы ретінде валюталар “қоржынынан  тұрады ” олардың қоржындағы үлесі  мынадай: доллар – 42 %, Батыс Европа валюталары - 45 % (ф. ст. Франк,) цена – 13 % ұжымдық валютаға 1979 жылы ЕЭҚ –  ке (ЕЭамүше елдер қабылдаған ЭКЮ (еуропалық валюта бірлігі) жатды. Оның бағасы ол Еуропалық елдің валюталық  негізінде қамтамассыз етілген  есептегі 2800 т. алтын және доллар сомасымен  жүзеге асады.