Төлем балансы және оның құрылымы.

1979 ж. – Еуропаның  экономикалық одақ елдерінде  Еуропалық валюта жүйесі құрылып,  мұнда валюталар курстарының  ауытқуы қатаң шектелді.

Әр түрлі елдің  ақша рыногындағы өсімдік ставкалардың өзгеруі сол елдер арасындағы капиталдардың қозғалысына және халқаралық рыноктағы ұлттық валютаға сұраныс пен ұсынысқа тәуелді.

Дүниежүзілік  шаруашылық жүйесіндегі “құбылмалары”  валюта курсына өту экономикалық қатнастарға  қайшылықты сипатта  әсер етеді. 

Біріншіден, валюта курсының төмендеуі дүниежүзілік рынокта  сол ел өкілінің салыстырмалы бәсекеге қаблеттілігін күшейтеді, экспортты  ұлғайтып, импортты шектеуге мүмкіндігін  жасайды, ал мұның өзі елдің төлем  және сауда баланысының жақсаруына жол ашады.

Екіншіден, курстың  төмендеуі экспорттық және импорттық  бағалар арасындағы қатнасты нашарлатады, ал мұның өзі сол елдің сыртқы экономикалық байланыстарының тиімділігіне теріс әсер етеді.

Халқаралық валюта – несие жүйесінің негізін  халқаралық валюта қоры және халқаралық қайта құру және даму банкісі құрайды .

Халқаралық валюта қоры (ХВҚ). 1947 ж. бастап қызмет істейді. Оның негізгі міндеті халқаралық сауданың дамуына, валюталық одақтардың валюта курстарын өзара реттеуге, ХВҚ – ға мүше елдерге (150- ден  аса ел) несие беруге валюталық  паритеттердің өзара тұрақтығын қолдауға жағдай жасау болып табылады. Халқаралық қайта құру және даму банкісі 1945 ж. құрылған. Бұл банк мүше елдердің экономикалық дамуын ынталандыру мақсатында ұзақ мерзімдік заемдар беретін  үкімет аралық қаржылық ұйым. 1993 ж. бұл  ұйымға Қ.Р. қабылданды.

Ұлттық валюта жүйесінің элементтері:

-            Ұлттық валюиа бірлігі;

-            Валюта курсының режимі;

-            Валюта айналысы шарты;

-            Валюта рыногі және алтын рыногі  жүйесі;

-            Елдің халқаралық есеп тәртібі  ;

-            Елдің алтын валюталық резервтерін  басқару жүйесі мен елдің валюталық  қорларын реттеуші құрылымы;

-            Мемлекеттік мекемелердің стаусы;

Ұлттық валюталық  жүйе ұлттық заңдар негізінде халқаралық құқнормасын есепке алып құрылады. Олардың ерекшеліктері ел экономикасының деңгейі және жағдайымен, оның сырқы  байланыстарымен, әлеументтік даму мақсаттарымен анықталады.Ұлттық валюта жүйесінің негізінде әлемдік  валюта жүйесі - әлемдік рыноктың дамуы  негізінде қалыптасқан және мемлекет аралық қатнастармен бекітілген халық  аралық валюталық қатнастар ұйымының формасы жұмыс істейді. Оның құрамдас элементтері:

-            Негізгі халқаралық төлем құралдары  (ұлттық валюталар, алтын, халқаралық  валюталық бірліктер – СДР,  ЭКЮ) ;

-            Валюта курсын белгілеу және  қолдану механизмі;

-            Халқаралық төлемді баланыстау  тәртібі;

-            Валютаның қайта қалпына келгіштік  шарты;

-            Халық аралық валютаның рынок  және алтын рыноктарының режимі;

-            Валюталық қатнастарды реттеуші  мемлекетаралық институттардың  стаусы;

Сыртқы валюталық  рыноктің басты экономикалық агенттері  экспортерлер, импортерлер, портфльді  актив ұстаушылар. Валюталық рыноктің “алғашқы” субектілері валюталық  базистік сұранысы мен ұсынысын қалыптастырады. “Екішілеріне” – тікелей валюта сатумен - айеалысатын комерциялық  банктер, валюталық банктер және дилерлер жатады. Екіншілердің анықтамасы шартты, өйткені қазіргі кезде  сырқы валюталық рынокте валюталық  кәсіпкерлердің 90% сауда операцияларымен  байланыссыз. Валюта саудасының көлемді  бөлігі – бұл әдеттегі биржалық ойын, пайда табу мақсатында валюта курсы айырбасталады. өте ірі  халқаралық валюталық рынок орталықтары  Лондон, Токио, Нью-Иорк, Франкфурт-На-Майке, Брюссе 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ДӘРІС 14. АЙЫРБАС БАҒАМЫНЫҢ  ТӘРТІПТЕРІ ЖӘНЕ ЖИЫНТЫҚ  СҰРАНЫС.

Дәріс жоспары:

1. Икемді және  тұрақты валюта курстарының жүйесі.

2. Қысқа, ұзақ  мерзімдік перспективадағы номиналды  және нақты валюта курстарының  ара қатынасы.

3. Макроэкономикалық  саясаттың теңдестік валюта курсының  динамикасына ықпалы.

Дәріс тезистері:

1. Икемді және  тұрақты валюта курстарының жүйесі. Валютамен жасалатын операциялар  ақша-несие саясатының құрамдас  бөлігі болып табылады, олар бюджет  жағдайына, экономикалық өсуге  ықпал етеді. Валюта қатынастары  халықаралық байланыстардың –  тауар айналымы мен капитал  қозғалысының, ғылыми-техникалық және  гуманитарлық ынтымақтастықтың, мәдени  айырбас пен туризмнің мазмұнын  көрсетеді. Бұлардың бәрі валюта  курсының динамикасы мен мемлекеттің  валюта саясатынан тікелей тәуелді  болады. Халықаралық саудада белгілі  бір ара қатынаста валюта нарықтарында  бір-біріне айырбасталатын әр  түрлі ұлттық валюталар қолданылады.  Оларға номиналды, нақты, икемді  валюта курстары жатады.

Номиналды валюта курсы – бұл екі елдің бір  валюталарының салыстырмалы бағасы, яғни бір валютаның басқа валюта бірлігінде көрсетілген бағасы. "Валюталық  айырбас курсы" ұғымы осы номиналды  валюта курсын белгілеу үшін қолданылады.

Елдің тауарлар мен қызметтер экспортының артуы  ұлттық валютаның шетелдегі сұранысын  арттырады және елдегі шетел валютасының  ұсынысын қалыптастырады. Сәйкесінше, елге келетін тауарлар мен қызметтер  импортының артуы елдегі шетел валютасына  деген сұранысты арттырып, шетелдіктер  үшін ұлттық валютаның ұсынысын қалыптастырады. Шетел валютасына деген ішкі сұраныстың артуы елдің ұлттық Банкіндегі экспорттың артуы есебінен қалыптасқан шетел  валютасының қорын азайтады. Осылайша, экспорт елдің импортқа төлеуіне қажетті шетел валютасын жинақтауына  мүмкіндік береді.

Икемді (өзгермелі, қалқымалы) валюта курстары тұсында  айырбас курсы валюта нарығындағы  сұраныс пен ұсыныстың еркін  ауытқуы нәтижесіндегі валютаның  теңдестік бағасы ретінде қалыптасады.

Жоғарыда айтылғандар  түсінікті болуы үшін келесі мысалды  қарастырайық.

Егер теңгенің ұсынысы 250 миллиардтан 300 миллиардқа дейін  артса, айырбас курсы 1 теңге үшін 2,5 доллардан 2 долларға дейін төмендейді. Теңге курсының төмендеуіне байланысты шетелдіктер үшін қазақстандық тауарлар салыстырмалы түрде арзандайды және оларды сатып алу көлемі артады. Қазақстан экспортының өсуі теңгеге  деген сұранысты арттырады. Валюта нарығындағы тепе-теңдік А нүктесінен В нүктесіне ауысады (1-сурет).

Валюта курсы

1-сурет 

Өте икемді валюта курсы кезінде айырбас курсының ауытқуы шектелмегендіктен импорт пен экспорт көлемдерінің ауытқуының одан әрі сауда балансының, ағымдыө  есептің және жалпы төлем балансының жағдайын болжау қиынға соғады. Ал бұл  экономиканың тұрақтылығының бұзылуына  әкелуі мүмкін.

Тұрақты валюта курсының кезінде ұлттық валюта курсын Орталық Банк белгілейді. Ол кез-келген көлемдегі шетел валютасын белгіленген  курс бойынша сату және сатып алу  міндеттемесін өз мойнына алады. әдетте, орталық Банк макроэкономикалық  тұрақтандыруды көздеу мақсатында ұлттық валюта курсының еркін ауытқу шектерін белгілейді. Егер валюта бағасы осы  шектердің жоғарғы немесе төменгі  шекараларына жақындаса, Орталық банк интервенция жургізеді. Төменгі  шекке жақындау Орталық Банктен  ұлттық валютасы шетел валютасына сатып  алуды талап етеді және, керісінше. Мысалы, Қазақстанның Ұлттық Банкі  тұрақты курсты 1 теңге үшін 2,5 доллар, ал ауытқудың жоғарғы және төменгі  шектерін сәйкесінше, 1 теңге үшін 3 доллар және 2 доллар деп белгіледі  делік. Егер теңгенің курсы 1 теңге үшін 1,5 долларға төмендесе, Ұлттық Банк теңгені  долларға (1 теңге үшін 2,5 доллар төлейді) сатып алады. Ал Алтын стандарт тұсында  ұлттық валютаны алтынға сатып алуға  болады. Алтын стандарт кезінде ресми  органдар алтынның елден елге еркін ауысуына мүмкіндік береді.Экономисттер арасында алтынның құдіреттілігі туралы түсінік осы күнге дейін таралған, олар Алтын Стандартқа қайта оралуды аңсайды. Олардың ойынша, банкнотаны алтынға айырбастау инфляцияны болдырмайды. Алтын – байлықтың көзі және ақша каналдарының алтын ақшамен толтырылуының нәтижесінде олар тезаврация сферасына өтеді, ал экономикалық өсу тұсында айналысқа қайтып оралады. Алайда инфляция мен экономиканың құлдырауы алтын ақша айырбасы кезінде де орын алады. Мысалы, америкалық алтын мен күмістің айналысқа келуінен    кейін Еуропада инфляция болды. ХVI ғасырлардағы тауарлардың бағасы 4-5 есе өскен. Тағы бір мысал: Мексиканы жаулап алғаннан кейін Испанияға көп  алтын келеді, оны Испания үкіметі сыртқа шығаруға тыйым салды. Нәтижесінде әлемдік саудагерлер-ағылшындықтар мен голландықтар Испанияны қажетті және ішкі нарықта өндірілемейтін тауарларды қымбат бағаға сатып алуына мәжбүр етті. Сөйтіп, алтынға ие Испания экономикасы біртіндеп құлдырай бастады. Халықаралық саудада құнсыздану және қымбаттау, ревальвация және девальвация терминдері қолданылады.Икемді валюта курсы кезінде шетел валютасы бағасының өзгеруі валютаның құнсыздануы (арзандауы) немесе валютаның қымбаттауы деп аталады. Икемді валюта курсы тұсында валютаның басқа валютамен берілген бағасы төмендесе, валюта арзандайды. Ал, керісінше, валютаның басқа валютамен берілген бағасы көтерілсе, валюта қымбаттайды. Бұл процестер тұрақты курс жүйесінде сәйкесінше, девальвация және ревальвация деп аталады.Девальвация девальвацияланған валюта үшін шетелдіктердің аз төлейтіндіктерін, ал ел резиденттерінің басқа ел валютасы үшін көп төлейтіндіктерін белдіреді. Девальвацияға қарама-қарсы әрекет ревальвация болып табылады.

Қазіргі валюта жүйесінде валюта курстарының ауытқу шекаралары ұжымдық есептеу валюталарына – SDP (CDP) мен евроға қатысты бекітілді. SDP – бұл қарыз алудың арнайы құқығы. Оны халықаралық валюта қоры (ХВҚ) халықаралық есеп айырысуды жеңілдету  үшін құрған. ХВҚ-өзіне мүше елдерге  қажет жағдайда несие беріп отырады. ХВҚ-ның басты мәселесі кедей  елдердің қарызын қайтармауы болып  табылады.

Нақты валюта курсы  – екі елде өндірілген тауарлардың  салыстармалы бағасы. Номиналды және нақты валюта курстаының арасында байланыс бар. Оны келесі формуламен анықтауға  болады:

ЕR = EN • (Pd / Pf)

Мұндағы,

ЕR – нақты  валюта курсы;

EN – номиналды  валюта курсы;

Pd – ұлттық  валютамен берілген ішкі баға  деңгейі;

Pf – шетел  валютасымен берілген шетелдегі  баға деңгейі.

Шетел валютасының  курсы төмендегі жағдайлар орын алғанда өседі:

·         елдегі ақша ұсынымының ("ішкі" ақша массасы) артуы;

·         шетелдегі ақша ұсынысының азаюы;

·         шетелдегі нақты ЖІӨ-нің төмендеуі;

·         шетелдегі пайыздық ставкасының  өсуі;

·         елдегі пайыздық ставканың төмендеуі;

·         елдегі күтілген инфляцияның көтерілуі;

·         шетелдегі күтілген инфляцияның  төмендеуі;

·         елдегі сауда балансы мен ағымдық  операциялар есебі жағдайының төмендеуі.

3. Нақты валюта  курсының теңдестік деңгейі жинақтар  мен инвестицияның арасындағы  айырманы білдіретін тік сызық  пен теріс көлбеулі таза экспорт  қисығының қилысу нүктесінде  қалыптасады. Бұл нүктеде шетелге  берілетін несие түріндегі ұлттық  валютаның ұсынысы (S – I) мен  бізден таза экспортты алатын  шетелдіктер тарапынан болатын  ұлттық валютамызға деген сұраныс  (Хn) тең болады (2-сурет).

2-сурет 

  

Мұндағы, n –  нақты валюта курсы,

Хn – таза экспорт,

Е – нақты  айырбас курсының теңдестік мәні. Бұл нүктеде капитал мен болатын  операциялар бойынша ұлттық валютаның  ұсынысы мен ағымдық операциялар  үшін қажетті валютаға сұраныс теңеседі.

                      Макроэкономикада шағын ашық  экономика деген ұғым бар. Шағын  ашық экономика жағдайында ішкі  нарықтық пайыздық ставка орташа  дүниежүзілік деңгеймен анықталады, ал капиталдың мобильділігі жоғары  болады. Мұндай экономика тұсында  ішкі фискалдық экспансия нақты  валюта курсының өсуіне әкеледі.  Мемлекеттік шығындар артқан (немесе  салық төмендегенде) кезде ұлттық  жинақ төмендейді, ал S-I сызығы солға  орын ауыстырады (3-сурет). 

 

           3-сурет

Бұл шетелге  салынатын инвестиция үшін ұлттық валюта ұсынысының азаюын білдіреді. Валютаның  аз ұсынылуы оның нақты айырбас курсын арттырады. Нәтижесінде отандық  тауарлар шетелдік тауарларға қарағанда  қымбаттауына, содан соң экспортының  қысқарып, импортының артуына әкеледі. Осының салдарынан ағымдық операциялар  есебінде тапшылық қалыптасады.

Егер ынталандырушы  фискалдық саясат шетелде жүргізілсе, бұл шетелдегі жинақтың азаюына  әкеледі. Нәтижесінде шағын ашық экономикада әлемдік пайыздық ставка өсіп, инвестиция деңгейі төмендейді (4-сурет). Бұл жағдайда ұлттық валютаның  шетелдегі инвестициялау үшін ұсынысы  артып, S-I оңға орын ауыстырады. Нақты  валюта курсының теңдестік мәні қысқарып, отандық тауарлар арзандайды және таза экспорт артады. 

                                                   

4-сурет

Протекционистік саясат (импорттық тарифті немесе квотаны енгізу) таза экспорттың артуына  әкеледі (5-сурет).

5-сурет 

Нақты валюта курсының теңдестік мәні артады, отандық тауарлар қымбаттап, таза экспорт қысқарады. Протекционизм саясатының нәтижесінде  бастапқыда таза экспорт артқанымен, кейіннен сыртқы сауда көлемін қысқартады, таза экспорт пен импорттың жалпы  көлемі А нүктесіндегі қарағанда  аз болады. Үкімет халықаралық байланысты реттеп отыру үшін валюталық саясатты жүргізетіндігі белгілі. Бұл жерде екі елдің бірдей базалық жылдарының баға индекстері алынады.

Нақты тиімді валюта курсы деп аталатын ұғым да бар. Оны  анықтау үшін жоғарыда көрсетілген  нақты валюта курсының формуласына Pf мәнінде орташа баға индексі қолданылады. Нақты немесе нақты тиімді валюта курстарының өсуі (төмендеуі) елдің  өнімдерінің әлемдік нарықта  бәсекеге қабілетсіз екендігін білдіреді. Ұзақ мерзімді перспективада номиналды  курстар тез өзгеріп тұрады, ал нақты валюта курсы өзгермейді. Бұл  сатып алу қабілеттілігінің паритетінің  сақталуын қамтамасыз етеді. Сатып  алу қабілеттілігінің паритеті - әр валютаның сатып алу қабілеттілігін теңдестіретін айырбас курстық  деңгейі.