Төлем балансы және оның құрылымы.

Сатып алу қабілеттілігі  паритетінің теориясын швед экономисті Густав Кассел ұсынды. Ол Стокгольмдегі  монетарлық бағыттағы экономикалық мектептің өкілі. Жоғарыдағы теорияға сәйкес, халықаралық бәсеке халықаралық  саудаға қатысушылардың тауар мен  қызметтеріне деген ішкі және шетелдік бағалардың бірте-бірте теңелуіне  әкеледі. Егер елдегі инфляция шетелдегі  инфляция қарқынынан артып кетсе, ұлттық валюта арзандай бастайды. Валюта курсы  екі елдегі баға деңгейлерінің динамикасындағы  айырмашылықты компенсацияланғанға  дейін өзгереді.

Қысқа мерзімде номиналды курс салыстырмалы түрде  өзгермейді, ал нақты валюта курсы  сатып алу қабілеттілігінің паритетін  бұзып, өзгеріп тұрады. Бұл өзгерістер таза экспортпен жиынтық сұраныстың артуына әкеледі. Нақты курс төмен  болған сайын шетелдіктер үшін отандық  тауарлар салыстырмалы түрде арзан, ал импорттық тауарлар отандық тұтынушылар  үшін арзан болады және таза экспорт  жоғары болады.

Тұрақты валюта курстарын сақтап тұру болып тұратын  төлем балансының тапшылығын жабу үшін қажет резервтерді талап етеді. Егер резерв жеткіліксіз болса, ел дефляция саясатын, протекционистік саясатты немесе валюталық бақылауды жүргізеді.

Валюталық бақылау  – бұл ел мен шетлед арасындағы мәмілені үкіметтің бақылауы. Үкімет резиденттердің айырбастауды шектеуі  мүмкін. Бұл кезде валютаның ресми  валюта курсын өзгертуі міндет емес.

Қысқа мерзімде икемді айырбас курстары тұрақсыз болады, ал ұзақ мерзімде тиімді болады. Керісінше, қысқа мерзімде тұрақты айырбас  курстары тиімді, ұзақ мерзімде икемсіз  болады. Бұл жүйелердің ешқайсысы  да ресурстарды толық жұмыспен қамтуды, баға деңгейінің тұрақтылығын, төлем  балансын реттеуді қамтамасыз етпейді. Қазіргі кезде көбіне елдер тұрақты  және өзгермелі валюта курстарының  элементтерін қамтитын айырбас жүйесін  қолданады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ДӘРІС 15. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА  ЖӘНЕ САУДА САЯСАТЫ

Дәріс жоспары:

1. Сыртқы сауда  және халықаралық капитал ағындары

2. Сауда саясаты

3. Төлем балансы  және оның құрылымы.

Дәріс тезистері:

1. Сыртқы сауда  және халықаралық капитал ағындары. Кез – келген елдің сыртқы  экономикалық саясаты ішкі саясаттан  тәуелді болатындығы белгілі,  бірақ экономиканың ашық болуы  жалпы әлемдік ережеге бағынуды  талап етеді, ұлттық саясаттың  әлемдік нарық конъюктурасынан,  халықаралық ұйымдардың іс-әрекетінен, саяси жағдайдан тәуелді екендігі  анықталады. Аталғандардың көбі  ұлттық экономиканың әлемдік  жүйеге интегралдану дәрежесі  арқылы анықталады. Қазіргі экономикалық  жүйенің басты тенденциясы оның  жаһандану процесі болып табылады.

Айтылған мәселелерге  толық тоқталмас бұрын сыртқы экономикалық саясаттың теориялық  негізін қарастыралық. Халықаралық  экономикалық байланыстардың іргетасы халықаралық еңбек бөлінісі болып  табылады.

Халықаралық еңбек  бөлінісі дегеніміз – елдер мен  аймақтардың нарықтық айырбасқа  негізделген белгілі бір тауарлар мен қызметтер өндірісінде мамандануы. Ол алғашында табиғи және географиялық артықшылықтардың негізінде қалыптасты.

            Халықаралық еңбек бөлінісінің  алғашқы теориялық мағынасын  18 ғасырда ағылшын экономисті  Давид Рикардо ұсынған болатын.  Оның салыстырмалы артықшылықтар  тұжырымына сәйкес, өнімді өндіру  түсында өндіріс факторларын  аз жұмсайтын ел әлемдік нарықта  сөзсіз артықшылыққа ие болады.

            Салыстырмалы шығындар доктринасы  өз жалғасын швед экономисттерінің  Хекшер- Олин түжырымдамасында тапты.  Бұл тұжырым тауар дайындауда  жекелеген өндіріс факторларының  қатысу үлесіндегі айырмашылықтарға  байланысты. Еңбек факторы көп  ел еңбек сыйымдылығы жоғары  өнімдерді өндіруге маманданады,  ал капиталы мол ел капитал  сыйымды өнімді өндіруге маманданады.  Осылайша, «мол факторлы өнімдер»  экспортталып, «тапшы факторлы өнімдер»  импортталады.

            Хекшер -Олин теориясын жақтау  немесе оған қарсы шығу мақсатында 50 – жылдардың аяғында «Леонтьев  парадоксы» пайда болды. В.  Леонтьев «мол капиталды ел  деп саналатын АҚШ 1947 жылы капиталсыйымды  емес, еңбек сыйымдылығы жоғары  өнімді экспорттайды» деп көрсетті. Ал, Хекшер- Олин теориясына сәйкес, нәтиже керісінше болуы тиіс  еді. Әрі қарай зерттеуді жалғастыру  АҚШ – тағы аталған парадокстың  орын алуын, біріншіден, соғыстан  кейінгі кезеңмен түсіндіреді.  Екіншіден, капиталдың елде ең  көп фактор еместігі анықталды,  өңделген жердің, ғылыми – техниканың  одан да көп екендігі белгілі  болды.

            Сыртқы саудаға қатысты америкалық  ғалым Майкл Портердің теориясы  Д. Рикардо мен Хекшер- Олин  теорияларының сыртқы сауда құрылымын  түсіндірген кезде маңызды болғандығын,  ал бүгінде олардың практикалық  мәндерінің жоғалғандығын көрсетеді.  М. Портер салалар мен фирмалардың  бәсеке артықшылығын қалыптастыратын  төмендегідей детерминанттарды  атап көрсетті. Оларға келесілер  жатады:

1.    белгілі  бір сапа мен көлемдегі өндіріс  факторлары;

2.    берілген  сапа өніміне деген ішкі сұраныс  шарттары, оның сандық және сапалық  параметрлері;

3.    әлемдік  нарықта бәсекеге қабілетті және  қолдау көрсетуші салалардың  болуы;

4.    ішкі  нарықтағы фирма стратегиясы.

            Жоғарыдағылармен қатар үкімет  ықпалы , кездейсоқ жағдайлар да  елдегі жағдайға әсер етеді.

            Қазіргі кезде мемлекеттердің  саудалық қаржылық ынтымақтастығы  Бүкіләлемдік сауда үйымы, Халықаралық  реконструкциялау және даму банкі,  Халықаралық валюта Қоры т.с.с.  арқылы көрінеді. Осылардың ішінде  Бүкіләлемдік сауда ұйымына тоқталған  жоқ. Оның негізі 1947 жылы қаланды.  Бастапқыда оған 23 мемлекет 3 мүше  болды. Ал, қазіргі таңда БСҰ  мүшелерінің саны 200-ге жуық.

            Ұйымның негізгі мақсаты –  сауда айырбасын еркіне жіберу, барлық шектеулерді алып тастау. Осыған байланысты кеден тарифтері  сатылы түрде төмендеп отырды, сандық шектеулер жойылды және  сыртқы сауданы мемлекеттік реттеудің  біріңғай ережесі енгізілді. Қазірде  БСҰ әлемдік сауда айналымының  90% - нан астамына бақылау жасайды.

             Мемлекет немесе белгілі бір  аймақ әлемдік экономикаға интеграцияланған  сайын халықаралық еңбек бөлінісінің  мүмкіндіктері  мен өздерінің  салыстырмалы артықшылықтарын қолдана  алады. Осыған байланысты ұлттық  экономиканың ашықтығының көрсеткіштеріне  тоқталайық. Осылардың қатарына  жалпы ішкі өнімдегі сыртқы  сауда квотасы, өндірістегі экспорттың  үлесі, тұтынудағы импорттың үлесі,  шетел инвистицияларының үлес  салмағы жатады. Әдетте, индустриалды  дамыған шағын елдердің ашық  экономикалық сипатта болу дәрежесі  жоғары болып келеді. Ресми мәліметтер  бойынша 2006 жылы қаңтар айында 56198 млн теңгенің шетелдік инвестициясы  негізгі капиталға салынған, бұл  жалпы инвестиция көлемінің 41,5 пайызын құрайды.

            Сыртқы саудада тауар мен қызметтерден  басқа капитал да сыртқа шығарылады  және сырттан әкелінеді. Тауар  мен қызметтерді экспорттауға  қарағанда капиталды сыртқа шығару  мәні жағынан перспективаға бағытталған.  Капитал болашақта пайда табу  үшін экспортталады. Капитал экспорты  қаржылық құралдар (несиелер, займдар,  бағалы қағаздарды сатып алу)  түрінде, сонымен қатар біріккен  кәсіпорындар үшін техналогиялар,  материалдар мен жабдықтар беру  жолымен жүзеге асырылады.              Экспортталатын капитал қысқа  мерзімдік, орта мерзімдік және  ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Ұзақ мерзімді салымдар 5 жылдан  артық мерзімге салынады. Олар  тікелей салымдар және портфельді  салымдар болып бөлінеді.           Тікелей салымдар кәсіпорынға  бақылау жасауға, ал портфелді  инвестициялар дивиденд алуға  мүмкіндік береді.            Көп жағдайда экономикада тауарларды  экспорттағаннан түсетін түсімдердің,  портфельді инвеститцияның бір  бөлігінің, сонымен қатар капиталдың  тікелей экспортталулары орын  алады. Құралдардың осылайша миграциялануының  себебі : елдегі қолайсыз инвестициялық  ахуал, тәуекелден қашу, көлеңкелі  бизнестен капиталды алу.

            Жоғарыда аталған және сыртқы  саудада болатын проблемаларды  реттеп шешіп  отыру үшін  тиімді сауда саясаты қажет.

            2. Сауда саясаты. Сауда саясаты  – бұл салық, субсидия импорт  пен экспортты тікелей шектеу  арқылы жүргізілетін үкіметтің  бюджет – салық  саясатының  бір бағыты.

            Көп экономисттер сыртқы сауданы  ырықсыздандыру жағында, олардың  пікірінше саудалық шектеулер  тек қана қысқа мерзімдік сипатқа  ие, ұзақ мерзімде тек еркін  сауда ғана экономикалық ресурстарды  ұтымды орналастырып, пайдалануға  ықпал етеді. Дегенмен, еркін сауданың  жолында үлкен кедергілер бар.  Оларға квота, тариф, экспорттық  – импорттық шектеу тағыда  сол сияқтылар жатады.

            Тариф – бұл  импортқа салынатын  кедендік баж салығы. Тарифтің  енгізілуі импорттық тауар бағасын  дүние жүзілік бағадан арттырып  жібереді, яғни 

                                 Pi = Pm + Pm * Kt

 Мұндағы  Pi – импорттық тауардың біздің  ішкі нарығындағы баға,  Pm –  дүние жүзілік баға, Kt – тарифтік  ставка, Pm * Kt – тарифтік көлем.

   Импорттық  тариф осы импорттық тауарға  ұқсас өнім шығаратын отандық  өндірушілерді қорғайды. Керісінше,  отандық тұтынушылар ұтылады,  себебі көтерілген баға арқылы  қосымша «салық» төлейді. Бірқатар  кемшілігіне қарамастан еркін  сауданы шектеуді қорғайтын аргументтер  өте көп. Олардың негізгілері: 

1.        кедендік тарифтар қорғаныс саласының  өнеркәсібін қорғауға жағдай  жасайды. Соғыс бола қалған  жағдайда әр елдің өз әскери  өнімдері болған дұрыс;

2.        кедендік тариф ішкі ресурстардың  жұмыспен қамтылуын арттыруға,  жиынтық сұранысты ынталандыруға  жағдай жасайды. Импортты шектеу  нәтижесінде таза экспорт артады, бұл жұмысбастылық пен өндірісті  өсіріп, төлем балансының жағдайын  жақсартады;

3.        кедендік тариф ҒТП арқасында  пайда болған ұлттық экономиканың  жас жаңа салаларын шетел фирмаларының  тарапынан болатын бәсекеден  сақтайды;

4.        егер Үкімет кедендік тарифті  қолданбаса, арзан жұмыс күшін  пайдаланатын шетел фирмалары  ішкі нарыққа арзан импорттық  тауарлардың келуін арттырады.  Нәтижесінде ішкі баға төмендегеннен  кейінгі жалақы деңгейі де  төмендеп, елдегі өмір сүру деңгейі  нашарлайды;

5.        кедендік тарифтер отандық өндірушілерді  демпингтен қорғайды.

Демпинг - бұл  импорттық өнімді импорттаушы елдегі ішкі бағадан төмен бағамен сату. Демпинг, әдетте, циклдік құлдырау кезінде  қолданылады. Сала өзі өндірген өнімді отандық сұраныстың кеміп кетуіне  байланысты ішкі нарықта сата алады. Демпинг – бұл уақытша құбылыс, жеке фирмалар өз өнімдерін  өзіндік  құннан төмен бағамен сата алмайды. Үкімет демпингке қарсы саясат жүргізеді.

Енді кедендік тарифті енгізуге қарсы келушілердің айтуынша, кедендік тарифті алып тастау тұсында орындалатын мақсаттарға, жеңіл жолмен де жетуге болады. Ол отандық  өндірушілерді тікелей субсидиялау, дотация беру, салықты азайту.

Сыртқы сауданы  тарифтік реттеу әдісімен қатар тарифсіз реттеу де  қолданылып тұрады. Оларға сапа стандарты, санитарлық шектеу, жабдықтардың экологиялық сипатына қойылатын  талап, импорттау лицензиясын шектеу, белгілі бір елдерде жекелеген  өнім түрлерін шығаруға әкімшілік тыйым  салу, импорттық және импорттық квота. Квота бойынша жылына әкелінетін импорттық тауардың көлеміне немесе құнына шек қойылады. Ал тариф бойынша  сандық жағынан шек қойылмайды. Тарифті  де, квотаны да енгізу кезінде ішкі баға дүние жүзілік бағадан жоғары қойылады, импорттық тауарлардың  ұсынысы азаяды.

Квотаның тарифтен айырмашылығы :

 – тариф  тұсында дүниежүзілік баға төмендесе,  импорт бірте – бірте артады, ал квота тұсында импорттың  өсуі мүмкін емес;

- квота жаңа  шетел тауарының келуіне шек  қойғандықтан бұл ішкі нарықты  шетел бәсекесінен абсалютті  түрде қорғайды. Ал бұл өз кезегінде  экономикаға кері ықпал етеді. 

Тарифсіз беттеудің  құралдарының бірі – импортты лицензиялау.   

            Импорттық лицензиялаудың төмендегі   әдістері қолданылады:

1. Ашық аукцион  – мемлекет лицензияны ең жоғары  баға берген компанияға береді. Бұл ең тиімді, арзан механизм  болғанымен, кей жағдайда лицензия  көп пара бергенге берілетін  тәрізді.

2. Айқын таңдау  жүйесі – үкімет лицензияны  алдын ала келіссөз жасамай-ақ, өтініш алмай-ақ, беделді фирмаға  береді.

3. “Шығынды әдіс”  көп өндірістерде қуаттылығы  т.б.  бесурстары  мол фирмаға  береді.

Протекционизм – ұлттық экономиканы ынталандыру  және оны сыртқы бәсекеден қорғау мақсатында жүргізілетін шаралар. Протенционизмнің  артықшылығы: