Баланс активтері мен олардың құрылым көздерінің ара-қатынасын талдау

Қаржылық  жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетін талдаудың аяқтаушы атапы  болып келеді. Ол өзі үш стадиядан  тұрады: жабдықтау, өндіріс және өткізу, олар өз кезегіне жинақталып коммерциялық, өндірістік және қаржылық іс-әрекетті құрайды. Шаруашылық іс-әрекеттің маңызды жағы болып қаржылық іс-әрекет табылады. Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекеті дегеніміз - нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың құрамы мен көлемі өзгергендегі оның іс-әрекеті. Ол қаржылық ресурстардың жүйелі келіп түсуі мен тиімді қолдануын қамтамасыз етуге, есептік және несиелік тәртіпті ұстауға, меншікті және қарызға алынған қаражаттың рационалды ара-қатынастарына жетуіне ағытталу керек. Кәсіпорынның іс-әрекетінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен қарым-қатынас бар. Осылайша, қаржылық іс-әрекеттің жақсы болуы көбінесе оның өндіруші-өткізуші көрсеткіштерімен анықталады.

Жоғары сапалы өнімді үздіксіз шығару және өткізу  
кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасуына жағымды әср етеді. Өндірістік процесстегі кедергілер (тұрып қалулар), өнім сапасыың нашарлануы, оны өткізуде қиыншылықтар кәсіпорын шоттарына ақшалай қаражаттардың түсуіне кедергілер жасайды, нәтижесінде оның төлемқабілеттілігі нашарлайды немесе кері байланыс іске асырылатын шығындардың көлемі сонымен қатар өндірістік процесстердің тиімділігімен анықталады. Олардың тиімділігі жоғары болған сайын, кәсіпорын өнімді өткізу көлемі бір болған өз ресурстарын аз шығындайды, оның ішінде қаржылық ресурстар да және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының мөлшерін жоғарылату, еңбек өнімділігінің дейгейін төмендету, басқа ресурстары көп шығындау және өндірістік емес шығындар қосымша қаржылық қаражаттарда қажеттілікті шарттайды (тудырады).

Осындай мәліметтердің  бәрін жинап талдағанда, біз басына айтқанымызды дәлелдейміз, яғни “Қаржылық  жағдай өзінің көрінісінде кәсіпорынның белгілі бір мезгілде қары тұрақтылығын көрсетеді”.

         

             

 

 

  1.2 Қаржылық жағдайды талдаудың негізгі әдістері мен тәсілдері

 

        Қаржылық есептің аналитикалық оқуының негізгі принциптері - бұл дедуктивтік әдіс, демек жалпыдан жекеге деген сөз. Бірақ та ол бірнеше рет пайдаануы керек. осындай талдау барысында шаруашылық фактілер мен жағдайлардың тарихтың және (оның қызметінің нәтижелеріне) логикаық дәйектілік бағытның және оның қызметінің нәтижелеріне әсерінің күні қайта көрсетіледі.

Тәжірибе  жүзінде ҚЖТ 6 негізгі түрлерге бөлінеді:

1) көлденең (уақытша  талдау);

2) құрылымдық  талдау (тік);

3) трендтік;

4) коэффициенттер талдауы;

5) салыстырмалы;

6) факторлық талдау.

Қаржылық есеп берудің  көлденең (уақытша) талдауы - есеп беруді өткен жылғы есеп берудің әр деректерімен салыстыру; ол зерттелінетін көрсеткіштердің іс жүзіндегі базалық деңгейінен абсолют және салыстырмалы ауытқуларын анықтау үшін қолданылады. Берілген талдаудың түрі, бухгалтерлік есеп берудің құрамына кіретін бөлек баптар мен олардың топтарының өзгерістерінің тенденцияларын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл талдаудың негізінде, баланстық баптар және қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп-қисаптық баптарының базалық өсу қарқынының есептеуі болып жатыр.

Тік (құрылымдық) талдау - есеп берудің әр деректерінің жалпы (тұтас) нәтижесіне әсерін анықтап, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын айқындау.

Тік салыстырмалы талдаудың  көмегімен жеке бөліктердің жалпы  тұтасының ішіндегі үлесін (меншікті капиталдық оның жалпы сомасындағы  үлесі), бөліктер мен тұтастың ара-қатынастарын (мысалы: меншіктік және қарыздық капитал, негізгі және айналым капитал) және де факторлардың нәтижелік көрсеткіштердің деңгейіне әсерін олардың мөлшерін өзгертуге дейін және одан кейін салыстыру арқылы. Экономикалық құбылыстар мен процесстердің құрылымы зерттелінеді. Трендтік талдау - есеп берудің әр деректері бойынша өткен кезеңдердегі қатармен салысыру және трендті белгілеу, демек әр кезеңнің жеке ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерінен тазартылған, көрсеткіштің динамикасының негізгі тенденциясын айқындау. Трендтің күшімен болашақтағы мүмкіндік көрсеткіштердің мәндері анықталады және перспективтік болжау жүргізіледі.

Коэффициенттер (салыстырмалы көрсеткіштердің) талдауы дегеніміз - есеп берудің жеке деректерінің арасындағы немесе әр түрлі есеп берудің деректер арасындағы қатынастарды есептеу, көрсеткіштердің өзара байланыстарын айқындау.

Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау дегеніміз - фирманың, еншілес кәсіпорын, бөлімдердің жеке көрсеткіштері бойынша есеп берудің жиынтық көрсеткіштерінің ішкі шаруашылық талдауы және де берілген фирманың көрсеткіштері мен бәсекелесердің шаруашылық деректерімен бірге шаруа аралық талдауы. Салыстырудың негізгі шарты - көрсеткіштер салыстырмалы болуы керек.

Факторлық талдау - детерминделген немесе стохастикалық зерттеу әдістерінің көмегімен факторлардың (себептер) нәтижелік көрсеткііне әсерін талдау. Сонда, факторлық талдау тіке (талдауды өзі) нәтижелік көрсеткішті құрама бөіктеріне бөлгенде және кері (қорыту), оның бөлек элементтерін жалпы нәтижелік көрсеткішке қосқандағы, талдаулары болуы мүмкін. Факторлық талдаудың негізгі әдістері - тізбекті алмастыру тәсілі, интегралдың әдіс, айырмашылықтар әдіс, индекстік әдіс.

Олардың тәжірибеде қолдану  әдістерімен біз статистика және экономикалық талдау жүйелерінен таныспыз

 

 

 1.3  Қаржылық тұрақтылықты талдаудың ақпарат көздері

             Қаржылық жағдай дегеніміз - кәсіпорын өзінің қызметін қаржыландыру қабілеті. Ол кәсіпорынның қалыпты міндеттелуіне (жұмыс істеуіне) керекті қаржылық қорлармен қамтамасыздығымен, оларды орналастырудың мақсатқа сәйкестігі және тиімді пайдалануды, басқа заңды ұйым (заңдық құқығы бар) немесе жеке тұлға мен қаржылықтың өзарақатынастарымен, төлеуқабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығымен сипатталады.

Талдаудың негізгі  мақсаты - қаражаттың қызметтегі кемшіліктерді дер мезгіінде анықтап, оларды жою, кәсіпорын қаражаттың жағдайын және төлеуқабілеттілігін жақсарту резервтерін табу. Бұл кезде келесі міндеттерді орындау керек:

1) Өндірістік, саудалық және қаражаттық қызметтердің  әр түрлі көрсеткіштерінің арасындағы өзара себепті - салдарлы байланысты зерттеудің негізінде қаржылық қорлардың кірісі бойынша жоспарды орындау мен оларды кәсіпорын қардылық жағдайын жақсарту үшін пайдалануды бағалау;

2) Шаруашылық  қызметінің нақтылы жағдайлары  мен меншікті және қарызға алынған қорлардың бар болуынан, мүмкіндік қаражаттың нәтижелерді және экономикалық рентабельділікті болжау. Қорларды пайдаланудың әртүрлі варианттарында қаржылық жағдайдың моделдерін жасау.

3) Қаржылық  қорларды тиімдірек қолдану және  кәсіпорын қаржылық жағдайын бекітуге бағытталған нақты шараларды қолдану.

Қаражаттық  жағдайды талдау - шаруашылық қызметінің жалпы да толық талдауының бөлігі, ол ішкі және сыртқы болып екіге  бөлінеді.

Сыртқы бөлігі баспасөзге шықан есеп берудің деректері  бойынша өткізіледі. Оны кәсіпорын тыс айналысатын контрагенттер мен меншік иесі немесе мемлекеттік ұйымдар өткізіледі. Ол фирманың жетістіктерінің барлық құпияларын ашпауға мүмкіндік береді, өйткені ол кәсіпорынның қызметі туралы шектелген ақпаратқа негізделген. Осылардың бәрі кәсіпорынның қызметімен өткізіледі және оның қорытындылары кәсіпорынның қаржылық жағдайын жоспарлау, бақылау үшін, сонымен бірге ең жоғары табысын алу және алдын ала банкроттыққа ұшырауды ескеруге тиімді басқару шешімдерін қабылдау үшін пайдаланылады. Мазмұны бойынша ішкі талдау өте терең, өйткені ол басқару және өндірістік есептеудің деректеріне (таянады) негізделеді.

Қаражаттық  жағдайды талдаудың ақпарат көздеріне  назар аударсақ, бухгалерлік есеп стандартына сәйкес қаражатық есеп беру келесіден тұрады:

- бухгалтерлік  баланс № 2 БЕС сүйенеді;

- қаржылық шаруашылық  қызметінің нәтижесі туралы есеп  беруі № 3 БЕС;

- ақша қаражатының қозғалысы  (өзгеруі) туралы есеп беру  № 4 БЕС;

- оларға түсіндірме  жәе басқа қосымша ақпараттар, кестелер және диаграммалар.

№ 2 стандарт активтер мен меншікті капиталдың, міндеттемелердің қаржылық есеп берудегі мәні мен ұсынысын анықтайды, бірақ  оларға баға беруін қарастырмайды. Бұл  стандарт қаржылық есеп беру кезегінде  ашып көрсетуге қажетті болатын  ақпаратқа талаптар қою. Есеп беруде заңды тұлғаның атауы, мекен жайы, есептік мерзімі және есептік кезеңі көрсетілуі керек. Одан басқа келесілер болуы қажет: 1) ұйымның іс-әрекеті туралы қысқаша баяндамасы; 2) қаржылық есептеулерде ұсынылатын өлшем бірлігі; 3) ұйымның заңды нысаны (формасы).

Ол екі  бірдей бөлшектерден тұрады. Бухгалтерлік есептің жаңа стандарттарын қабылдағанға дейін ол оң және сол бөліктерінің (актив және пассив) теңдігімен сипатталынатын екі жақты кесте болған.

Қазіргі уақытта  Қазақстанда халықаралық стандарттарға сәйкес баланс баптаының орналасуы қабылданған, баланстың екінші бөлімі меншікті капитал және міндеттемелер деп аталады.

Баланс активі: ұзақ мерзімді (1) және ағымдағы (2) активтер бөлімдерінен тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің  құрамына:

- жер-меншік  құқығы мен тұрақты пайдалану құқығы негізінде анықталады;

- меншікті, ұзақ  мерзімді жалға алынған, уақытша  республикаға әкелінген және  одан әкетілген негізгі құралдар, активтерді иеленуді шектеу міндеттемелерге  кепілге салынған активтер, амортизациялардың  есептеу әдістері (негізгі құралдарын қай топтары бойынша жылдамдатылған амортизациялық әдістер қолданылған);

- сақтаулы  және қызметі тоқтатылған негізгі  құралдар;

- өндірісте  пайдаланылмайын негізгі құралдар  және т.б.;

- материалдық  емес активтердің құрылымы, оларда амортизацияланудың әдістері;

- инвестициялар  - инвестор ықпал етіп отырған  ірі шаруашылық серіктестіктердің  тізбесі және соларға қатысу  үлесі; тәуелді шаруашылық серіктестіктің  инвестордың табысындағы (шығындағы)  табысын (шығысының) үлесі; инвестордың кірісіне пайыздар, роялти, дивиденттер және қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар бойынша енгізілген едәуір сомалар; инвестицияларды сатуды шектеу, кіріс кіргізу және т.б.;

- ұзақ мерзімді  дибиторлық қарыз түрлеріне және  оны өтеудің болжамды мерзіміне қарай; алдағы кезеңдердің шығындары оларды шығынға жазудың мерзімдері бойынша және т.б.

Ағымдағы  активтердің құрамында тауар-материалдық  қорлар түріне қарай: көлік дайындау шығындары сомасы құндылықтар түріне қарай; болашақ кезеңдердің шығындары, оларды шығынға жазудың мерзімдері бойынша; ақша қаражаттары олардың түрлеріне қарай (егер жыл ішінде олардың пайдалануы шектелген болса); қысқа мерзімді қыржылық инвестициялар баланстық және ағымдағы құны бойынша баға да, дебиторлық қарыз құны бойынша; дибиторлық қарыз оны өтеудің болжамдық мерзімі және дибиторлар топтары бойынша ашып көрсетіледі.

Баланстың екінші бөлігі 3 бөлімнен тұрады: меншікті капитал (3), ұзақ мерзімді міндеттемелер (4), ағымдағы міндеттемелер (5).

Ұзақ мерзімді міндеттемелер дегеніміз - бір жылдан астам мерзімге берілген несие мен қарыздар және кейінге қалдырылған салықтар.

Ұзақ мерзімді міндеттемелер бөлігінде: қамтаасыз  етілген және қамтамасыз етілмеген  кредиттер және қаражаттар; мерзімі  кейінге қалдырылған салықтар; банктік  кредиттер мен қарыз қаражаттары бойынша пайыздық ставкалар; кредитер мен қарыз қаражаттарды өтеу мерзімдері, кредиттік шарттардан және ақша қаражаттарын қарызға алу шарттарынан туындайтын, түсіндіруді керек ететін басқа мәселелер.

Берілген  №3 бухгалтерлік есептік стандарт 1997 жылдың бірінші қаңтарынан бастап іске қосылды. Бұл стандарт қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері бойынша есебін және оның заңды тұлғалардан құралуы (банк және бюджеттік ұйымдардан басқа), бұл әртүрлі қаржы есебімен бірге заңды тұлғаның әр мерзімге қаржы есебін салыстыру болып табылады. Сонымен қатар стандарт кіріс және шығыс баптарының тәртібін анықтайды. Олардың ішінде төтенше жағдайларда болған шығындар мен табыстар, есептік бағалауда өзгерістер мен тоқтатылған операциялар, есептік саясат және қаржы есебінде нақты қателерді түзету.

Қаржы шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы төмендегі  мәселелер түсіндірілуге тиіс:

- кәсіпорын  қызметінің барлық түрлерінен  түскен кірістің төмендеуіне  ықпал еткен факторлар;

- сатылған  өнімнің өзіндік құнын арттыруға ықпал еткен факторлар;

- жалпы және  әкімшілік шығындардың, пайызы  бойынша төлемдердің және сату  бойыша шығындардың сатылу көлемімен,  былтырғы жылдық деңгейімен салыстырғанда  деңгейінің өсуіне төмендеуі  және т.б;

- төтенше  жағдайының шығындары мен кірістері;

- есеп беру  жолындағы орын алған әрбір  төтенше жағдайы бойынша түсінік  беру;

- кәсіпорынның  қаржылық шаруашылық қызметінің  нәтижелеріне есеп беру жылы  елеуі ықпал еткен басқа да  шаруашылық операцияларын ашып  жазу қажет.

       Бұл формада келесі ақпарат ашылады:

1. Негізгі қызметтен түскен табыс(өткізуден түскен түсім);
2. Өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны;
3. Жалпы табыс (1-2);
4. Мерзім шығындары: -жалпы және әкімшілік шығындар;

-% ақы төлеудің шығындары;