Баланс активтері мен олардың құрылым көздерінің ара-қатынасын талдау

 

Кесте 2.2

“РИЗА”  жауапкершілігі шектелген серіктестіктің

ағымдағы  активтердің құрамы мен құрылымы

Көрсеткіштер	2010 ж. есеп беру кезеңінің басы		Ағымдағы  жылғы есеп беру кезеңі		2011 ж. есеп беру кезеңінің соңы
	мың.тг.	% үлесі	Мың.т.	% үлесі	мың.тг.	% үлесі
Ағымдағы  активтер ішінде:	10606,96	100	12952	100	10680	100
а) өндірістік қорлар	5957,39	56,16	4226	32,62	5563	48,2

 

 

б) берілген аванстар	0	0	0	0	1603	11,60
в) дебиторлық қарыз	3844,37	36,24	8618	66,53	2926	24,10
г) жұмыскер-лердің қарызы	0	0	0	0	0	0
д) ақша қаражаттары	805,2	7,60	72	0,85	2113	16,10

            Келтірілген мәліметтер бойынша, кәсіпорынның ағымдағы активтері, баланс валютасы сияқты өзгерістерге ұшырады. Осылардың бәрін әлірек анықтау үшін “РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестік туралы келесі қорытындыларды жасауға болады. Осы кезеңде ақша қаражаттары және өтімді активтердің өскенін байқаймыз. Мысалы:2010 жылғы есеп кезңінің басында-805,2 теңге болса , 2011 жылғы есеп беру кезеңінің соңында -2113 мың теңге болды. Кесте 2.2-де мобилділік коэффициентінің өсуін көреміз, 1999 жылғы есеп беру кезеңінің басында - 7,60 пайызды құрады, ал 2000 жылғы есеп беру кезеңінің соңында - 16,10 пайызға тең болды.

Өтімділік активтерінің көбеюі, “РИЗА” жауапкершілігі шектелген  серіктесеігінің төлеуқабілеттілігінің  жақсаруын көрсетеді. Бірақ нарықтық жағдайда айналым қаражаттарының төмен бағаланбайтынын ескеруіміз керек. Есеп айырысу шотында ақшаның бір жылдан екінші жылға көбеюі, кәсіпорынның төлеуқабіліттілігінің жақсаруына әкеледі. Берілген мерзім ішінде ағымдағы активтердегі өндірістік қорлардың бөлігі 56,16 пайыздан 48,2 пайызға түсті. 2000 жылы дебиторлық қарыздың “берілген аванстар” деген түрі пайда болды, ол 11,60 пайызды құрады. Кесте 2.2-ге қайтып оралсақ, көп өзгерістер дебиторлық қарыздарда болды, яғни абсолюттың және салыстырмалы шамалары да бірдей. Мысалы: 2010 жылғы есеп беру кезеңінің басынла дебиторлық қарыз-3844,37 теңге немесе 36,24 пайыз болса, ал 2011 жылғы есеп беру кезеңінің соңында – 2926 мың теңге немесе 24,10 пайызға төменеді. Осындай өзгерісерден мынадай қорытында жасауға болады.

Жоғарыда  айтылғандарға сүйеніп, “РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестіктің мүліктік жағдайы тұрақты емес деп айтуға болады. “РИЗА” жауапкершілігі шектелген  серіктестіктің басқарушыларының басты  мақсаты мүмліктік жағдайының жақсартуына қатал назар аударуы тиіс.

 

 

                2.2 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау

       Кәсіпорынның қаржылық жағдайы мерзімді кезеңде төлеуқабілетілік пен өтімділік сипаттары негізінде бағаланады.

Жалпы төеуқабілеттілігі және өтімділік дегеніміз - қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша есеп айырысуды дер мезгілінде және толық көлемде жасау. Бір активтің өтімділігі дегеніміз - оның ақшалай қаражатқа айналу қабілеттілігі, ал өтімділіктің дәрежесі осы айналу кезеңінің ұзақтылығымен айқындалады. Кезең неғұрлым қысқа болса, активтің өтімділігі соғұрлым жоғары болады. Кәсіпорынның өтімділігі туралы айта отырып, оның айналым қаражатының теория жүзінде қысқа мерзімде орындамаса да, оны жаба алатын көлемінің бар болуы.

Төлеу қабілеттілігі  дегеніміз - ақшалай қаражаттардың және олардың эквиваленттерінің жедел жабуын талап ететін, қарызды есептерді толтыру үшін жеткілікті көлемде бар болуы. Осыған қоса баланстың өтімділігі деген түсінік бар, ол кәсіпорындардың міндеттемелерін олардың активтері мен орнын толтыру дәрежесі ретінде анықталынып, олардың ақшаай түрге айналу мерзімі міндеттемелерді төлеу мерзіміне сәйкес. Баланстың өтімділігін талдау кәсіпорынның өтімділігімен төлеуқабілеттілігіне қатынасы бар.

А1 - ең өтімді активтер-ақшалай қаражаттар және қысқамерзімді қаржылық салымдар; А2 - тез өткізілген активтер-дебиторлық қарыз және басқа активтер; А3 - төмен баппен өткізілетін активтер - тауарлы-материалдық құндылықтар; А4 - қиын өткізілетін активтер - негізгі қаражаттар және басқа айналымнан тыс активтер. Баланстың пассивтері оларды төлеу мерзімінің дәрежесі бойынша топтастырылады:

П₁ - ең жедел міндеттемелер: дер мезгілінде өтелмеген кредиторлық қарыз және ссудалар;

П₂ - қысқа мерзімді пассивтер: қысқа мерзімді несие мен қарыз;

П₃ - ұзақ мерзімді пассивтер: ұзақ мерзімді несие мен қарыздар;

П₄ - тұрақты пассивтер: кәсіпорынның меншікті капиталы.

Баланстың өтімділігін  анықтау үшін пассив пен актив  бойынша берілген топтардың қорытындыларын салыстыру керек. Егер төменде берілгендей  қатынастар болса: А₁  ³ П₁ ; А₂  ³ П₂ ;  А₃  ³ П₃ ; А₄  £ П₄  онда баланс абсолютті өтімді деп саналады. Ал енді “РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестігіндегі келесі қатынастар:

1999 жылғы есеп  беру кезеңінің басы: А₁=805,2 ; П₁=7565,8 ;

А₂=3844,37 ; П₂=0. А₃=5957,39 ; П₃=0; А₄=373,74 ; П₄=3414,9.

Ағымдағы  жыл есеп беру кезеңі: А₁=73 ; П₁=9744 ;

А₂=8618 ; П₂=0. А₃=4226 ; П₃=0; А₄=537 ; П₄=3710.

2000 жылғы есеп  беру кезеңінің соңы: А₁=2113 ; П₁=7307 ;

А₂=2926 ; П₂=0. А₃=5663 ; П₃=0; А₄=1478 ; П₄=4773.

Осының бәрін  салыстырғанда мынадай қатынасты берді:

А₁  £ П₁ ; А₂  ³ П₂ ;  А₃  ³ П₃ ; А₄  £ П₄

Осы теңсіздіктерге қарасақ есептік жылдардың бәрінде  бірінші теңсіздік орындалмайды, ал басқалары орындалады. Төртінші теңсіздік үлкен экономикалық мағынаны көрсетеді. “РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестік меншікті айналым қаражаттарына ие болды, сондықтан анықталған тұрақтылығына ие. Бірақ кәсіпорынның балансын абсолютті өтімді деп санауға болмайды, себебі кірістер мен төлемдердің қатынастарын көрсететін бірінші жағдай орындалған жоқ.

Жалпы кәсіпорынның жақын уақыты (арада) төлеу қабілеттілігін куәландыратын өтімділікті, бірінші және екінші топтарды салыстырғанда табамыз. Сонда “РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестігінде ең өтімді және тез өтетін активтердің сомасы:

2010 жылғы есеп беру кезеңінің басы: 805,2+3844,37 = 4649,57;

Ағымдағы  жыл есеп беру кезеңі: 72 + 8618 = 8690;

2011 жылғы есеп беру кезеңінің соңы: 2113 + 2926 = 5039.

Жоғарыда  айтқандарға негізделсек, мынадай  қорытынды жасауға болады: кәсіпорынның балансы абсолютті өтімді болмаса да, “РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестік ағымдағы өтімділікке ие болды, бұл кәсіпорынның жақын уақыт ішінде төеу қабілеттілігіне куә болды.

Сонымен бірге  “РИЗА” жауапкершілігі шектелген  серіктестіктің өтімділікпен төлеуқабілеттілігін  анықтау үшін келесі қаржы коэффициенттерін қолданамыз.

1. Кәсіпорынның  жалпы толтыру (ағымдағы өтімділік)  коэффициентін табамыз (К_ж.т.).

К_ж.т.= (ағымдағы активтер) / (ағымдағы міндеттемелер);

2010 жылғы есеп беру кезеңінің басы: 10606,96 / 7565,8 = 1,44;

Ағымдағы жыл есеп беру кезеңі: 12952 / 10500 = 1,24;

2011 жылғы есеп беру кезеңінің соңы: 10680 / 8330 = 1,29.

Берілген  көрсеткішті есептеудің мәні: кәсіпорындар қысқа мерзімді қарыздарде ең біріншіден ағымдағы активтер есебінен өтейді. Коэффициенттің теориялық мәндері қызметтің түрлері бойынша құрылады, ағымдағы активтердің мөлшері ағымдағы міндеттемелерден асып кетсе, кәсіпорынның қызметі жағымды тенденция ретінде қарастырылады.

Батыс тәжірибесінде  коэффициенттің теориялық мәні 2-ге тең деп саналады.

Алдағы 2-суреттен біз коэффициенттің жағымды шектеуден аз болғанын көреміз. Бірақ 2011 жылғы есеп беру кезеңінің соңында коэффициент мағынасының аз ғана өскенін байқаймыз.

“РИЗА”  жауапкершілігі шектелген серіктестіктің жалпы

толтыру коэффициентінің  графигі

 

 

2. Жылдам өтімділік коэффициенті (К_ж.ө.)

К_ж.ө.= (АА - ТМҚ) / (ағымдағы міндеттемелер);

бұл жерде, АА - ағымдағы жылдар;

                ТМҚ - тауарлы-материалдық қорлар.

2010 жылғы есеп беру кезеңінің басы: 10606,96 - 5957,8 = 0,62;

Ағымдағы  жыл есеп беру кезеңі: 12952 - 4226 = 0,84;

2011 жылғы есеп беру кезеңінің соңы: 10680 - 8330 = 0,62.

Осы коэффициенттің есептеу кезінде міндеттемелер  немесе қарызға алынған қаражаттардың  қысқартылуы, ағымдағы активтердің  қысқартылуынан асты, сондықтан өзгерісті  қаржылық тәуелсіздіктің өсуі сияқты қарастыру керек.

3. Абсолют  өтімділік коэффициенті (К_а.ө.)

К_а.ө,= (ақша қаражаттарын) / (ағымдағы міндеттемелер);

Бұл коэффициент  өтімділіктің қатаң сипаты болып  есептелінеді, ағымдағы міндеттемелердің қай бөлігі жедел өтілу мүмкіндігін көрсетеді. Бұл көрсеткіштің төменгі шамасы - 0,2 болу керек.

“РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестігінде осы  коэффициент:

01.01.2000 ж. есеп  беру кезеңінің басы: 805,2 / 7565,8 = 0,11;

Ағымдағы  жыл есеп беру кезеңі: 73 / 10500 = 0,007;

2011 жылғы есеп беру кезеңінің соңы: 2113 / 8330 = 0,26.

 

 

 

“РИЗА”  жауапкершілігі шектелген серіктестігінің

абсолюттік  өтімділік графигі 

 

Осы графикте “РИЗА” жауапкершілігі шектелген  серіктестігінің төлемқабілеттілігі 2010 жылдың соңында түсіп, ал 2011 жылы өзінің жағдайын дұрыстаанын байқаймыз. Бұл жақын уақыт ішінде ағымдағы қарыздардың 0,26 бөлігінің жабылуының мүмкіндігін көрсетеді.

Жоғарыда  айтылып кеткендердің бәрін жалпылағанда мынадай қорытынды жасауға болады.

Талдауға  түскен жылдар арасында “РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестігінің балансы ағымдағы өтімділікке ие болды, бұл кәсіпорынның 2011 жылдың соңында төлемқабілеттілігінің жақсарғанын көреміз. Сонымен “РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестіктің өтімділігі көп активтердің мөлшерін өсіру керек. Ол үшін кәсіпорын басқарушылары дебиторлық қарызды ақша қаражаттарына айналдыру жолымен істеуіне болады.

2.3  Іскерлік белсенділікті талдау

 

Іскерлік  белсенділіктің көрсеткіштері - ағымдағы негізгі қызметінің нәтижелері мен  тиімділігін сипаттайды. Кәсіпорының  іскерлік белсенділігі аспектісінде біріншіден оның қаражат айналымының жылдамдығында анықталаы. Іскерлік белсенділікті талдау, кәсіпорынның өз қаражаттарын қаншаға тиімді қолдануын анықтайтын, әртүрлі коэффициенттерді зерттеуде негізделген. Кәсіпорынның қаржы жағдайы активтерге салынған қаражаттар тез ақша қаражаттарына айналғанынан тікеей тәуелді.

Біздің білуімізше, кейбір актив түрлерінің айналым  жылдамдығы әртүрлі, яғни ақшалай түрге  айналуы. Активтер айналымдығының жылдамдығын  анықтау үшін келесі коэффициенттерді қолданады.

1. капиталдың  жалпы айналым коэффициенті (К_к.ж.а.)

К_к.ж.а.= (өткізілген өнімнен түскен түсім) / (баланс валютасының орташа мөлшері);

2010 ж. - 33551,83 / ( (10980,70 + 14245,79)/2 ) = 2,67 рет;

2011 ж. - 64992 / ( (14245 + 13181)/2 ) = 4,74 рет, D=2,07.

Бұл коэффициент  кәсіпорынның іскерлік белсенділігі жөнінде  жалпылай түсінік береді. Бұның жағымды  шегі жоқ және сол салаға байланысты өзгереді. Коэффициенттерді салыстырғанда  “РИЗА” жауапкершілігі шектелген  серіктестігінің барлық ресурстарды қолдануының тиімділігін көреміз. Егер 2000 жылы “РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестігінің капиталы 2,67 рет айналса, ал 2000 жылы ол 4,74 рет айналды. Сондықтан кәсіпорынның активтерінің айналымдығы өсті, бұл кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалаудың оң жағы деп саналады.

2. Негізгі  қаражатардың айналымдылығының  коэффициенті немесе қорқайтарымы, яғни кәсіпорынның негізгі өндірістік  қорлардың қолдануының тиімділігін  көрсетеді.

Қорқайтарымы=(өткізілген өнімнен түскен түсім) / (НӨҚ-ң орташа жылдық құны);

2010 ж. - 33551,83 / ( (280,6 + 1210,77)/2 ) = 45,0 ;

2011 ж. - 64992 / ( (1212 + 2441)/2 ) = 35,6, DФ₀ = - 9,4.

Мына көрсеткіште  “РИЗА” жауапкершілігі шектелген  серіктестіктің негізгі қаражаттардың  айналымдылығы қысқарғанын көреміз.

3. Меншіктік капиталдың айналымдылығының коэффициенті:

К_м.к.а.= (өтк. өнімнен түскен түсім) / (менш. капиталдың орташа мөлшері);

“РИЗА” жауапкершілігі шектелген серіктестігінде:

2010 ж. - 33551,83 / ( (3414,90 + 3743,92)/2 ) = 9,38;

2011 ж. - 64992 / ( (3745 + 4851)/2 ) = 15,2,  DФ₀ = 5,82.

Бұл көрсеткіш  бірнеше аспект бойынша қарастырылады:

- коммерциялық  жағынан, сатудың артықшылығы  немесе жетіспеушілігі;

- қаржы жағынан,  салынған меншікті капитал айналымының  жылдамдығы;

- экономикалық  жағынан, ақша қаражаттарының  активтілігін көрсетеді.

Алынған көрсеткішке  қарап “РИЗА” жауапкершілігі шектелген  серіктестіктің берілген көрсеткіштердің  өскенін байқаймыз, яғни, бұл кәсіпорынның құрылтайшыларының қаражаттарын тиімді қолданатынын көреміз.

4. Ағымдағы  активтердің айналым коэффициенті (К_а.а.а.). Бұл коэффициент есеп мерзімі ішінде айналым қаражаттарының барлығы қанша айналым жасағанын көрсетеді. Өндіріс уақыты мен айналым уақытының қысқару себебінен айналым саны өседі. Соның нәтижесінде қорлардың мөлшері азаяды, яғни, қорларға салынған ақша қаражаттаы айналымға жіберіледі. Ал ақша қаражаттары өз кезегінде кәсіпорынның ең өтімді активтерін көейтеді, яғни, төлемқабілеттілігі мен қаржы жағдайын жақсартады.

К_а.а.а.= (ө. ө. т. т.) / (ағымдағы активтердің орташа мәні);

2010 ж. - 33551,83 / ( (10606,96 + 12952)/2 ) = 2,85;

2011 ж. - 64992 / ( (12952 + 10680)/2 ) = 5,51,  DФ₀ = 2,66.

Айналым активтерінің айналымдылығының жылдамдығы тек қана айналым санымен ғана емес, ұзақтығымен  де анықталынады. Бір айналымның ұақтығын тапқанда: 365 күнді/К_а.а.а. көрсеткішіне. Осыдан: