Бюджеттік жүйенің жекеленген звенолары арасында кіріс пен шығынды бөлу

Жергілікті  бюджеттерде салықтық және салықтық емес кірістер 75-80% құрайды. 

Қазақстан республикасының  экономикасы басынан кешіріп  отырған рыноктық қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері  мен шығыстарына айтарлықтай  ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе  оның шығыстарының абсолютті және салыстырмалы тез өсуі оған тән сипат. Бұл инфляциялық үдерістерден және егеменді мемлекеттің функцияларының кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету қажеттігінен туып отыр.

Бюджеттің кірістері бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан, алымдардан және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын өзге түсімдердің,сондай ақ негізгі капиталды сатудан түсетін кірістердің көлемі.

Республикалық және облыстық бюджеттерден бюджеттік  кредиттер тиісінше облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттеріне және аудандар бюджеттеріне қаржы жылы ішінде бюджеттік инвестициялық  жобаларды іске асыруға және кассалық алшақтықты жабуға берілуі мүмкін.Бюджет кодексінде бюджет деңгейлері арасында түсімдер мен шығыстарды нақытылы бөлудің сызбасы анықталған.

Республикалық бюджетке түсетін түсімдер. Салықтық түсімдерден республикалық бюджетке бағытталатындары: қосылған құн салығы, соның ішінде Қазақстан Республикасы аумағында өндірілген тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге және оның аумағына импортталатынтауарларға қосылған құн салығы, импортталатын тауарларға акциздер, шикі мұнайға, газ конденсатына акциздер, мұнай секторы кәсіпорындарынан түсетін түсімдерді қоспағанда, корпарациялық табыс салығы, үстеме пайда салығы,  бонустар, роялти, Қазақстан Республикасының жасалған келісімшарттар бойынша өнімді бөлу жөніндегі үлесі, әкелінетін және әкетілетін тауарларға келен баждары, бірқатар алымдар, төлемақылар және мемлекеттік баждар.

Республикалық бюджетке түсетін салықтық емес түсімдерге республикалық меншіктен алынатын кірістер, республикалық бюджеттен  қаржыландырылатын мемлекеттік  мекемелердің тауарларды өткізуден түсетін түсімдері, республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алуларды өткізуден түсетін түсімдері, республикалық бюджеттен қаржыландырылатын, сондай ақ Ұлттық банктің бюджетінен қамтылатын және қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар, мүлікті жария ету үшін алым, республикалық бюджетке түсетін салықтық емес басқа түсімдер жатады.

Негізгі капиталды  сатудан түсетін түсімдер мыналар  болып табылады:

Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік  мекемелерге беікітіп берілген мемлекеттік  мүлікті, мемлекеттік материалдық  резервтен тауарларды, мемлекетке тиесілі  материалдық емес активтерді сатудан  түсетін ақша;

Трансферттер  түсімдері (облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінен түсетін трансферттер,Ұлттық қордан республикалық бюджетке түсетін трансферттер).

Республикалық бюджетке республикалық бюджеттен  берілген кредиттерді өтуден, республикалық меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, үкіметтік қарыздардан түсетін түсімдер есептеледі.

Бюджеттің шығындары — бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын негізде бөлінетін қаражаттар.

Бюджеттің шыгыстарын бөлу мемлекеттік баскарудың денгейлеріне сай келеді.

Республикалық деңгейде  - бұл мемлекеттік билік пен баскарудың жоғары орандарының жұмыс icтeyiн, қорғанысты камтамасыз ету, когамдык тәртіпті, қауіпсіздікті камтамасыз ету, кұкык, сот, кылмыстык-аткару кызметі, білім беру және денсаулык сактау жөніндегі  шаралардын бip бөлігі, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру, агроөнеркәсіптік кешен, су, орман, балык шаруашылығы, ерекше корғалатын табиғи аумақтар және коршаған ортаны корғау, жер катынастары, өнеркәсіп, жер койнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және кұрылыс кызметі, мәдениет, спорт, туризм жэне акпараттык кеністік, экономикалык кызметті реттеу, баска багыттар.

Республикалык бюджеттен сонымен бipгe кадрларды  кайта даярлауды және аталган мемлекетпк мекемелер кызметкерлерінің біліктілігін    арттыруды    коса    алганда, орталык    мемлекеттік органдардың жэне баска мемлекеттік мекемелердің кызметін камтамасыз етуге, бюджеттік инвестициялык жобалар мен бағдарламаларта, халыкаралық ынтымактастыкка, колданбалы гылыми зерттеулерге жэне нормативтік-әдістемелік камтамасыз етуге,орталык мемлекетпк баскарудьщ органдарыныц Қазакстан Республикасы заңнамаларымен кезделген езге функцияларына жумсалатын шыгыстар да каржыландырьшады.

Орталык мемлекетпк органдар мен олардыц аумактык бел!м-шелерш ултауга жұмсалатын шығындар Қазакстан Республикасыныц Президенті мен Үкіметінің акттілер мен бекітілетін штат санының лимиті және Үкімет бекітетін заттай нормалар негізінде жоспарланады.

Рыноктык катынастар жагдайында республикалык бюджет шыгыстарьшынк¥рылымыдаайтарлыктайезгерштерге^шырауда-улттык шаруашылыктьщ, ед алдымен ортальщтандырылган курдел! жу_мсалымдарга жумсалатын бюджет каражаттары шугал кыскаруда. Жекешелещнру багдарламасын жузеге асыруга байла-нысты мемлекетпк кэсшорындардьщ едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарга езгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндіpicті каржы рыногында жұмылдырылган меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жузеге асыруы тиіс.

Алайда рыноктык механизмдердің іс-әрекет жагдайында да жеке салалар мен аумактарды, мемлекеттік инвестициялык багдарламаларды, экономиканьщ мемлекетпк секторын бюджеттен царжыландыру езшщ шешушд мацызын сактап калуда.

Бурынгы кезенмен салыстырганда шыгыстардыд К¥ры-лымьшда  бюджеттщ ресурстардьщ элеуметпк батыттылыгы  арта тусуде. Республикалык денгейдеп білім беруді, денсаулык сактауды, элеуметпк сактандыру мен камсыздандыру жэне баска багдарламаларды камтитын элеуметпк-мэдени шараларга жумсалатын тиселей шыгындар барлык шыгыстардыд 60 пайызынан асып отыр. Сонымен 6ipre өнімсіз максаттардың: баскаруга, армияга, кұкык қорғаy органдарына, угаметтпс борышка кызмет корсетуге, дипломатиялык мекемелерщ устауга, дуниежузшк когамдастыкка біріккен шараларды журпзу квоталары бойын-ша жарналарга жэне т.с.с. жумсалатын шыгындар да есуде. Бул максаттарга жыл сайын бюджет каражаттарынын 1/3 бөлігі жұм салады.

Сөйтіп, жалпы мемлекетпк мэш бар шараларды кар-жыландыруды кажетп акша каражаттарымен камтамасыз ететін республикалык бюджет елдің экономикалык удерюш реттеуде аса манызды рел аткарады. Сонымен 6ipre республикальщ бюджеттщ жогары маныздылыгы жергшкп бюджеттердщ релш темен туырмейдд. Тал солар билжтщ жерплнсп органдарыньщ ездершщ функцияларын орындауын кажетп каржы ресурс-тарымен камтамасыз етеді, турмыстык элеуметпк кажеттшктерш канагаттандыруга, тшси ещрдщ азаматтарыныц материалдьщ жэне мэдени дэрежесше айтарльщгай ыкпал етеді. Рынок кезінде бюджет жуйесшщ барлык дербес буындары жалпы мемлекетпк кажеггшйстерді канагаттандыру ушш қоғамдық өндірістің, кундык ара катынастарын жаксартуга ыкдал етеді, рыноктык инфракурылымды дамыту жэне азаматтардьщ элеуметпк кешлдерш канагаттандыру ушш улттык табысты кайта белудщ белсещи куралы болуы тиіс. Бул тек салыктардыц ынталандырушы релш кушейту, бюджеттен каржыландырудьщ жэне каражаттарды пайдаланудын прогрессией нысандарын, эдютерш колдану жолымен бюджет ресурстарьш калыптастырып, жумсау кезшде жогары тшмдшкке кол жетшзу жагдайында гана мумкш. Сонымен катар бюджет рэспмш, барлык денгейлердеп бюджеттер арасындагы, сондай-ак мемлекет пен шаруашылык журпзупи субъектілер арасындагы каржьшык езара карым-катынастарды одан әpi демократияландыру мен жетілдіруді кажет етеді.

 

 

3. Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымы

Мемлекеттщ  орталыктандырылган акша корьш калып-тастырумен жэне пайдаланумен байланысты болып  келетш бюджеттщ жумыс жасауы ерекше экономикалык нысандар-бюджеттщ KipicTepi мен шыгыстары аркылы больш отыра-ды. Олар кундык белшютщ жеке кездерш бицйредь Кате-гориялардыц eKeyi де бюджеттщ 63i сиякты объективп жэне олардын езгеше когамдьщ арналымы болады: кірістер мемлекет кажетп акша каражатгарымен камтамасыз етеді, шығыстар орталыктандырылган ресурстарды жалпымемлекетпк кажеттппктерге сэйкес белед1. Бюджеттердщ түсімдері кipicтер, бюджетпк кредиттерді етеу, мемлекеттщ каржы активтерш сатудан тусетш туймдер.алынган трансфертгер, сондай-ак мемлекетпк карыздар, ал олардыц шыгыстары шыгындар, бюджеттіне кредиттер, каржы активтерш сатып алу, карыздар бойынша непзп борышты етеу больш табылады.

Kipicтеp мен шыгыстардьщ курамы мен курылымы накты элеуметпк-экономикальщ жэне тарихи жагдайларда жузеге асы-рылатын мемлекетпк бюджет жэне салык саясатын журпзудщ багыттарына байланысты болады. Бул кезде мемлекет белгш 6ip жагдайларда кipicтepін калыптастырудын. жэне шыгыстарды жумсаудыц колайлы нысандары мен эд1стерш пайдаланады.

Рыноктык катынастарга кешкенге дейш КСРО-ньщ мемлекетпк бюджейнщ KipicTepi мемлекетпк кэсшорындардьщ акша жинактарьгаа непзделш келдь Ол бюджет KipicTepiHiH жалпы сомасыньщ 90% курады жэне непзшен ею телемнен - айнальш салыгы мен пайдадан алынатын толемдерден турды. Бул жуйе 1930 жьшдан 1990 жылга дейш ем1р сурдй 1980 жылдары енпзш-ген ещпрюпк корлар, ечбек ресурстары жэне баскалары ушш акы туршде пайдадан алынатын нормативп телемдер колданылып журген телемдер жуйесш езгертшуи' жэне жеке кэсшорындар кызметшщ жеке-дара нэтижелершс багытталып отырды.

Дагдыдагыдай, юрютердщ K63i салыктар немесе оларга бара-бар телемдер болып табылады. Казакстан Республикасыныц мемлекетпк бюджет! к1р1стершщ курамы мен курылымы салык телемдершщ колданыстагы жуйеЫмен жэне салыстырмалы тураксыз сипатгагы салыктык емес каражаттардьщ тус1мдер1мен айкындалады.

Бюджет кодексше сэйкес республикальщ жэне' жергшпсп бюджеттердщ цурылымы мынадай багпмдерден турады:

1) KipicTep: 
салыктык туймдер; 
салыктык емес туимдер;

непзп капиталды сатудан тускен туимдер; трансфертгер туымдерц

2. шыгындар;
3. операциялык сальдо;

4. таза бюджеттис кредит беру: бюджеттж кредиттер; бюджетпк кредиттерд1 етеу;

5) каржы активтер1мен жасалатьш операциялар бойынша саль 
до:

каржы активтерш  сатып алу;

мемлекеттщ  каржы активтерш сатудан тусетш туимдер;

6. бюджет тапшылыгы (профиции);
7. бюджет таншылыгын каржыландыру (профицитш пайдала-ну):

карыздар TyciMi;

карыздарды  етеу;

бюджет  каражаты калдыктарынын козгалысы.

Бюджеттерщ  бейту жэне бюджеттердщ аткарылуы  туралы есептердд тузу осы керсетшген куылым бойынша жузеге асыры-лады.

Шогырландырылган  бюджеттщ курылымы мынадай бешмдерден турады:

1. республикалык бюджет;
2. облыс бюджеп, республикалык мацызы бар кала, астана бюджеттерщ
3. 1^азакстан Республикасыньщ ¥лттык корына ж1бершетш бюджеттпс туамдер жэне оларды ¥лттык KopFa Уюметтщ ¥лтгак банктеп шоттарьша аударымдар.

Бюджеттщ Kipicmepi салыктьщ жэне баска мшдетт1 телемдер, трансфертгер, мемлекетке етеушз негоде бершетш, Сальщ кодека мен баска зацнамалык актшерге сэйкес бюджетке есептелуге THicri акшалар болып табылады. Салыцтык; тустдер — белгшен-ген салыктар мен бюджетке теленетш баска мшдетп телемдер. Салыцтъщ емес тустдер—бюджегтерге теленетш мшдегп, кайтарылмайтын телемдер мен ¥лттык коргаж^бершетш бюджепк тус1мдер, сондай-актрансферттерден баска, бюджетке етеус1з непз-де бершетш акша. Hezi3zi капиталды сатудан тусетт тустдерге мемлекетпк мекемелерге бектшш бершген мемлекетпк мушкп, мемлекетпк материалдьщ резервтен тауарларды, мемлекет мен-пнпндеп жер учаскелерш жеке меннпкке сатудан немесе оларды туракты немесе уакьггша жер пайдалануга беруден, не Кдзакстан Республикасыньщ зандарында немесе халыкаралык шартгарда кезделген тэртшпен езге тэсш аркылы епозуден, мемлекетке гтиес-ini материалдык емес активтерщ сатудан тусетш акшалар жатады. Трансферттер mycmdepi — бул бюджеттщ 6ip денгейшен екш-пнсше, ¥лттьщ кордан бюджетке тусетш трансферттер тушмдер!.

Максатты  трансферттерд1 крспаганда, гар1стердщ нысаналы максаты болмайды.

Бюджеттщ шыгыидегры-кайтарылмайтын негоде белшетш бюджет каражаттары. Шыгындардыц катан максатты арналымы болады.

Республикалык жэне жергшкп бюджеттердщ шыгындары  мынадай турлерге белшедд:

1. мемлекетпк мекемелердщ кызметш камтамасыз ететш шыгындар;
2. туракты сипаты жок ic-шараларды уйымдастыру мен етйзуге байланысты шыгындар;
3. мемлекетпк тапсырыс шыгындары-бюджетпк багдарламаларды (iuuci багдарламаларды) icKe асыру шенбершдеп азаматтык кукыктьщ мэмшелер непзшде жеке, заци тулгалардан жэне шаруа (фермер) кржалыктарынан алынган тауарларга (жумыстарга, керсетшетш кызметтерге) мемлекетпк мекемелердщ акы телеу!;

4) жеке тулгаларга акшалай телемдер—жумыскерлерге ецбеп 
ушш акшалай телемдерден баска, К^азакстан Республикасыньщ 
зацнамалык актшерше сэйкес жеке тулгаларга акша нысанындагы 
телемдермен байланысты шыгындар;

5) мемлекеттщ мщеттемелерш орындауга арналган 
шыгындардьщ езге турлерь

Орталык мемлекетпк органдарды жэне олардыц аумактык бел1мшелерш устауга жумсалатын шыгындар К^азакетан Республикасы Президентшщ жэне Уюметшщ актшер1мен бектленн штат саны лимий мен Уюмет беытетш натуралдык нормалар непзшде жоспарланады.

Бюджетнк субсидиялар  мемлекетпк функцияларды орын-даудыц жэне республиканы немесе ендрдд дамытудыц элеуметтнс-экономикалык мшдеттерш icKe асырудьщ негурлым тшмд1 баска T9cini болмаган кезде жэне Кдзакстан Республикасы зацнамалык актшер1ндекезделгенжагдайлардаганажеке,зацитулгаларгажэне шаруа (фермер) кожалыктарына 6epinyi мумкш. Субсидиялаиуга тию басым мемлекетпк функциялар жэне республиканы немесе еедрдд дамытудьщ элеуметпк-экономикалык мшдеттерш icKe асыру женшдеп багыттар орта мерз1мд1 фискалдык саясатпен айкын дал ад ы.