Экономикалық талдау және қаржы есептемесін талдау

Қс = Қорт / V                                                                            (6)

3) Қор қарулануы – бұл кәсіпорын  жұмыскерлер санының (N) негізгі  қордың орташа жылдық құнына  қатынасы.Бұл бір жұмысшыға қанша негізгі құралдан келетінін көрсетеді.

Ққар = Қорт / N                                                                             (7)

Негізгі қордың қозғалыс процесін бағалау  және олардың қозғалысын сипаттау үшін бірқатар көрсеткіштер қолданылады.

Олардың бірі негізгі қорды жаңарту интенсивтілігін көрсетеді.Ол үшін белгілі кезең ішіне негізгі қорды жаңарту коэффициенті есептеледі:

К_жаң = Қ_енг / Қ _ж.аяғ                                                                          (8)

мұндағы К_жаң – жаңарту коэффициенті;

Қ_енг – белгілі кезең ішінде қайтадан енгізілген (жаңадан түскен) негізгі қордың құны;

Қ_ж.аяғ – негізгі қор талданып жатқан кезеңнің жыл аяғына негізгі қор құны.

Негізгі қорды жаңарту процесі  олардың шығуын да зерттеуді талап  етеді. Бұл процесті белгілі бір  кезеңге негізгі қордың шығу коэффициенті бағалайды.

К_шығ = Қ_шығ / Қ _{ж. бас}                                                                         (9)

мұндағы К_шығ – шығу коэффициенті;

Қ_шығ – белгілі кезең ішінде өндірістен шығарылған негізгі қор құны;

Қ_{ж. басы} – сол кезеңнің жыл басына негізгі қор құны.

Негізгі қордың жаңартылуы мен шығуы өзара бағалануы қажет.Ол үшін негізгі қордың өсім коэффициенті есептеледі:

К_өсім = (Қ_енг - Қ_шығ) : Қ _{ж. бас}                                                                                             (10)

мұндағы К_өсім – негізгі қордың өсім коэффициенті;

Қ_{ж. басы} – сол кезеңнің жыл басына негізгі қор құны.

Негізгі қордың жаңартылу,шығу және өсім коэффициенттеріне талдау жасағанда оларды өзара байланыста қарастырылуы қажет.Қосымша ақпаратты қолдана отырып,негізгі қор жаңа құрылыс немесе жаңғырту есебінен жаңартылып жатыр ма,ескі сайманды анағұрлым жоғары өнімділікті жаңасына ауыстыру жүргізіліп жатыр ма және негізгі қорды пайдалану процесі қаншалықты тиімді жүргізіліп жатқанын анықтау қажет.

Негізгі қордың техникалық жағдайының жалпылама көрсеткіші болып жарамдылық және тозу коэффициенті саналады.

Тозу коэффициентінің көлемі негізгі  қордың әр түрлері немесе топтары  бойынша белгілі бір кезеңге  мынадай түрде есептеледі:

К_тозу = Т_қ / Қ _бас.қ                                                                              (11)

мұндағы К_тозу – негізгі қордың тозу коэффициенті;

Т_қ – белгілі кезең ішіндегі негізгі қордың тозу құны; 

Қ _бас.қ - сол негізгі қордың бастапқы құны.

Жарамдылық коэффициенті негізгі  қордың бастапқы құнының қалдық құнына қатынасы арқылы анықталады:

К_жар = Қ_қалд.қ / Қ _бас.қ = 1 - К_тозу                                                                                         (12)

мұндағы К_жар – негізгі қордың жарамдылық коэффициенті;

Қ_қалд.қ  - негізгі қордың қалдық құны;

Қ _бас.қ -  негізгі қордың бастапқы құны.

Негізгі қордың жарамдылық және тозу коэффициентін кезеңнің басына және аяғына есептеу қажет.Тозу коэффициенті неғұрлым төмен болған сайын,негізгі қордың техникалық жағдайы соғұрлым жақсы.

Кәсіпорында негізгі қорды тиімді пайдалануды арттыру мына жолдармен  жүзеге асады:

• техникалық жетілдіру және құралдардың модернизациясы;
• өндіріс біркелкілігін арттыру;
• құрал – жабдықты жөндеу ұйымын жетілдіру;
• әртүрлі себептерге байланысты жабдықтардың бос тұрып қалуларын кемтіу;
• қызмет ету персоналының біліктілік деңгейін арттыру;
• жоғары сапалы және жоғары өнімділікті негізгі қорды пайдалануға енгізу.

Негізгі қорды тиімді қолдануын  арттырудың басты жолы жабдықтар  қалдық санының төмендеуі және өндіріске  тұрақталмаған жабдықтардың жедел еңгізілуі болып табылады.Негізгі қорды қолданудың интенсивті жаңаруы бірлік уақытындағы жабдықтардың жүктелу деңгейінің артуын білдіреді.Жабдықтың интенсивті жүктелуінің артуы машиналар мен механизмдердің жаңғыртуына, олардың жұмысының оптималды режимінің орнатылуына байланысты жүзеге асады.Технологиялық процестің тиімді режиміндегі жұмысы негізгі қор құрамының өзгеруінсіз және жұмыскерлер санының өсуінсіз шығарылған өнімнің артуын қамтамасыз етеді.Негізгі қорды интенсивті қолдану мына жолдармен жүзеге асырылады: еңбек құралдарын техникалық жетілдіру және өндіріс технологиясын жетілдіру;техниканың жобалық өндірісінің жетілу мерзімін кеміту;өндірістік, басқару және еңбек ұжымын ғылыми жетілдіру;жеделдету тәсілдерін қолдану; жұмыскерлердің мамандықтарын арттыру.Сонымен қатар оперативтік жоспарлауды жетілдіру және еңбек құралдарын қолдануды талдау негізгі қорды тиімді қолдану жолдарының негізгісі болып табылады.Бір күндік бос тұрып қалуды қысқарту бір жыл ішіндегі бірліктің әрқайсысындағы жұмысістелген күндердің орташа санының артуына алып келеді. 
II КӘСІПОРЫНДАР ҚОРЛАРЫ:ОЛАРДЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ БӨЛУ  1 Негізгі қордың тозуы

 

 Негізгі  қор бұл нақты өзгертілмеген  үлгіде өзінің материалды заттай бағалау құнында,ағымдық ұзақ кезеңін жиі жоғалтады.Олар кәсіпорындарда ұзақ мерзімде пайдаланып өздерінің бағасын өндірген өнімге аударады.Негізгі қорлар қозғалыстық ұлттық байлықтың негізгі бөлімі болып келеді және қай елдің экономикасында болмасын анықтаушы ролінде ойнайды.Негізгі қорды тиімді немесе дұрыс пайдалану елдің экономикасын көтерілуіне негізгі жағдайда болып келеді.

         Негізгі қорға 2 жақты мінездеме  беруге болады:

Материалдық заттық жағынан

әлеуметтік  экономикалық жағынан

 

Материалдық заттық жағынан негізгі қорға  еңбек құралдары жатады. Еңбек  құралдарына еңбек заттары жатады.Негізгі қордың әлеуметтік-экономикалық жағы өндірістік қозғалыстық қатынаста болады.Адамдар еңбек процесінде белгілі өндірістік экономикалық қатынасқа түседі.

Негізгі қорға  тәуелді өндірісті кеңейтілген  түрде өндірістік және өндірістік емес негізгі қор деп 2 процеске бөлеміз.

Өндірістік  негізгі қор- өндірісте жұмыс  істеп тұрған материалдық сферадан, өндірілген өнім құнын тасымалдайды.Толық өнім кәсіпорынға жұмсалады.

Өндірістік  емес негізгі қор-тұрғын үй,балалар және спорттық мекеме, басқа да мәдени-тұрмыстық объектіде қызмет көрсету және тағы басқа шығын кәсіпорын баланысынан шығады.Өндірістік емес негізгі қор өзінің өндірілген өнім құнын өндіріске тасымалдайды немесе құрмайды.Яғни тұтынушы құны жоғалады.Қор шығын орнын толтыра алмайды.Ұдайы өндіріс ұлттық есеп шотына кіреді.

 

Қорлар өндірістің құрамындағы негізгі бөлігі болғандықтан оны 2 топқа бөледі:

Өндіріс құрал-жабдықтары

Еңбек құрал-жабдықтары еңбек бұйымдары

 

Еңбек құралдары  бірнеше топқа бөлінеді:

 

еңбек құралдары (машина, станок)

 

жер участкесі және табиғат байлықтары(су, )

 

ғимарат (инженерлік құрылыстық бөлім, өндірістік қызмет көрсету)

 

электр жүйелері

 

өлшеуіш және реттеуіш приборлар

 

күш машиналары

 

жұмыс машиналары

 

есептеуіш техника

 

өндірістік  және шаруашылық түгендеу

 

ішкі шаруашылық жолдар

 

Еңбек бұйымына (шикізат, материалдар, жанар, жағар майлар жатады). Осы екі еңбек бұйымы мен еңбек құралы өндірістік қорды құрайды.Еңбек құралы өндірістің негізгі қорлары болады.Еңбек бұйымдары өндірістің айналым қорын құрайды.Әр кәсіпорын тауарды қанша және қалай өндіру,қалай және қайда тарату,сондай-ақ түскен кірісті қалай бөлу жөнінде өз бетінше шешім қабылдайды.Кәсіпорынның шаруашылық қызметіне қызмет көрсету және өнімді таратудан түскен пайда және кіріс алумен қатар пайдаланылатын өндірістік қорлар көлемі және дами бастаған күннен бастап дәл сол уақытағы кәсіпорын жиған басқа да тұтынушылық жиынтығы енеді.Осы элементтердің табиғи және затай өзінің жиынтығымен кәсіпорын экономикасын көрсетеді. Олардың тұтыну бағалары кәсіпорын экономикасының даму масштабы мен деңгейін сипаттайды.Кәсіпорын экономикасының даму масштабының деңгейі:бір жағынан шығарылған өнімнің санымен,сапасын,ресурстарды қамсыздандыру арасындағы тиімді пропорцияларды таба білу.Екіншіден-сату көлемі мен оны таратудаығы кіріспен пайдаға байланысты.

 

Осы факторларды тарату жолдарпының сипаты мен деңгейі кәсіпорын дамуының сыртқы және ішкі жағдайларының есебі мен әсеріне байланысты, яғни тәуелді.Өндірісті ресурстық қамтамасыз ету факторлары (ғимарат, оқу құрал жабдықтары).Яғни өнімді өндіру мен нарықта талап етілетін сан мен сападағы қызмет көрсетуі.Мүмкін болмайтын барлық қатыстьы жайттар. Кәсіпорынның техникалық дамуын экономикасының деңгейін қаматмасыз ету факторлары (ҒТП, инвестициялар. Еңбек ғылыми ұйымдастыру). Коммерциялық теңділіктерді қамтамасыз ету факторлары.Бұл топтар арасында айқындалып көрсетілген шек жоқ.                              

                      2.1 Неізгі қордың тиімділігі. Қор қайтарымы

                                                                                                                                                               Өндірістік негізгі қордың құрылымы қоғам арасында салынатын қаражат                                  салмағының айырмашылығын көрсетеді.Яғни актив бөлігінде негізінен өндірістің айнымалы қаржыларының жұмсалуы көзделеді.Сондай-ақ өндіріске қызмет ететін шешуші бөлімнің және өндірісте сипатталуға мүмкін болатын кәсіпорын шығарған бұйым,сонымен қатар құрал-саймандар яғни өнімді өндіруге қатысатын негізгі қорлар жатады.Негізгі қордың актив бөлігінің өсуі өндірісте еңбек өнімінің артуына өндірістің тиімді дамуына әсер етеді.Пассив бөлігіне ғимараттар,транспорттар,беріліс қондырғылар жатады.Олар өндіріс процесінде бірнеше рет қатысып өндірістің актив бөлігінің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз етеді.

Жоғарғы көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да өнім шарты, өндірістік негізгі  қор айналымының үлес құнына тең.Сондықтан кәсіпорынның ақшалай жинағын көбейту,өзіндік құнды төмендету,өндіріс шартын өсіру, негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау.Негізгі қор есеп және жоспарын ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді.Негізгі қорлар бағасы амортизациялық есепкөлемі,тозу деңгейі үшін қажет.                                                                                                                                                                      Негізгі қор бағасының олардың өндіріс процесіне қатысуына байланысты біренше түрі бар.                                                                                                    Олар:

Бастапқы  құн

Қалдық  құн

Қалпына келтіру құны

Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны-бұл қорларды жасақтауға

немесе сатып алуға шығындалған сома.Ол амортизация нормасын, амортизациялық есеп көлемін,кәсіпорын активінің пайдасы мен рентабельділігін, олардың пайдалану көрсеткішін анықтау үшін қолданылады.

Негізгі қорларды пайдалану процесінде олар тозып,біртіндеп бастапқы

құнын жояды.Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып тастау керек. Міне,осы негізгі қордың қалдық құны болып табылады,яғни қалдық құн-негізгі қордың бастапқы құны мен тозу сомасының айырмашылығы болып табылады.

Негізгі қордың қалпына келтіру құны-ісжүзіндегі  еңбек құралдарының сол периодтағы бағадағы құны.Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды өндіруге шығындалған сома,ол қорларды қайта бағалау кезінде қойылады.Негізгі қордың қалпына келтіру құнын бағалау шешімі тез өсіп,кәсіпорындардың финанстық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді.Сондықтан кәсіпорын үшін, финанстық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэфициенті қабылдайды.

 

4.Кәсіпорын  айналым қоры және айналым  құралдары

 Негізгі  кәсіпорынның айналымы 3 фазадан  тұрады:

Негізгі қорлардың  тозуы: физикалық және моралдық тозу.

а) физикалық  және моралдық тозуы, яғни еңбек құралының  тұтыну бағасын жойған кез.

Физикалық тозу мына жағдайда болады:

Дайын өнімнің құнымен қалпына келтіретін еңбек құралының пайдалану процестері

Еңбек құралдарының іске пайдаланылмай тұруына құралдардың құны

жойылады.

Негізгі қордың бірдей элементтері физикалық тозу теңсіздігінен шығарылған.Толық және ішінара тозудың негізгі қордағы айырмашылығы: толық тозу -үшін қорға жаңадан тарату немесе айыр бастау (негізгі қордағы капиталдық құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру),ішінара тозу -жолдық ремонттарды өтеу.

б) моралдық тозу көнеруден туады.Негізгі қаржы конструкциясы өнімділігі, тиімділігі,үнемділігі бойынша анықталады.Негізгі өндірістік қордың құнсыздану

         Моралдық тозу көлемін бағалау:

негізгі капиталдың толық және алғашқы құны= еңбек құралын оны пайдалану бағасы бойынша сатып алу.

Негізгі капиталдың қалдық құны - толық құны - амортизация

Негізгі капиталдың қалыпқа келтіретін құны -іс жүзіндегі еңбек құралдарының сол периодтағы,бағадағы құны

Физикалық және моралдық тозу есебінде қордығ қалпына келтіру құны, қызмет мерзімі алмастырылған және амортизация нормасы мен суммасын анықтау көзделген.

Амортизация – негізгі капиталдардың тозу мөлшері бойынша еңбек құралдарын тастап дайын өнімге ауысудағы құн бөлігі.Тозу амортизацияға әкеліп тірейді.Осы тозудың орнын толықтыру үшін қаржыны жинақтайды және олар жинақ амортизация қоры деп аталады.Мұндай қор негізгі қорды толықтыру үшін қажет.

Негізгі қордың көлемі,құрал деңгейі және оның өсу қарқыны кәсіпорынның тиімді жұмыс жасауының көрсеткіші.Негізгі қордың құрамын оқығанда қор қайтарымын,қор сыйымдылығын,қор жарақтануына баса көңіл бөлінген.Себебі:өнімді өндіргенде негізгі қордың актив бөлігі міндетті түрде қатысуына байланысты.Негізгі қордың актив бөлігі ұлғайса Қор қайтарымы өседі. Бұл кәсіпорынның қуатты екендігін білдіреді.Сондықтан негізгі қордың актив бөлігінің құрамындағы құрал – жабдықтардың үлес салмағы жоғары екнін осы қорды тиімді қолдану қажеттілігін қолдану коэфициенті арқылы анықтайды.Өндірістің қуаттылығы артқан сайын негізгі қордың құрамы да жылдам өсуі керек.Себебі оған қуаттылықты қолдануға арналған күрделі қаржының үлесі бар.