Коммерциялық емес ұйымдар қаржысы

    Экономикалық  жіктеме бойынша сметаларда шығындар әдетте санаша, сыныпқа, ішкі сыныпқа, өзгешелікке топтастырылады.

"Ағымдағы шығыстар "санаты мына сыньштарды қамтиды:

    1. Ішкі  сыныптардың  құрамында тауарлар  мен  қызметтер  керсетуге 
жұмсалатын шығыстар:

    өзгешелігі  бар жалақы: негізгі жалақы, қосымша ақшалай төлемдср, өтемақы төлемдері, жинақтаушы зейнетақы корларына төленетін міндетті зейнетақы жарналары;

    жұмыс берушілердің жарналары: әлеуметгік салық, автокөлік құралдары иелерінің құкықтық-азаматтық жауаптылығын міндетті сақтандыруға, мемлекеттік мекемелердің, қызметкерлерін мемлекеттік емес міндетті сақтандыруға төленетін жарналар;

    тауарлар  мен қызметтерді сатып алу (өзгешсліктері:тамақ өнімдері, дәрі-дәрмек және тану қүралдары, ағымдағы шаруашылық мақсаттарына арналған заттар мен материалдар, жұмсақ жабдық және дүниемүлік, айрықша жабдық пен материалдар, іс сапарлар мен қызмет бабындағы жүріп-тұрулар, ғимаратты жалдау);

коммуналдық қызметтерге, көлікке, электр қуатына, жылуға ақы төлеу;

    басқа ағымдағы шығыстар (өзгешелігі: жабдық пен кұралсаймандарды, үймереттерді үй-жайлар мен ғимараттарды ұстау жэне ағымдағы жөндеу, жалпы міндетті орта білім беру қорының шығыстары, несиегерлік берешекті өтеу және баскалары);

    басқадай  ағымдығы шығыстар.

    2. Сыйақылар   (мүдделер)   төлеу,   ішкі   сыныптардың   құрамын- 
дағы басқадай ағымдығы шығыстар:

    ішкі   қарыздар   бойынша   сыйақылар   (мүдделер)   төлеу;   сыртқы қарыздар бойынша сыйақылар (мүдделер) төлеу.

3. Ішкі   сыныптардыц   құрамындағы   субсидиялар     және   басқа

ағымдағы  трансферттік төлемдер:

субсидиялар;

    жеке  тұлғалар беретін ағымдағы трансферттер (міндеггі әлеуметтік қамсыздандыруға беру, зейнетақылар, стапендиялар, басқадай трансфергтер);

басқадай  субсидиялар;

    өзгешелігі  бар трансферттер: мемлекеттік емес коммерциялық емес ұйымдарға, үй шаруашылығына беру, зейнетақылар, стипендиялар, жәрдемақылар, сақтандыруға төленетін мемлекеттік жарналар, басқадай трансферттер;

    мемлекеттік басқарудың басқа деңгейлеріне берілетін басқадай трансферттер, өзгешілігі: субвенциялар , бюджеттік алынымдар, басқадай ағымдағы трансферттер;

шет жаққа берілетін трансферттер;

әр түрлі басқадай трансферттер.

"Күрделі  шығыстар " санаты мына сыныпты қамтиды:

ішкі  сыныптардың құрамындағы негізгі  капиталды сатып алу;

    өзгешелігі  бар негізгі капиталды сатып алу: активтерді, үймереттер мен ғимараттарды, басқадай активтерді сатып алу;

    негізгі капиталды жасау, соның ішінде өзгешеліктері: үй мен ғимараттарды салу, басқадай күрделі активтерді жасау; күрделі жөндеу, соның ішінде үймереттерді, жолдарды жөндеу, басқадай жөңдеу;

    босалқы қорлар жасау үшін тауарлар сатып алу; жерді жэне материаддық емес босалқы қорларды сатып алу; ел ішіндегі күрделі трансферттер, соның ішінде (өзгешелігі): мемлекеттік кәсіпорындарға, қаржы мекемелеріне, мемлекеттік басқарудың басқа деңгейлеріне беру; басқадай күрделі трансфеттер;

    шет жаққа берілетін күрделі трансферттер, соның ішіңде халықаралық ұйымдар мен шетелдік мемлекеттердің үкіметтеріне беру, шет жаққа берілетін басқадай күрделі трансферттер.

    "Кредит  беру, үлескерлікпен қатысу " санаты мына сыныптарды қамтиды:

    ішкі  сыныптар құрамындағы кредиттср беру және акционерлік капиталға үлескерлікпен қатысу:

    ерекшелігі  бар ішкі несиелендіру: мемлекеттік басқарудың басқа деңгейлерін, мемлекеттік кэсіпорындарды, қаржы мекемелерін, жеке тұлғаларды несиелендіру, басқадай ішкі несиелеидіру;

ерекшелігі  бар сыртқы несиелендіру: әр түрлі сыртқы несиелендіру;

ерекшеліктері бар шет елдік акционерлік капиталға үлескерлікпен қатысу;

    халықаралық ұйымдар мен басқадай шетелдік ұйымдардьщ акцияларын сатып алу;

    ерекшеліктері бар заңды тлғаның акционерлік капиталына салынған басқару органдарынын, инвестициялары болып табылатын төлемдері. "Қаржыландыру " сонаты мына ішкі сыныптарды қамтиды: өзгешеліктері бар ішкі борышты өтеу: мемлекеттік басқарудың басқа деңгейлеріне қарыз борышты өтеу, ішкі рынокқа орналастырылған мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша борышты өтеу, басқадай ішкі борышты өтеу;

    кәсіпорындар    мен    халықтың    арасыңда    орналастырылатын    ішкі қарыздарды өтеу;

сыртқы  борышты өтеу.

    Коммерциялық  емес қызметтің жеке бағыттары мсн түрлері үшін өзіндік сипаты бар шығындарды құрайтындардың басым болып келуі оған тән қасиет. Мысалы, халықты әлеуметтік қорғау ұйымдарында, әсіресе үй шаруашынығына берілетін трансферттердің өзіндік салмағы жоғары. Бұған балалары бар отбасына берілетін жәрдемақылар, тұрмыс құнының қымбаттауына байланысты табысы аз азаматтарға өтемақылар, соғыс ардагерлеріне, экологиялық апаттардьщ нәтижесінде азап шеккен азаматтарға берілетін эр түрлі өтемақылар жэне т.т. жатады.

    Денсаулық сақтаудың емдеу мекемелерінде  сипатты шығыстар дәрі-дәрмек пен таңу құралдарына, тағамға, жұмсақ жабдыққа жұмсалатын шығыстар болып табылады.

    Қорғаныс жүйесінде әскери арналымдағы тауарлар мен әскери техниканы сатып алуға, азық-түлікпен қамтамасыз етуге, әскери қызметшілердің ақшалай жабдықталымын төлеуге жұмсалатын шығындар маңызды орын алады.

    Кәсіподақ, партия, қоғамдық қозғалыстар сияқты қоғамдық ұйымдар шығыстарының құрамында съездерге, конференцияларға, митингіге дайындалу және оларды өткізуге, үгіт-насихат жұмысын жүргізуге жұмсалатын шығыстар сипатты шығыстар болып табылады. Ардагерлердің қоғамдық ұйымдарында олардың қатысушыларына материалдық көмек көрсету шығыстары басым болады.

    Мәдени-ағартушылық  мекемелерде (кітапханаларда, мұражайларда, тұрақты көрмелерде) едәуір қаражаттар кітап қорларын, экспонаттарды, коллекцияларды толықтыруға жүмсалады.

    "Күрделі  шығыстар" санаттарына жұмсалатын шығыстар күрделі құрылыс, негізгі өндірістік емес қорларды жасау мен молайтуды жүргізетін, сондай-ақ оларды күрделі жөндеу туралы жұмыс қабілеттігінде ұстауды жүзеге асыратын қызметтің коммерциялық емес түрлерінін барлық ұйымдары мен мекемелері үшін сипатты болады. Бұл санат бойынша сондай-ак, материалдық активтерге, жерге қүқықты сатып алуға жұмсалатын шығыстар, каржы мекемелерінің жарғылық қорына төленетін жарналар тіркеледі.

"Кредит  беру және үлескерлікпен қатысу" санаты бойынша шығыстар басқа экономикалық бірліктерді несиелендіруді, олардың айналысқа шығарылған бағалы қағаздарын сатып алуды, мемлекетгік кәсіпорындарға, қаржы мекемелеріне, жекеше кәсіпорындарға түрлі несиелер беруді жүзеге асыратын ұйымдар мен мекемелер үшін қарастырылады.

    "Қаржыландыру" санаты бойынша шығыстарды ішкі және сыртқы берешектерді өтейтін ұйымдар мен мекемелер, негізінен мемлекеттік және үкіметтік құрылымдар жүзеге асырады.

    Өндірістік  емес сфера салаларына бағытталған каражаттардың көлемі олардын қызметінің нәтижелеріне қоғамның қажеттіліктерімен, сондай-ақ өндірілген ұлттық табыспен анықталады. Алайда қазіргі кезде ол көбінесе мемлекеттік бюджеттің ахуалына, жүргізіліп отырған қаржы саясатына байланысты болып отыр. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Республикалық және жергілікті бюджеттің  табыстары мен  шығыстарының құрылымы қорытындыға %-бен 
Республикалық бюджет

 
 

    Қорытынды

    Қорытындылай  келе, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы деп өнім өндіріп, сатумен және ақша қорларын жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастарды атайды.

     Нарықтық  экономика жағдайында кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастыруда елеулі өзгерістер болуда Әріптес-кәсіпорындардың арасында деңгейлес байланыстар күшейіп келеді, олардың банк жүйесімен өзара іс-қимылы нығайып келеді. Бұл процестер салалық құрылымдардан бас тартып, жаңа үлгідегі құрылымдарды — экономикалық мүдделермен, бірыңғай акциялармен және мемлекеттің мүліктегі үлесімен байланысты ұқсастық негіздегі және көпсалалық құрылымдарды жасауда көрінеді, бұл құрылымдар рынок жағдайында анағұрлым өміршең болып келеді.

   Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары мен олардың мөлшерін ажырата білген жөн. Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары меншік нысанымен — мемлекеттік, жеке (әр түрлілігімен) меншікпен анықталады. Мөлшері бойынша кәсіпорындар шағын, орта және үлкен болуы мүмкін. Кез келген нысан шағын, орта жөне үлкен болуы мүмкін. Заңнамалық тәртіппен қызметтің әр түрлі сфералары шағын кәсіпорындарының өндірістік және ұйымдық міндеттерді жедел шешуге мүмкіндік беретін тиімді құрылымдар ретінде олардың дамуын ынталандыру мақсатында параметрлері анықталуы мүкін.

    Нарықтык  экономика және меншіктің әр түрлі түрлеріне негізделген сан алуан ұйымдық - құқықтық нысандар кәсіпорындардың қалыптасуын және дамуын, жаңа меншік иесіиің. жеке азаматгардың, сондай-ақ кэсіпорындар еңбек ұжымдарының пайда болуын қажет етеді. Бүл -— маңызды алғышарт жәнс қаржышаруашылық қызметінің нәтижелеріне мүдделіктің есбебі. Бұл қағидатты іс жүзінде жузеге асыру косіпорындарға берілген және мемлекеттің қолдауынсыз өзінің шығындарын қаржыландыру қажеттігіне ғана байланысты емес, сонымен қатар салықтарды төлегеннен кейін кәсіпорын, ұйым, фирма қарамағында қалатын пайданың (табыстың) үлесіне де байланысты. 
 
 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Ілиясов Қ.Қ. Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық - Алматы 2005
2. Омирбаев С.М. Финансы Астана 2003 ж.

3. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. — Алматы:

3. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Финансы. Учебник.- М.: 2001.

4. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. В 4-х т.- 
   Алматы: Экономика, 2006.