Национальная валюта

   1961-1992 жылдардың үлгісіндегі бағалылығы 1,3,5,10,25,100,200 және 500  сом банкноттар  мен теңге 1993 жылғы 15 қарашадағы сағат 8:00-ден 1993 жылғы 18  қарашадағы сағат 8:00-ге дейін қатар жүретін кезеңде бөлшек сауда мен халыққа ақылы кызмет көрсетуді жүзеге асыратын заңды тұлғалардың кірісін банктер күн сайын, ал теңгемен шектеусіз;1993 жылғы шілдедегі бір күнгі орташа кірісінің 1,3 коэффициентіне үйлестірілгеннен аспайтын мөлшерде қабылдады. Арнаулы шоттарды лимиттен артық қаржыны несие ресурстары ретінде пайдалануға банктерге тыйым салынды.

   Қазақстан Республикасының резиденті болып  табылмайтын жеке тұлға теңгені  еркін айналыстағы валютамен немесе ТМД елдерінің валютасымен(1961-1992 жылдардың үлгісіндегі банкноттардан басқа) нарықтық бағамдары бойынша уәкілетті банктерде және валюталық айырбас пункттерінде сатып алуларына мүмкіндіктер жасалды.

   Жеке  және заңды тұлғалардың соммен жинаған қаржысы, банктегі шоттары мен салымдары, сондай-ақ олардің банктерге несиелік берешегі белгіленген бағам бойынша теңгемен қайта есептелді. Кәсіпорындардың, ұйымдар мен мекемелердің де балансындағы сомдық активтер мен пассивтер де теңгемен қайта есептелді.

   1993 жылғы 15 қарашадағы сағат  8:00-ден  бастап аударым арқылы жасалатын  есеп айырысулар бойынша барлық  операциялар тек қана теңгемен  жүргізілді.

   Қазақ елінің тұңғыш төл теңгесі ағылшынның “Хериссон” фирмасының көмегімен 1993 жылы басылып шықса, ендігі жерде ақша, басқа да құнды қағаздар шығару ісіндегі ешкімге тәуелді болмаудың жолдары да іздестіріле бастады. Құнды қағаздар мен банкноттарды өз елімізде басып шығару мәселесі 1991 жылдың соңында Республика үкіметінде, Жоғарғы Кеңесте қаралды да, 1992 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасы Ұлттық Мемлекеттік Банкінің Монета сарайын құрудың кезек  күттірмес міндеттері туралы” және “ Қазақстан Республикасы Ұлттық Мемлекеттік Банкінің баспа фабрикасын құру туралы ” екі бірдей Жарлығы жарық көрді. Әуелде бұл екі жарлық та құпия болды.

   Елбасының осы Жарлықтарын орындау үшін Министрлер Кабинеті арнайы қаулы алып, Алматы қаласында ұлттық валюта өндіретін  кешен құру мәселесін қарастырды. Бұл кешеннің құрамына Монета сарайы, Мемлекеттік белгілерді басатын баспахана фабрикасы және Мемлекеттік қойма кірді.

   Міне, еліміздің осынау тарихи маңызы зор  істі атқаруға Ұлттық Мемлекеттік Банкі  басшылары мен мамандары тарапынан  орасан күш пен білім жүмсалды. Қазақстан өз елінде, өз жерінде өз мамандарының қолымен 1995 жылғы 10 сәуір күні тұңғыш рет өз теңгесін басып шығарды.Осы бір тарихи сәтке қатысқан Елбасы банкнот фабрикасының құрметті қонақтар кітабына жазып қалдырған: “Еліміздің экономикалық тәуелсіздігінің айқын белгісі – тұңғыш өз астанамызда дүниеге келген өз теңгеміз халқымыздың бақытты болашағына қызмет етсін”,- деп жазды.

   Қазір Банкнот фабрикасында ақшамен бірге  Қазақстан азаматтарының төлқұжаттары мен жеке куәліктері, акциздік және пошта маркалары, әуе, темір жол билеттері, әр түрлі вексельдер, акциялар, варанттар, сертификаттар, чек кітапшалары, талондар, лотерея билеттері,өздігінен жабыстырылатын өнімдер де жасалатын болды. Өз елімізде жасалып жатқан бұл дүниелердің сапасы да әлемдік өлшемдерге толығымен жауап беріп келе жатқандығы да қуантады. Бұл жайды тәуелсіз еліміздің үлкен бір тарихи жетістігі деп қараған абзал.

   Еліміздегі  монета өндіру ісі  1991 жылдың бас  кезінде қолға алынған болатын. Сол кезде үкімет тарапынан “Үлбі  металлургия заводы” өндірістік бірлестігіне көп түрлі төлем белгілерін жасап шығару ісін ойластыру жөнінде тапсырма берілді. 1992 жылдың қаңтар айында Үлбі заводында монета өндірісінің учаскесінде жұмыс басталып та кетті. Дәл осы жылдың төртінші тоқсанында Ұлттық Банк монета өнімдерін құятын шетелдік жабдықтар сатып ала бастады да, 1993 жылдың үшінші тоқсанында мемлекеттік наградалар құю жөнінде тапсырыс алынды. Бұл наградалардың алғашқы партияларын Республика күніне орайластырылып, яғни 1994 жылдың 25қазанында дайындау тапсырмасы берілді. Сол үшін де 1994 жылдың 17 қаңтар күні мемлекеттік наградалар шығаратын цех та құрылды. Қазір тәуелсіз мемлекетіміздің барлық наградалары Монета сарайында құйылып жүр. Монета сарайы өнімдерінің сапасы да жоғары бағаларға ие болуда.1998 жылдың 14 мамыр күні үкімет қаулысымен монета және наградалар шығаратын завод Ұлттық Банкінің “Қазақстан Монета сарайы” болып құрылды.

   Балқаштың мысы мен күмісінен құйылып, алтынмен апталып жатқан тәуелсіз еліміздің  Монета сарайының өнімдері де қазақ  елінің абыройын аспандатып келеді. Қазір “Қазақстан Монета сарайы” Еуразиялық монета сарайлары Ассоциациясының мүшесі болып отыр. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ  бөлім. Ұлттық валюта нарығы

2.1 Қазақстан Республикасының  валюта жүйесі  және девальвация  саясаты. 
 

  Қазақстан 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып кіргеннен бастап өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің құрылымдық қағидалары мен қордың Жарғысына сәйкес қалыптастыруда. Валюта қатынастарын ұйымдастыру үшін  1993 жылдың  14 сәуірінде “Валюталық реттеу туралы” алғашқы заң қабылданды. Ол кезде Қазақстан сом аймағында болғандықтан шетелдермен жеке валюталық байланыстары жоқтың қасында болатын. Сонымен қатар еліміз өзінің ұлттық валютасын айналымға шығаруға дайындап, жеке алтын резервтерін құру жұмыстарын жүргізумен шұғылдануда еді. Қабылданған заң бағаны ырқына жіберу (либерализация) деңгейіне сәйкес келіп, кейбір жағдайларда дамып келе жатқан валюта қатынастарына тіпті қарама-қайшы сипатта болды. 1996 жылы   24 желтоқсанда Қазақстанда “Валюталық  реттеу туралы” жаңадан заң қабылданды.

  Қазақстан Республикасының шетелдермен жүргізілетін валюталық қатынастарының негізгі  элементтері республикада қабылданған  заңдарда айқындалған. Олар жоғарыда айтылған заңға қоса, “Қазақстан Республикасының  ақша жүйесі туралы ” 1993 жылдың  13 желтоқсандағы заң; “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы” 1995 жылдың  30 наурызындағы заң; “Асыл тастар және қымбат бағалы металдармен байланысты   қатынастарды мемлекеттік реттеу туралы” 1995 жылдың  20 шілдедегі заң; “Банк және банк қызметі туралы” 1995 жылдың  31 тамызындағы заң; сонымен қатар ҚР Президентінің Жарлықтары, үкімет қаулылары мен Ұлттық банк басқармасының нормативтік актілері (мысалы, 1994 жылдың 24 қарашасында ҰБ басқармасы бекіткен “ҚР-да валюталық операцияларды жүргізу тәртібі”).

  Қазақстан заңдары бойынша валюталық реттеудің  обьектісі болып шетел валютасы, шетел валютасындағы бағалы қағаздар, валюталық құндылықтар, аффинирленген (тазартылған) алтын мен басқа  да бағалы металдарды республикаға әкелу, алып кету және жіберу тәртібін белгілеу болып есептеледі.Валюталық қатынастардың субьектілері болып “резиденттер” және “резидент еместер” саналады. Резиденттерге жататындар:

• Қазақстан Республикасында тұратын жеке кәсіпкерлер, оның ішінде уақытша шетелдерде мемлекеттік қызметте жүргендер;
• Қазақстан Республикасының заңдары бойынша құрылған заңды тұлғалар, сондай–ақ олардың Қазақстан  территориясындағы филиалдары және одан тыс жерлердегі өкілдіктері;
• Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі дипломатиялық, сауда және басқа өкілдіктер, сондай-ақ шаруашылық немесе коммерциялық іспен шұғылданбайтын өкілдіктер.

    Қазақстан Республикасындағы “резидент  еместерге” жоғарыдағы республика  “резиденттері” түсінігінде көрсетілмеген  заңды және жеке түлғалар жатады.

  Қазақстан заңдарына сәйкес шетел валютасын сатып алу-сату мәмілелері Ұлттық банк  валюта операцияларын жүргізуге берген лицензия бойынша өкілетті коммерциялық банктер мен валюталық биржалар арқылы жүреді.

  Қазақстан Республикасында негізгі валюталық  реттеу органы болып Ұлттық банк саналады. Ол:

• шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы қағаздар айналысының аясы(сфера) мен тәртібін белгілейді, шетел валютасында операциялар жүргізуге қажетті шектеулер енгізеді, ондай шектеулерді сыйақы (мүдде) көлеміне де енгізеді;
• резиденттер мен резидент еместердің республикада шетел валютасымен және шетел валютасындағы бағалы қағаздармен операциялар жүргізу ережелерін белгілейді;
• резиденттердің шетел банктерінде шот ашу шарттарын анықтайды; беру, тіркеу ережелерін белгілеп, валюталық операциялар жүргізуге лицензиялар береді;
• ұлттық валютаның – теңгенің шетел валютасына шаққандағы бағамын, оның ішінде бухгалтерлік есеп жүргізу, кедендік және салық төлемдері үшін, сондай-ақ шетел валюталарымен және бағалы металдармен жасалатын операциялар бойынша Қазақстан теңгесіне нарықтық баға белгілеу мақсатында Ұлттық банктің ресми бағамын белгілеу жолымен реттейді;
• алтын валюта активтерін құрап, солармен операциялар жүргізеді;
• халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырып, шетелдермен қаржы- валюталық және несие-есеп айырысу қатынастарын жетілдіреді;
• қабылданған мемлекеттік шарттарға сәйкес шетелдік және халықаралық ұйымдармен шетел валюталарын тартады.                

  Қазақстанда валюталық бақылауды валюталық  бақылау органдары және олардың  агенттері жүргізеді. Валюталық бақылау органдары болып Ұлттық банк және Қазақстан Республикасының Үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып заң бойынша валюталық бақылау қызметін жүргізетін ұйымдар, атап айтқанда, валюталық операцияларды жүргізетін өкілетті банктер есептеледі.

  1997 жылдың басында Қазақстан Республикасы Ұлттық  Банкінің жалпы алтын –валюталық резерві бағам бойынша 1 доллар 73,30 теңге деп есептегенде 1,96 млрд.доллардан асты. Бұрын 31% болған алтын үлесі енді 34%-ға жетті.

  Жалпы алтын-валюталық резервтер активтері өсімі 1999 жылдан 2002 жылға дейін 2,2 млрд.доллардан 3,1 млрд.доллар деңгейіне дейін жетті. 1,7 есе өссе, депозиттер көлемі 304 млн. доллардан 64 млн долларға дейін төмендеді. Құнды қағаздар үлес салмағы 60%-дан 70%-ға дейін көбейсе, депозиттер үлесі 14%-дан   2%-ға дейін кеміді. Ал таза халықаралық резервтер активтерінің мөлшері шамалы ғана азайып, сол жалпы алынған активтердің деңгейінде сақталуда ( 1- кесте).

  1998 жылы Ресейдің «тамыз» дағдарысы  Қазақстанға едәуір әсерін тигізді.  Сол кездегі жағдайды еске алсақ, айырбас пунктеріндегі ажиотаж, біздің дүкен сөрелеріміздегі тауарлардың жоқ болуы және жетіспеуі. Осы рубльдің құнсыздануынан Ресей тауарларының бағасы төмендеп, Қазақстан тауарларының ығыстырылуына әкелді.

  Қазақстан Республика Үкіметінің дағдарыстың болдырмауына қолданылған шараларының арқасында девальвация процесін біршама уақытқа созып, қаржылық жағдайда және экономикалық дағдарыста теңге бағамының құлауын жеңілдетті. Егер де біз осы қадамға бірден аяқ баспағанда,біздің экономика және қаржы жүйесі дайындалуға үлгермес еді.

  Бір жарым жыл үзіліс кезінде экономика  жүйесінде тұрақтылықты сақтауға мүмкіндік  берді. Айырбас бағамын белгілі  бір деңгейде ұстап тұру үшін Ұлттық банк өзінің алтын-валюта резервтерін  жұмсады. Бұл алтын-валюта резервтерің төмендеуіне және сыртқы сауда операцияларында теріс сальдоның көбеюіне әкелді.

  1.01.1999 жылы теңге бағамы – 84теңге  үшін $1 салыстырмалы тұрақты болды. 

  Бұл жағдай Ресеймен ұқсас болды, бірақ  оның айырмашылығы да бар. Біздің мемлекет жасаған істеріне жауап берді. Сонымен Ұлттық банкпен Үкімет теңге бағамы процесіне араласуынан бас тартпайды.

  Егерде  бұл жағдай бақылаудан шығып кетсе, онда Ұлттық банк бағамның толқуына жол  бермейді.

  1999 жылы наурыздағы $1,7 млрд құратын  алтын-валюта резервтері 3 айлық  импорт көлемін халықаралық стандартта қанағаттандырды. Өйткені Ұлттық банк валютаны төмен бағамен әрі қарай сатуға қажеттілік етпеді.Халықты жоғарғы бағамен сүйемелдеу  аяғында бәрі бір әлеуметтік жағдайдың нашарлауына әкелер еді. Өйткені тауат өндірушілерге үлкен зардап әкеледі.

  Теңгені сүйемелдеу үшін Үкімет 3 бағыт ұсынды:

  1)10-15% көлеміндегі құбылмалы девальвация;

  2) Кейінгі түзетумен бір жолғы  девальвация;

  3) Еркін айналымдағы құбылмалы  теңге.

  Егер  де мемлекет өзінің резервтерін жұмсап жіберсе, онда ол ерте ме кеш девальвация жүргізеді. Девальвация шетел валютасының бағасын көтеріп, шетел тауарларын отандық тауарлардан біршама қымбатырақ болады.

  Ақша  айырбасын қамтамасыз етумен немесе оның біршама бөлігін алу жолымен  Үкімет ашық девальвация кезінде  оны валютаны нығайту құрамына айналдырады.

  Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы бойынша  ұлттық валютаның айырбас бағамы туралы саясаты 5.04.1999 жылдан бастап еркін  айналымдағы құбылмалы айырбас  бағамы ұлттық валюта теңгеге ауыстырылды.

  Еркін тауар бағасының кіргізілуі нарықта импорт тауарларын толықтырумен ғана емес, онда отандық тауар өндірушіні қолдау, оның өнімінің ішкі нарықта бәсекеге қабілеттілігі көрінеді. Біз өзіміздің өндірісімізді дамыта отырып, бюджетке түсімімізді көбейте аламыз. Осының арқасында халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарта аламыз. Жетістікке жету үшін девальвацияны арзандату керек, яғни ол девальвация мемлекетке өткізетін баға тым өсіп кетпеуі керек.

  Теңге бағамының ұстаным саясатының басқа  елдердің валютасына қатынастары –  Қазақстанның экономикалық серіктестері рубль бағамының жоғарғы көлеңкелі темпының басты әлемдік валюта  мен теңгеге деген Қазақстан экономикасының экспорттық потенциалын түсірді.

  Атап  айтқанда, кәсіпорынның жемісті әрекетінен, экспорттық тауарларды өндіруінен, олардың қаржылық әрекетімен  экономиканың тұрақтылығы Қазақстан Республика азаматтарының ауқаттылығына байланысты болады. Монополистердің қызметтерінен  тарифтерді ұстап қалу керек, әйтпесе Үкіметтің отандық экономиканы көтеру күші нөлге теңеседі.

  Нәтижесінде еркін айналымдағы құбылмалы  айырбас бағамында, ұлттық валютада мемлекеттік импорт шығындарымен сыртқы қарыздар өсуі мүмкін.