Ақша нарығы

    Нарық түрлі формаларға ие. Ең алдымен бағалы қағаздар нарығы болады. Оларда қалың делдалдар тобы бір-біріне әртүрлі асығыста жазылған қағаздарын көрсетіп дауласып тұрады. Ал шынында да биржалар қазіргі заманда компьютерленген және олардың мүшелері көптеген мәмілелерді өз терминалынан тұрмай-ақ жасайды. Компьютерлендірудің арқасында және биржалардың автоматтандырылуынан бүкіл континент биржалары бір – бірімен телефон арқылы күні-түні байланысады. Келешекте бір дүниежүзілік нарыққа бірігіп кетуі де мүмкін.

    Құнды қағаздарды сатып алу және сатуды делдалдар мен дилер атқарады.

    Делдалдар (брокер) – мәміле жасау  барысындағы тапсырма бойынша  белгілі бір төлем ала отырып, жұмыс істейді. 

    Дилер – құнды қағазды сатып  алу және сатумен өз атынан  және өз есебінен айналысатын делдал, бұлар – жеке фирмалар, банк, жеке адамдар, қор биржасы мүшелері.

    Қор биржасының қаржы қызметі  мыналардың есебінен жүзеге асырылуы  мүмкін:

• қор биржасының оған мүшелікке ену құқығын беретін акцияларын сату;
• қор биржасы мүшелерінің мүшелік жарналары;
• биржада жасалған әрбір мәміледен алынатын биржа алымы;
• биржа қызметінен түсетін басқа табыстар.

Осындай мәліметтер қаржы нарығының негізгі  мәліметтерінің құрамына кіреді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

        ІІ Бөлім Қаржы және ақша нарығының құрылымы.

                 ІІ.І. Ақша айналымы және ақша жиыны.

Ақша  айналымы деп – деп қолма-қол және қолма-қолсыз түрінде үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек ақша белгілері жүреді.

    Жоспарлы – орталықтанған экономика  жағдайында ақша айналымының  ерекшеліктері:

    - қолма-қол ақша да, қолма-қолсыз ақша да кәсіпорындардың шығаратын өнімдерін алдын-ала бөлуге қызмет атқаратын. Барлық қоғамдық өнім өндіріс құралдары және тұтыну заттары (өнімдер мен қызмет көрсету) түрінде, яғни бірінші жағдайда материалды-техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам мүшелерінің табысына (жалақы,зейнетақы және т.с.с.) сәйкес мемлекеттік сауда жүйесі арқылы  бөлінді;

    - мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-қолсыз ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесіне қызмет атқаратынын белгіледі. Сөйтіп қолма-қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай табысын бөлуді көрсетсе, ал қолма-қолсыз ақша қозғалысы өндіріс құрал-жабдықтарын бөлуді көрсетті.

    - ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау  жүйесінің обьектісі ретінде  директивалық заңдарымен реттелді;

    -  ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетті;

    - ақша айналымынының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте шоғырланып,оған мембанк бақылау жүргізді;

    - қолма-қол ақша және қолма-қолсыз  ақша белгілерін тек мембанк  монополды құқықпен шығарды; 

    - мемлекеттік жүйелер алдын-ала  өнімге баға белгілеумен және  көрсетілген қызметтерге тарифтер бекітумен шұғылданды.

    Нарықтық экономика үлгісі жағдайындағы  ақша айналымына тән ерекшеліктер:

    - ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы  нарықтық қатынастарға қызмет  жасайды, ол бөлу қатынастарының  тек аз ғана бөлшегін қамтиды;

    - қолма-қол ақша және қолма-қолсыз  ақша айналымдарын заңмен ажырату  жойылды; 

    - ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық  банктердің, заңды және жеке тұлғалардың  жоспарлы болжауының обьектісі  болып табылады;

    - ақша айналымы әр түрлі меншік формасы жағдайында жүреді;

    ақша айналымының алғашқы және  қорытынды кезеңдері орталықтанбаған,  яғни олар әртүрлі коммерциялық  және мемлекеттік банктерде шоғырланған;

    - қолма-қол ақша және қолма-қолсыз ақша айналымы бір-бірімен тығыз байланыста жүреді;

    -  қолма-қол ақша эмиссиясын  Орталық банк жүргізіп, ал қолма-қолсыз  ақша белгілерін коммерциялық  банктер шығарады.

    Металл ақша жүйесінде әрі  тауар, әрі ақша айналымы ретінде  олардын құны айналымда жүрді.  Себебі металл монетаның (алтын  немесе күміс) өз құны өзінде көрсетілген (номинал) құнына сәйкес келгендіктен ақша құнының қозғалысы тауар құнының қозғалысымен бір уақытта жүрді. Сондықтан құн айналымы тауар айналымы мен ақша айналымын біріктірді.

    Қазіргі ақша айналымын құн  айналымы деп айтуға болмайды. Оған себеп-

қолма-қол  ақша және қолма-қолсыз ақша белгілерінің өз құны көрсетілген құнымен салыстырғанда  өте төмен, тіпті жоқ деуге  болады. Демек қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз бар.

    Айналыста жүретін тек қолма-қол ақша, ол ақша айналымының тек бір бөлігі. Демек ақша айналысы деген белгілі бір мезгілде қолма-қол ақшамен өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі.Ал ақша айналымы деген  қолма-қол ақша және қолма-қолсыз ақша белгілерінің тауар айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп айырысуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі.Сонымен ақша айналымы екі бөліктен: қолма-қол ақша айналысы және қолма-қолсыз ақша айналымынан тұрады.

    Қолма-қол ақшалар айналысы нақты  ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етеді. Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәуір бөлігін орталық банктерден шығарылған банктік билеттер құрайды. Ақша шығарудың кішкене бөлігі (10%-ға жуығы) қазыналық билетерді шығарушы қазынашылықтың үлесіне тиеді. Бұл кез келген мемлекеттің ақша айналымының аз бөлігін құрағанымен оның маңызы үлкен. Өйткені қолма-қол ақша халықтың ақшалы табысының басым көп бөлігін алуға және оны жұмсауға қызмет етеді.

    Қолма-қолсыз ақшалар айналымы – ол банктегі шот иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметін атқаруы.Ол бүкіл ақша айналымының басым бөлігін ( 90-ке жуығын) құрайды. Төлем айналымы төлеушілер мен сатып алушылардың банктегі шотына немесе жазу түрінде немесе олардың өзара талаптаырын есептеу жолымен жүзеге асырылады.

    Есеп айырысу операцияларын жүргізу  үшін әр түрлі шоттар қолданылады.  Олардың арасында кең тарағандары:  ағымдағы, есеп айырысу және т.б. шоттары. Қолма-қол ақшасыз төлем айналымы: тауарлы операциялар бойынша және қаржы міндеттемелері бойыншаболып екі топқа бөлінеді. Бірінші топқа тауарлар мен қызметтер үшін қолма-қолсыз есеп айырысу, ал екіншіге бюджетке төленетін төлемдер (пайда салығы, қосымша құн салығы, жеке тұлғадан алатын табыс салығы және тағы басқа міндетті төлемдер) және бюджеттен тыс қорлар, банктік борышты өтеу, несие үшін өсімді төлеу, сақтандыру компанияларымен есептесу жатады.

    Ақша айналымын реттеудегі маңызды  элемент – қолма-қол ақшаны пайдалану аясын тарылту.Қазір бұл мәселе біздің елде кәсіпорындар арасындағы өзара есепке қолма-қол ақшаны тек төменгі жалақының еселенген мөлшері көлемінде пайдаланумен және банктегі салым иелерінің бөлшек саудамен есеп айырысу үшін есептесу чектерін енгізумен шектелуде.

 

    Ақша айналысының обьективтік негізіне де тауар өндірісі жатады.Тауар өндірісі тұсында тауарлар әлемі: тауар және ақшаға бөліне отырып, олардың арасында өзара қарама-қайшылық туады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің теңдеуінде және жалпы ұлттық және дүниежүзілік нарықтардың қалыптасуымен байланысты капитализм тұсында ақша айналысы да әрі қарай дами түседі. Сонымен ақша, капитал айналымына қызмет ете отырып барлық жиынтық қоғамдық өнім айналысы мен айырбасына дәнекер болады. Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегімен тауарлар айналысы, сондай-ақ несиелік және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.

    Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз  ақшалар арасында тығыз байланыс  пен өзара тәуелдәілік бар.  Ол ақшаның үнемі бір айналыс сферасынан екінші біріне өтіп отыруынан байқалады. Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегі депозитке салынуы, олардық қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал банктен жалақы, жәрдемақы, степендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған жағдайларда қолма-қолсыз ақшалардың қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады.

    Айналысқа қажетті ақша санына  мыналар кері ықпал етеді: 

• несиенің даму дәрежесі, себебі қаншалықты тауарлардың басым бөлігі несиеге сатылса, соғұрлым айналысқа аз мөлшерде ақша қажет етіледі;
• қолма-қолсыз есепе айырысудыңдамуы;
• ақша айналысының жылдамдығы.

Металл  ақша айналысы тұсында айналыстағы  ақша саны ақшаның қазына жинау құүралы  қызметінің көмегімен реттеліп отырады. Егер ақшаға деген қажеттілік қысқарса, онда айналыстағы артық ақша (алтын монета) айналыста қазынаға кетіп, ал егер ақшаға деген қажеттілік ұлғайса, онда айналысқа қажетті мөлшердегі ақша қазынадан айналысқа шығарылып отырады.

    Егерде айналысқа алтынға ауыстырылмайтын  банкноттар немесе қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етсе, онда бұл жағдайда қолма-қол ақшалар айналысы қағаз ақша айналысының заңына сәйкес жүргізіледі.

    Ақша айналысын қолдап отыру  шоттарымен заңдары мынадай екі  фактордың өзара әрекет етуімен  анықталады: шаруашылықтағы ақша деген қажеттілік және айналымға ақшалардың нақты түсуімен. Егер де айналымдағы ақша көлемі, шарушылыққа қажетті ақшадан артық болса, онда ақшаның құнсыздануына, яғни ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің төмендеуіне, яғни инфляцияға жол береді.     
 

                    ІІ.ІІ. Қаржы нарығының құрлымы.

    Қаржы  нарығы – бұл, ең алдымен  дербес экономикалық категория  ретінде бағалы қағаздарды сату  мен қайта сату жөніндегі операцияларды  жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың,  фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүейсінің құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және басқа нарықтармен ( капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер,алтын, және тағы басқа нарықтармен) етене байланысты.

                                 

                            Қаржы нарығының құрлымы. 

    Ақша  нарығы дегеніміз – қолма –  қол ақшаға ғана емес, қолма  – қолсыз қаражаттарын да қосатын  төлем қаражатттарының нарығы.

    Несие  нарығы – несие бойынша банктердің  несие операцияларымен байланысты.

    Ақша  мен несие нарықтары, әдеттегідей, айналым, активтерінің қозғалысына қызмет етеді.

    Капитал  нарығында қоғамдық өндіріс қатысушыларының  орташа және ұзақ мерзімді  қорланымдарының қозғалысы жүзеге  асырылады. 

    Қаржы  нарығында сатып алу – сатудың  обьектілері айырықшалықты тауарлар  – ақша және бағалы (ақшалай) қағаздар болып табылады.

    Қаржы  нарығында бағалы қағаздардың  қозғалысымен ортақтастырылатын  экономикалық қатынастар болып  табылатын бағалы қағаздар нарығы  маңызды орын алады. Қор құндылықтарының  - бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздардың айналысымен байланысты болғандықтан оны қор нарығы деп те атайды. « Қор нарығы» термині бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле жасалатын және рәсімделетін мекеменің – қор биржасының атымен байланысты.

    Нарықтың  барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы нарығының жұмыс істеу шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады:

1) реттелінген  тауар нарығының болуы, яғни  кез келген түрлерднгі және  арналымдағы тауарлар мен қызмет  көрсетулер боынша сұраным мен  ұсынымның теңгерімділігі;