Ақша нарығы

2) Ұлттық (орталық) банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп отыру: бұған қолма-қол және қолма-қолсыз айналым бойынша эмиссияға бақылау жатады.

3) несие нарығының  жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни несие ресурстарын еркін нарыққа орналастыру;  несие ресурстарының қозғалысы Орталық банктің пайыздық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық банктердің міндетті резервтерінің нормасын, ашық ақша нарығында операциялар жүргізуді белгілеу арқылы реттелінеді.

Кез келген субьектінің  қаржы ресурстарына қажеттілігі  және оны қанағаттандырудың нақты  көздерімен тура келмеуі қаржы нарығының  жұмыс істеуінің обьективті алға шарты болып табылады.

Қаржы нарығының  жұмыс істеуінің негізгі алғы шарттарына мыналар жатады:

1. бәсекені дамыту мен монополизмді жіктеу мақсатындағы материалдық өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының – меншіктің барлық нысандары кәсіпорындарының, соның ішінде мемлекеттік сектордың да кең дербестігі;
2. Қаржы ресусртарын қайта бөлудегі мемлекет ролінің қымқаруы: өндірістік күделі жұмсалымдарды орталықтан қаржыландырудың, қаражатрды кәсіпорындар арасында ішкі ведомстволық қайта бөлудің азаюы;
3. Шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халықтың бағалы қағаздарға және басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстардың өсуі;
4. Бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды тоқтату республикалық, сондай-ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары мемлекеттік қарыздарды шығару арқылы жабылуы тиіс.

Қаржы нарғының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал ету мен ғана айқындалып қоймайды. Оның жұмыс істеуі әкімшіл - әміршіл экономикаға тән «сатылас» әдістің орнына «деңгейлес» қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші субьектілер арасында қаржы ресурстанын өттеусіз қайта бөлу түрінде төте байланыстар іс әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералармен обьектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандыратын.

Қаржы нарығының  бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің нақтылы құнын  бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші  субьектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.

Қаржы нарығының  болуы инфляцияны тежейді, өйткені  бюжет тапшылығын жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, нарықта  еркін жүретін, бағасы сұраным мен  ұсыным арқылы анықталатын құнды  қағаздар шығарады.

    Экономикалық  реформа процесінде қаржы нарығының қалыптасып, жұмыс істеуі экономиканың дағдарыс тудыратын және оның инфляциясымен қосарланатын қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.

    Инфляция  бағалы қағаздарға айтарлықтай  шектеу жасайды – олар қысқа  мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіліп өтетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі өсіп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы қағаздарға ұзақ мерзімге салуға бармайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімді инвестициялар үшін жылжымайтын дүние – мүлікке, тауарларға, еркін айырбасталымда бағалы қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.

    Жоғарыда  баяндалғандардан туындағандай, бағалы  қағаздар нарығы – шауашылық  жүргізуші субьектілер мен мемлекет  шығарған (айналысқа шығарған) бағалы  қағаздардың сан алуан түрлері  сатылатын және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық әсіресе инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор құрылымдарының – бағалы қағаздар және өзгеде активтерді сан алуандығымен қол жетеді.

    Бағалы  қағаздар нарығы экономиканың  барлық субьектілерінің өздеріне  қажетті ақша ресурстарын алуына  кең мүмкіндіктер жасайды және  алудың жолын жеңілдетеді. Ол  нарықтың экономсикадағы көптеген  стихиялы түрде өтіп жатқан процестердің реттеушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұқмсалымдарды инвестициялау процесіне қатысты.

    Бағалы қағаздардың айналымға  түсу уақыты мен әдісіне қарай  олардың нарығы бастапқы және  қайталана болып бөлінеді. Бастапқы  нарықта бағалы қағаздардың бастапқы иеленушілерінің  жаңа шығарылған бағалы қағаздары сатылады; Қайталама нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық (номиналдық құн- бағалы қағаздарды шығарған кезде анықталған оның құнына ақшалай тұлғалануы), эмиссиялық және нарықтық бағасы ( бағамы) болады. Қайталама нарық екі бөліктен тұрады: ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы – мәмілелер сауда – саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының айналыс сферасы және ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығы – бағалы қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы құралдарымен сауда –саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле обьектісіне және оның қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы. Биржадан тыс айналым нарығының ұйымдастырылған нарықтан айырмашылығы мұндпа операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілелерді олардың офистарында дилеллер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған нарықта операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдастырылмаған нарықта операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.

    Бұдан  басқа қаржы нарықтарын басқа  критерийлер бойынша ажыратады: бағалы қағаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар, және т.б. нарығы; эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар нарығы, мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы; аумақтық критерийі бойынша: ұлттық, халықаралық, аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың нарығы; мәмілелердің түрлері бойынша: кассалық, форвардтық және т.с.с. салалық критерийі бойынша.

    Акциялар  дегеніміз – акционердің қоғамдағы  үлесін немесе меншігін куәландыратын  бағалы қағаздар.

    Облигация  дегеніміз – эмитенттің белгілі  бір шартты орындауға, яғни  алған ақша сомасын қайтаруды  және белгіленген сыйақыны (мүддені)  төлеуді міндеттеген жазбаша  қарыз құжатын айтады. 

    «Бағалы  қағаздар нарығы туралы» заңда  туынды бағалы қағаздар осы қағаздардың осы қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды куәландыратын бағалы қағаздар делінген. Туынды бағалы қағздарға фьючерстер, опциондар, форвардтар, варранттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылыс құқықтары және басқалары жатады. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар жатады.

    Туынды  бағалы қағаздар нарығында айналыста  жүрген корпорациялық бағалы  қағаздардың тізбесін аяқтайды.

    Туынды  бағалы қағаздарды пайдалану  белгілі бір қажеттіліктерге: қаржы және баға тәуекелділіктерін сақтандыруға, өтімділіктің артуына, қарыз алу құнының төмендеуіне, қажетті нарыққа шығу мүмкіндігін алуға байланысты.  
 

       ІІ.ІІІ. Қаржы нарығында қолданатын ақша агрегаттары.

    Негізінен ақша агрегаттарына қазіргі кезде ақша – несие статистикасын құру мен талдауға қолданылып жүрген ақша базасы мен (белгіленуі М₃ ) ақша жиыны жатады.

 Ақша  жиыны Ұлттық банкпен екінші  деңгейдегі банктердің баланс  шоттарын шоғырландыру негізінде  анықталады және құрамына айналыстағы қолма-қол ақша және жеке тұлға резиденттері мен үй шаруашылығы резиденттерінің депозиттері кіреді. Төменде ақша агрегаттарының құралы келтіріледі:

1. М₀ (айналыстағы қолма-қол ақша немесе банк жүйесінен тыс ақша);
2. М₁,М₀ + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегі аудармалы депозиттер;
3. М₂,М₁ + теңгедегі басқа депозиттер және банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттер;
4. М₃ (ақша жиыны), М₂ + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы басқа депозиттері.

Өнеркәсібі  өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны  құрамын анықтау үшін негізгі  ақша агрегаттарының төмендегі жиынтығын  пайдаланады:

- (М₁) айналыстағы қолма-қол ақша (банкноттар, тиындар, ал кейбір мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік ағымдағы шоттардағы қаражат (депозиттер) жатады.

- (М₂) оған (М₁) агоегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдары кіреді.

- (М₃) оған (М₂) агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ салымдары кіреді;

- (L) оған (М3) агрегаты және ірі коммерциялық банктердің депозиттік сертификаттары қосылады.

    Қорыта айтқанда әрбір келесі  ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың  барлық элементтерін өзіне біріктіріп  үлкен ақша жиынын құрайды.  Бірақ оның алдыңғыға қарағанда  өтімділігі төмен.

    Ақша массасының нақты құрамы  әр мемлекеттің өзіне тән ақша-несие жүйесімен анықталады. Мысалы, АҚШ-та ақша массасын анықтау үшін – төрт, Швейцария мен Германияда – үщ, Ұлыбританияда – бес, Францияда – екі ақша агрегаты қолданылады.

    Қазақстан Республикасының ақша массасының құрамына келесі ақша агрегаттары кіреді.

    ● М₀ – айналыстағы қолма-қол ақша;

    ● М₁ - өзіне М₀ агрегатын шаруашылық субьектілерінің есепшоттары мен басқа депозиттерінің, заңды тұлғалардың күрделі қаржыландыру қорлары шотының, чектік және аккредитивтік шоттардың қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығын және халық пен заңды тұлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді;

    ● М₂ - өзіне М₁ агрегатын, сонымен бірге жеке және заңды тұлғалардың мерзімді салымдарын біріктіреді;

    ● М₃ - өзіне М₂ агрегатын және мемлекеттік займ облигацияларын біріктіреді.

    Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды.Ол ақша нарығы құлдарының дамуына байланыста өзгереді.

    Ақша массасы бірнеше жолмен  өсуі мүмкін:

●банкноталар  мен монеталарды эмиссиялау есебінен;

● орталық  банктен коммерциялық банктердің несие  алуымен;

● мемлекеттік  бюджеттің кемшілігін жабу үшін орталық  банктің үкіметке несие беруімен;

● орталық  банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алуымен;

● чек  шығарумен немесе коммерциялық банктердің салым тарту негізінде заем беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын  шығару).

Ақша  массаы көлемінің өзгеруіне айналыстағы  ақша массасының өзгермелігімен қатар оның айналым жылдамдығы да әсер етеді. Ақшаның айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен өркендеуіне, экономикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгеруіне, сонымен бірге таза монетарлық факторларға, яғни төлем айналымының құрылымына, несиелік операциялармен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарығындағы пайыз деңгейіне және т.б. өзгереді.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІІ Бөлім Қазақстан Республикасындағы қаржы және                       ақша қатынастары.

             ІІІ.І.Ақша нарығының қалыптасу мәселелері.

  Кез келген экономикалық игілікке тек нарықтық экономика арқылы жетуге болатындығын дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр.

    Қазақстан экономикасының шаруашылық  жүргізудің нарықтық қатынастарына  көшуі сатып алу – сатудың  нақты обьектісі – ақшаның рөлін арттыруды шұғыл қажет етеді.

    Ақшаны сатып алу – сату  төлем қаражаттарының, несие ресурстарының  және сан алуан бағалы қағаздарының  ауқымы зор айналымдарына қызмет  ететін нарық шарушылығының айрықша  секторының пайда болуына себепші болады.

    Қазақстан Республикасының қатаң  түрде орталықтанған жоспарлы  экономикадан жаңа, мемлекет тарапынан  реттеліп отыратын нарықтық экономикаға  көшуі елімізде оған қызмет  көрсететін барлық құралдармен  бірге қаржы және валюта, ақша нарығының құрылуын талап етті.

Ақша  нарығындағы болып жатқан өзгерістер экономикаға тікелей әсер етуде. Жалпылай қарастыратын болсақ ақша нарығы валюта мен қаржы нарығының бір құрамдас бөлігі болып табылады. 

    Қазақстан Республикасының қатаң  түрде орталықтандырылған жоспарлы экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен бірге ақша нарығының құрылуын талап етті.