Нарықтық экономикадағы қаржылық жоспарлаудың

     Корпорация  жай акцияның номиналын көрсетпей  де шығаруға құқығы бар. Онда  ол нарықтық бағаммен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында компанияның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Корпорация жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің белгілі бір бөлігін (номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді.

    Артықшылықты  акциялар (немесе преференционалды) – меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді. Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты артықшылықтар дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.

   Артықшылықты  акция иемденушісін қорғау үшін  акцияның осы түрі бойынша  дивидендтер әрқашан жай акциялар  бойынша дивидендтер беруден  бұрын төленеді. Сондықтан бұл  акциялардан гөрі жай акция  иемдену қауіптілеу.

    Артықшылықты акциялар: номинал құны көрсетілеген және көрсетілмеген болып екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда дивиденд акцияның номиналына байланысты пайыз түрінде есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар сирек кездеседі, оларда диивидендтің нақты ақшалы мөлшері көрсетіледі. Акция номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.

     Нарықтық  экономикасы дамыған елдерде  артықшылықты акциялар саны, әлбетте,  барлық акциялардың 10%-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілерінің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуға мүмкіндік береді.

   Қорыта  айтқанда, жай акциялар бойынша  диивиденд төлеу корпорацияның нәтижелі қызмет істеуіне байланысты болса, артықшылықты акциялар бойынша корпорацияның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан алдын ала жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде диивиденд төленеді. Әрине нақты төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс мөлшерін кемітуі де мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

1.3.Бағалы  қағаздардың басқа түрлері

 

      Бағалы қағаздардың өте көп  басқа түрлері болады. Оларды  әртүрлі эмитенттер шығарады. Солардың  екі-үш түрін қарап өтейік. Корпорацияның жарғысына қарсы келмесе онда оның «екінші қатардағы» немесе айналымдағы бағалы қағаздарға қосымша тағы да бағалы қағаздар шығаруға капитал табуға мүмкіндігі бар. Оларды «құқықты бағалы қағаздар» деп те атайды. Оларға жазылу опцион, варрант деген сөздер айқындайды.

    Акцияға  жазылу құқы акционерлерге компания  акциясының жаңа тиражын сатып  алу артықшылық құқын береді. Бұл акционерлердің мүлікке деген  мүддесін қорғайды. Бұл бағалы  қағаздың ерекшелігі корпорация  жарғысында акционерлердің «артықшылық құқы » деген арнаулы сөзбен белгіленеді. Ондай құқықты тек жай акция иелері ғана пайдалана алады. Акцияға жазылу құқы бар әрбір акционер корпорациядан сатып алуға рұқсаты бар акция саны және оның сатылу бағасы көрсетілген арнаулы куәлік немесе құқық сертификатын алады. Әдетте, акцияның сатылу бағасы ағымдағы курсынан төмен болады.

    Жазылу  құқын үш түрлі жолмен жүзеге  асыруға болады:

    Біріншіден, өз құқын іске асыру, яғни  жаңа акция сатып алу. Ол  үшін сертификатты толтырып және  ақша аударып, корпорацияға жіберу керек;

    Екіншіден,  жазылу құқын сатуға болады;

    Үшіншіден,  жазылу құқын пайдаланбауға да  болады. Онда сатып алушылар туралы  мәселені корпорация өзі шешеді.

     Жазылу  құқы – қысқа мерзімді бағалы  қағаз. Әлбетте, ол бір айдан  аспайды. Егер корпорацияның акциясы қор биржасында айналымда болса, онда құқық сертификаттары да сол биржада бағалануы мүмкін. Оларға басқа баға қойылады.

     Опцион  – шартқа енгізілген мерзімдік  талапты көрсететін бағалы қағаз.  Ол бойынша екі жақтың біріне  белгілі – бір уақыттың ішінде келісілген ақыға бағалы құқық беріледі, ал екінші жақ, қажет болғанда, шартта белгіленген ақыға бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға міндеттенеді. Әдетте, опцион компанияның өзінің жоғары лауазымды қызметкерлеріне тұрақты бағамен жай акция алу құқын беретін бағалы қағаз. Опцион – заңды түрде бекітілген стандартты құжат. Онда сатылатын бағалы қағаздар саны көрсетіледі. Оның өлшемі лот деп аталады, яғни бір лотта 100 дана біратаулы бағалы қағаз болады. Опционның мазмұнында опциондық шартта бекітілген құқықтың орындалуы, яғни бағалы қағаздарды сату немесе сатып алу күні және бағасы көрсетіледі.

    Опционның  екі түрі кездеседі: сатып алушы  опционы және сатушы опционы.  Біріншісі  - сатып алу шарты,  онда опционның өзі сатып алынады. Екіншісі – сату шарты, ол бағалы қағазбен бірге сатылады. Айта кететін жәйт, алғашқыда опциондық шарт тек қор нарығындағы акцияға қатысты болса, қәзіргі кезде ондай шарт кез-келген тауарға жасалады.

    Бағалы  қағаздардың туынды түрлерінің  бірі – варрант. Варрант – ерекше бағалы қағаз. Ол корпорацияның айналымдағы бағалы қағаздарына сатушының сатып алушыға меншік құқын беретін міндеттемесі. Вариант иемденушісі қолындағы варранты (бағалы қағазды) белгілі – бір уақыт аралығында тұрақты бағамен онда белгіленген жай акциялар санына айырбастауға құқы бар.

    Вариант – ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Әдетте, оны корпорация облигациялармен және артықшылықты акциялармен қоса шығарады. Бұл, бір жағынан, бағалы қағаздарды алғашқы орналастырғанда тартымды етсе, екінші жағынан корпорацияның эмиссиялық шығындарын азайтады. Вариантттың опционнан айырмашылығы – егер опционды эмитент те және бағалы қағаздар портфелін иемденуші де шығарса, ал варранты тек қарыз міндеттемесінің эмитенті ғана шығарады.

   Варрант  корпорацияның басқа бағалы қағаздарымен қоса шығарылғаннан кейін, олардан бөлініп, өз алдына айналымға түседі. Ол туралы компанияның жарғысында көрсетілген болуы керек. Варрант бөлінгеннен кейін бағалы қағаздың сатылу бағасы варрант бағасына кемиді. Екінші нарыққа түскесін варрант өзінің нарықтық курсына ие болады. Варранттың жаңа бағалы қағазға айырбасталу бағасы варранттың орындалу бағасы деп аталады.

    Бағалы қағаздардың  келесі тобына қаржы нарығы  айналымындағы мемлекеттік институттар  және банктердің қарыз міндеттемелері жатады. Олар:

     Қазыналық  вексельдер – қаржы министрлігі  шығаратын қысқа мерзімді облигациялар. Олар мемлекеттің ішкі қарызын  өтеу мақсатында шығарылады. Бағалы  қағаздардың бұл түрі жоғары  өтімділігімен ерекшеленеді, сондықтан  оларды екінші ақша деп те атайды. Олар төмендетілген бағамен (дисконтпен), яғни номиналымен сатып алынады. Арасындағы айырма пайыздық өсімді құрайды. Қазыналық вексельдер 91, 182 және 365 күн мерзімге шығарылады. Олар иесі ұсынушы вексель түрінде шығарылып, көрсетілген мерзімі біткесін ол ұсынушыға өтеледі.

   Депозиттік  сертификат – ол эмитенттің  мерзімді салымын алғандығын  куәландыратын банктік бағалы  қағаз. Оның иесі ұсынушы адам. Депозиттік сертификат екінші  нарыққа белсенді түсетін және  қолдан қолға тез өтетін бағалы  қағаз.

     Чек  – заңды түрде бекітілген ақшалы  құжат. Ол қаржы институттындағы  (чек беруші) ағымдағы есепшот  иесінің чек иесіне көрсетілген  соманы төлеуін талап еткен  жарлығы. Чек төлем айналымын  тездету мақсатында шығарылады. Ағымдағы шот иесі шоттағы  сома көлемінде көптеген чек толтыруына болады.

      Чектер бірнеше түрге бөлінеді:

• Атаулы чектер. Оны чек беруші белгілі бір адамның аты-жөнін көрсетіп толтырады. Ондай чектерді екінші кісіге «индоссаментпен» беруге болады.
• Ордерлі чектер. Олар жеке немесе заңды тұлғаларға толтырылады. Ордерлі чекті басқа кісіге «индоссаментпен» беруге болады.
• Иесі ұсынушы чектер. Ол бойынша көрсетілген сома чек ұсынушыға төленеді. Ондай чектерді ешқандай жазумен көрсетпей-ақ бір кісіден екіншіге беруге болады.

Вексельдер  сияқты, чек бойынша Халықаралық конвенция 1931 жылы Женевада құжатқа қол қойды. Оның талабы бойынша чекте алты міндетті элементтер болуы шарт. Олар:

• чектік белгі, яғни құжат текстінде «чек» деген белгі болуы шарт;
• чекті өтейтін төлеуші, яғни банктің аты;
• төлем орны, яғни банктің орналасқан жері;
• чекте көрсетілген соманы төлеу жөнінде жарлық;
• чек берген уақыт және орын;
• чек берушінің қолы;

Чек айналымында  көптеген мемлекеттерде кейбір ұлттық заңдылықтар қолданылады. АҚШ –  та және Ұлыбританияда, мысалы чектік белгі қойылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ.Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметі

 

2.1   Қазақстан бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметі

      Соңғы үш жылда қазақстандық  бағалы қағаздар рыногі  көлемінің  өсуі байқалуда. 2005 жылдың 1 қаңтар  айының жағдайы бойынша акция капитализациясы 347,5 млрд.теңгені құрады. Соған қоса олардың көлемі Қазақстанның ішкі жалпы өнімнің  7,8 %-н құрады. Бұл әлемдік тәжірибеде қалыптасқан деңгейден өте төмен. Мысалы, ішкі жалпы өнімнің акция рыногі капитализациясының арақатынасы мына елдерде ерекше жоғары: Ұлыбритания –107 % және АҚШ – 103 %. Басқа елдерде бұл арақатынас әлдеқанша төмен: Германияда – 33 % , Ресейде – 51 %, дамушы елдерде орташа есеппен – 25 % құрайды.

      Осы қарастырылған көрсеткіштерден көргеніміздей Қазақстан дамыған елдерден және дамушы рыноктерден әлдеқайда артта қалуда. Қазақстан Республикасы ішкі жалпы өнімдегі акция нарығы капитализациясының төмен болуы ұзақ мерзімді қаржыландыру көздері сияқты оның дамуы үшін эмиссия акцияларын кәсіпорындармен бағаланбауы, республиканың экономикасында акция нарығының көптеген маңызды емес жағдайларымен сипатталады.

     Соңғы  алты жылда республикамызда облигация  нарығының жоғары деңгейде дамуына  қарамастан, 2005 жылдың 1 қаңтарында корпоративтік облигациялар капитализациясының үлесі жоғары емес және 8,4 % құрайды. Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығы арқылы қазақстан экономикасының негізгі қаржыландыру құралы корпоративтік облигациялар болып қала береді. Бұл әрекет ететін басылымдардың саны өте көп емес, оның 48 облигация басылымдары (29 эмиттенттер) қазақстандық қор биржасының «А» категориясы мен «В» категориясы бойынша 11 акция басылымдары (11 эмитенттер) ресми тізбеде бекітілген.

      Облигация эмитенттерінің өсуіне кедергі келтіруші негізгі проблема болып, инвесторлардың эмитенттерге сенімсіздігі және капиталдырылған компаниялардың шектеулі сандары кіреді. Бірақта облигация сегментінің даму перспиктивалары бағалы қағаздар рыногінде жыл сайын динамикалық дамуы мен өсуі 100 % -ке ұлғайды.

    Қазақстандық  қор биржасының тізіміндегі листингтік  компаниялар санының аз және  акция нарығының активсіз даму  факторлары Қазақстан бағалы  қағаздар нарығының әлсіз орны  болып табылады (77 2005ж.01.06). 2875 әрекет ететін АҚ-ң 45 акциялары Қазақстан қор биржасының («А» және «В» категориялары) ресми тізбесінде бекітілген.

      АҚ капитализациясының төмен  деңгейде болуы, бағалы қағаздар  эмиссиясында транзакциялық ұсталымдар  жоғары деңгейде болады. Оның  негізін инфрақұрылымдық ұйымдардың қызметтерін төлеу шығындары кіреді: қаржылық кеңесшілерге, аудиторлерге, андерроитерларға, маркет-меикерлерге төленетін комиссиондық сыйақылар және де АҚ-ң қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына көшуге, бағдарламалық қамсыздандыруды сатып алу және орнату, мамандарды оқыту, өз қызметі туралы ақпараттарды баслымға шығаруға жұмсалған біржолғы шығындар.

     АҚ  арналған  «А»  категориясы бойынша KASE ресми тізіміне қосылған бағалы қағаздардың транзакциялық ұсталымдары мыналардан құралған:

• біржолғы – 376 мың.теңгеден 114 млн.теңгеге дейін;
• әржылғы – 4,9 млн.теңгеден 61,5 млн.теңгеге дейін;
• соммалық –8,2 млн.теңгеден 157,7 млн.теңгеге дейін;

   Әр жылғы  міндетті шығындардың орташа  көрсеткіші 22,4 млн. теңгені құрайды.  Бұл АҚ-ң ең минималды жарғылық капиталына тең.

   АҚ арналған  «В»  категориясы бойынша KASE ресми тізіміне қосылған бағалы қағаздардың транзакциялық ұсталымдары мыналардан құралған:

• біржолғы – 550 мың.теңгеден 6,9 млн.теңгеге дейін;
• әржылғы – 261,1 мың.теңгеден 15,5 млн.теңгеге дейін;
• соммалық – 305,8 мың.теңгеден 22,3 теңгеге дейін;

Әр жылғы  міндетті шығындардың орташа көрсеткіші 3,7 млн.теңгені құрайды.

    Листингтік  АҚ үшін әр жылғы шығындардың  орташа саны 260,3 мың.теңгені құрайды,  ол АҚ ең минималды жарғылық  капиталдың 0,6 % -на тең.

    Көрсетілген  шығындардан көргеніміздей  KASE ресми тізбесінің ең жоғарғы категориясына акцияларды сатқанда АҚ шығындары өседі, осыдан төмен деңгейде капитализацияланған АҚ қор нарығына қатысу мүмкіншіліктерін жоққа шығарады.