Нарықтық экономикадағы қаржылық жоспарлаудың

    Толығымен бағалы қағаздар рыногі капитализациясының төмен деңгейде болуы, мүлдем туынды бағалы қағаздар рыногінің дамымауымен және рынокқа қатысушыларының шектеулі саны болуымен сипатталады.

    Қазақстан  нарығы үшін көбінесе мынандай  жағдайлар басым: компанияда өз иелігін сақтау үшін компаниялардың ірі  акция пакеттері сатып алынады. Сосын осы акциялар сатылмайды. Облигациялармен жағдай керісінше институттық инвесторлар оларды оның құны өтелгенше дейін өз қоржынында ұстайды.

    Мысалы, «Ирбис» агенттігінің ақпараты бойынша: 2005 жылдың екінші тоқсанында банктердің эмиттелген акциялары мен облигациялары зейнетақы активіндегі инвестициалардың үлесі 7,19 % және сәйкесінше 29,85 % өсті.

  Қазақстан  экономикасында  кәсіпорын көбінесе  өзінің ары қарай дамуы үшін  қаржыландыратын өзіндік қаражаттар мен екінші деңгейлі банктердің несиелері қолданылады. Өзіндік капиталдың өсуіне байланысты өзін-өзі қаржыландыру деңгейінің өсуі байқалуда. Бұл алдағы кезеңдегі бағалы қағаздардың басылу жолдары арқылы АҚ капиталын тарту қажеттілігі төмендейді.

   Әлемдік  тәжірибе көрсеткендей, кіші және  орта кәсіпорындар өзінің дамуы  үшін негізінен банктік несиелермен  қолданады, тек қана ірі компаниялар  бағалы қағаздар эмиссиясын қаржыландыру  арқылы мүмкіншілігі туындайды.

     Қазақстанда  140 АҚ 1 млрд.теңге сомасында акциялар орналастырады, бірақта оның 28 Қазақстандық қор биржасында ресми тізбесіне бекітілген. Жоғарыда қарастырылып кеткен факторлармен бірге нарықтың дамуына мына жағдайлар кедергі жасайды: эмитенттердің қаржылық есеп беруінің жетілмегендігі, компаниялардың толықанды ашылмауы, ұйымдастырылған нарыққа  шығуына байланысты елеулі транзакциялық ұсталымдар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2.Қазіргі кезеңдегі бағалы  қағаздар нарығындағы мемлекеттің  міндеттері мен мақсатттары

 

     Қазақстан  Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» атты жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан әлемнің барынша бәсекеге қабілетті және қарқынды дамып келе жатқан елдерінің қатарына кіру жөнінде нақты және өршіл міндет қойылған.

     Қазіргі  кезде инвестициялық қорлар, сақтандыру  компаниялары, банктер мен даму  институттары серпінді өсіп, өз  активтерін инвестициялауда.

   Қаржы  министрлігі мен Ұлттық банк  шығаратын мемлекеттік бағалы  қағаздардың саны үздіксіз азайып келеді. Бұл бюджеттің профициті жағдайында дұрыс та. Алайда халықтың жинақтарын сақтау жөніндегі зейнетақылық заңнама талаптарын орындау керек.

    Қаржы  министрлігіне мемлекеттік бағалы  қағаздар шығару жөніндегі кестені  ұстанып, қарыз алудың жоспарланған деңгейге тең көлемін қамтамасыз ету керек. Бұл ретте қарыз алудың нақты көлемі бюджетті орындаудың ағымдағы жағдайына байланысты болмауы тиіс.

    Бұл  зейнетақы корларын дамытумен  ғана емес, сонымен бірге тұтастай  алғанда, бағалы қағаздар нарығын дамытуға да байланысты проблемалар кешенін шешуге мүмкіндік беріп, мемлекеттік емес бағалы қағаздар үшін бағдар ретінде табыстылықтың өсу көрсеткішін жасайды және нарыққа өтімділік құралын береді деп санаймын.

      Мемлекет басшысы Жолдауда айтылғанындай, инвесторлар мен минотарлық акционерлерді қорғау жөніндегі заңнаманы одан әрі жетілдіру өзекті мәселе болып табылатынын еске салып өтті. Мұнда корпоративтік басқару ережелерін жетілдіру, инвесторлар құқығын  корпоративтік реттеу деңгейінде нақты қорғау, жария ақпараттың ашықтығы бірінші кезектегі міндет болып табылады.

    Премьер  –Министрдің орынбасары Мемлекет  басшысының тапсырмаларын орындау  мақсатында құрылған «Қазына» тұрақты даму қоры акционерлік қоғамы және «Самұрық» мемлекеттік холдингтік компаниясын атап өтті. «Қазына»  акционерлік қоғамына мемлекеттік даму институттарының барлығы кіреді. Ондағы мақсат-даму институттарының   қызметін үйлестіріп, белгіленген жобалардың біртұтас стратегиясын дайындап, оларды жүзеге асыру. Ал  «Самұрық» акционерлік қоғамына бір  топ ұлттық компаниялар, атап айтқанда, «ҚазМұнайГаз», «Кегок», «Қазақстан темір жолы», «Қазақтелеком» және «Қазпошта» АҚ біріктірілді. Сондай-ақ «Самұрық» АҚ-қа осы жылдың соңына дейін тағы бірқатар компаниялар қосылады. Бұл ұлттық компаниялардың жұмысын тиімді үйлестіріп, олардың өнімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ  Қазақстан Республикасындағы қор нарығы: проблемалары мен даму перспективалары

 

3.1       Қор нарығының халықаралық тәжірибесі.

    Германия.Бағалы қағаздар нарығын ең алғашқы реттеу жергілікті деңгейде жүзеге асырылды. Бағалы қағаздармен операциялар туралы Заң 1994 жылы шықты. Соған сәйкес бағалы қағаздар бойынша комиссия құрылды. Сол Заң бойынша Неміс Орталық банкі өзінің өкілеттілігін банктерге таратады, сонымен қатар бақылаушы орган- банктердің Федералдық тексеру палатасы болып табылады.

      Германияда нарықта әрекет ететін 8 биржа бар: Франкфуртық, Дюссельдорфтық, Мюнхендық, Гамбургтық, Берлиндық, Штутгарттық, Ганновердық, Бремендық. Биржа заңы бойынша коммерциялық емес ұйым халықтық құқығы бар мекеме, нақтылай келетін болсақ мемлекеттік мекеме болып табылады және ол бұрында өнеркәсіптік – сауда палатасына бағынған. 1992 жылы реформа пайда болды, енді қәзір «Неміс биржасы» тәуелсіз орган. «Неміс биржасында» активтердің 81 % банктерге, 10 %– аймақтық биржаларға және 9 % маклерлерге жатады. Оған «Неміс кассалық одақ» депозиттік-клирингтік жүйесі, ақпараттық жүйе мен Батыс және Орталық Европада қаржы нарығы мен қор биржасының даму қоғамы кіреді. Биржаның басшылығын банктер, маклерлер, сақтау компаниялары, инвесторлар мен эмитенттердің өкілдері – басқарма одағы жүзеге асырады.

     Биржаның  мүшелері 3 категорияға бөлінген: банктер  мен шетел компаниялары (олар  несие компанияларының ережелерін реттейді), ресми курстық маклерлер мен тәуелсіз маклерлер. Мүшелердің жалпы саны банктердің 1136, курстық маклерлерден – 42 және тәуелсіз маклерлердің 104 санын құрайды.

 Несие мекемелері брокерлік  және дилерлік операцияларды  орындайды, тек оларға биржада инвесторлардың өтінімдерін ұсынуға рұқсат етілген. Биржада «Дойче банк»,  «Дрезденер банк» және «Коммерцбанк» басшылық етеді. Курстық маклерлер Эссен жерінің Үкіметіне бағынады және басқарма кеңесі және курстық маклерлер Кеңесінің ұсынысымен тағайындалады және олар бағалы қағаздардың жер Комиссарінің антын орындайды.

      Франция. Басқару қызметін қаржы және экономика министрлігі жүзеге асырады, бірақта негізгі жұмысты арнайы комиссия жүргізеді. 1967 жылы инвесторлардың құқығын қорғау үшін  биржа операцияларының комиссиясы құрылған. Комиссияның басқармасы 9 адамнан тұрады. Комиссия эмитенттердің ақпараттарын ашу стандарттарын дұрыс орындалуын бақылайды. Олар бағалы қағаздардың портфелдерін басқару үшін, байланыс қорымен инвестициялық компаниялардың құрылуына лицензия береді, инвесторлардың шағымдарын тексереді. Олар қайсы бір бағалы қағаздардың лимитігіне ауыстыруға, тыйым салыға құқығы бар.

     1988 жылы қор биржасы туралы заңына сәйкес Ұлыбритания бағалы қағаздарына сай Францияның негізгі өз басқарылатын ұйымдардың қызметтерін орындайтын және бағалы қағаздар фирмаларының қызметін жалпы бақылауын жүзеге асыратын қор биржасының кеңесі құрылған. Оның құрамына 12 адам кіреді: фирмадан – 10, листнгтік компаниядан – 1, қор биржасының кеңесінен – 1. Кеңес бағалы қағаздардың компанияларын лицензиялайды және «Генералдық регламент»  бағалы қағаздардың операцияларына қатысты жалпы ережелерді әзірлейді. Осы жұмыстар Франция Банкі және биржалық операциялар коммисияларының рұқсатымен және қаржы министрімен бекітілуі тиіс.

         Генералдық регламент бағалы  қағаздар бойынша жаңа компаниялар  құруға, листинг пен одан шығу  ережелерінің нормативтерін орнатады  және компаниялардың лауазымдық  тұлғалардың мамандырылған мінез-құлық  кодексі бар. Кеңес тәртіптік  ерекет ететін шараларын қолдануға құқығы бар.

   Биржалық  қоғамның француз ассоциациясын  экономиканың ерекше бір саласы  ретінде бағалы қағаздардың индустриясын  ұсынады,  олардың мүдделерін  Франция Үкіметінде және ЕС  қорғайды, қаржылық және заң сұрақтары  бойынша кеңестік қызметін, кейбір жағдайларда арбитраждық қызметтерді орындайды. ЕС мүшесі болып табылмайтын резидент емес биржада листингі бар акцияларды  (үшінші деңгейден басқа) сатып алу үшін және де олардың  үлесі 20 % асса, қаржы Министрлігінің рұқсатын қажет етеді.

      Қазіргі таңда нарықтың мамандырылған  қатысушылары болып барлығы 56 арнайы фирмалар мамандырылған,  қаржылық мекеменің статусы бар  Француздық биржа қоғамының мүшелері  мен Париждік қор биржалары  (биржалық қоғам) болып табылады, нарықта күнделікті операцияларды бақылайды.

      Қор биржасының Кеңесімен берілген  лицензияның негізінде брокерлік  немесе дилерлік қызметін әрбір  биржалық қоғам жүзеге асырады.

      Францияда 7 қор биржасы бар.  Олар қаржы құралдарының бірыңғай  түрлерін шығарып бір-бірімен  көп жылдар бойы бәсекелестікте болды. 1962 жылы әрбір акцияның түріне арнайы декреті болып бір биржа нарығы бекітілді. 1986 жылы автоматтандырылған САС жүйесінің енгізілуіне байланысты, оларға аймақтық биржаларды қосқанына байланысты,  1991 жылы аймақтық биржалар филиалдарға айналды. Олар шарт бойынша тәуелсіз, бірақта шын мәнінде тек қана бір Париж биржасы жұмыс істеді. САС жүйесі Торонттық және Жапондық қор биржалрында қолданылатын жүйелерге өте  ұқсас.

    Қытай. Қытайда 2 биржа құрылған: Шанхайдық және Шензендік. Шанхай биржасы екінші биржадан капитализация және айналым құралдары бойынша басым және екі есе асып түседі. 1992 жылы құрылған биржадан тыс нарыққа тыйым салынған бағалы қағаздарды басқаруын бағалы қағаздар нарығының Қытай комиссиясына міндеттелген. Комиссия бағалы қағаздар нарығының саясатын өңдеу бойынша мемлекеттік кеңеске бағынышты, құрылымы мен қызметі бойынша АҚШ-тың SEC жүйесіне ұқсас. Бағалы қағаздар нарығының саласындағы мемлекеттік саясат аймақтық квоталарға сәйкес эмиссияның кезекті өсіміне бағытталған. Комиссияның мамандары акцияның эмиссиясына кәсіпорынның белгілі жоспарлы дайындығын тексереді. «В» классының акцияларын шығару үшін жергілікті басқарма және сәйкес министрліктің рұқсаты қажет.

       Инвестициялық институттар екі жақты бағынышты болады және рұқсатын орталық банк пен комиссиядан алады. Бағалы қағаздармен байланысты делдалдық фирмалар: заң, аудиторлық, комиссия мен заң және қаржы министрліктерімен бірге бақыланады.

        Бразилия. 1976 жылғы қор нарығын реттеу жүйесі екі занның негізінде қаланған: корпорациялар туралы және бағалы қағаздар туралы заң. 1976 жылы құрылған заң негізінде (лицензиялау қызметтері, бірінші және екінші нарықты реттеу) Ұлттық монетарлық кеңесі, Орталық банкі, бағалы қағаздар Комиссиясы бағалы қағаздар нарығын реттейді. Комиссия қаржы министрлігімен тығыз байланысты, оның құрамында 100 мамандар мен 250 техникалық қызметкерлер бар. 1994 жылы автоматты түрде жинақтау және американдық EPGAR жүйесіне сәйкес эмитенттер туралы ақпараттарды тарату жүйесі жұмысқа енгізілген.

     Польша. 1991 жылдың 22 наурыз айындағы бағалы қағаздарды сату және сенім қорлары туралы заң – негізгі заң болып табылады. Бағалы қағаздар комиссияларына АҚШ – тың SEC жүйесіне сәйкес қызметтерін бекітті. 1994 жылдың ақпан айында заңға өзгерістер енгізілді: басқарма құрамына кіретін брокерлер Ассоциациясының комиссия өкілдері мен  Варвашавалық қор биржасының акционерлік қоғамы дауыс құқығынан айырылады, олар тек басқарма сұрақтарын талқылауға қатысуға құқығы бар. Толық құқығы тек қана қаржы министрлігі, Ұлттық банк, монополияға  қарсы агенттік өкілдерінде және қаржы министрі мен орталық банк Президенттің біріккен ұсынысымен, премьер-министр тағайындаған комиссия төрағасында бар. Комиссия жеке эмитенттердің бағалы қағаздарының шығарылуын тіркейді. Комиссия банктер мен бағалы қағаздар компанияларының қызметін және де қор нарығының мамандарын лицензиялайды, өйткені компанияда ең кем дегенде екі аттестатталған маман болуы тиіс.

    Польшаның заңы ұжымдық инвестициялау қызметтерінің институттары, эмиссия проспектісінің талаптарына, ішкі ақпаратты қолдану арқылы сауда-саттық, акция үлкен пакеттерін сатып алуға байланысты бағалы қағаздарды сатып алу бойынша ЕС директивтеріне сәйкес келеді.

      Варшава биржасы франуцуздық мамандардың қатысуы арқылы құрылды.

 

3.2.Бағалы  қағаздар нарығының проблемаларын  шешу мәселелері

       Нарықтық сипаттағы қазіргі заманғы  экономиканың толыққанды қызмет  етуі дамыған қор нарығынсыз (оның  барлық компенттерін –борыштық  құралдар нарығынсыз, мемлекеттік  те, корпоративтік те акциялар нарығы мен туынды бағалы қағаздар нарығын қамтитын) мүмкін емес. Бүгінгі күнге дейін Қазақстанда жоғарыда аталған үш сегменттің алғашқысын ғана қалыптастырудың сәті түсті, ал солардың ішіндегі ең маңыздысы-акциялар рыногының «көгілдір фишкалар» бағдарламасын жүзеге асыруға әлденеше рет әрекет жасалғанымен, әлі күнге дейін нашар дамып отыр. Акциялар нарығын дамыту жөніндегі негізгі міндет-бағалы қағаздардың ауқымды ұсынымын жасауға және оларға деген төлем қабілеті сұранысты қалыптастыруға бағытталған іс-әрекеттер болуы керек. Бұл орайда негізгі міндет отандық эмитенттердің акциялар ұсынымын қамтамасыз ету болып табылады. Эмиттенттер  бірқатар объективті және субъективті себептерге байланысты әлі күнге дейін ашық қор нарығына шығуға  мүделілік танытпай келеді. Мыналар нарықты акциялармен толықтыру жөніндегі негізгі бағыттар бола алады:

1. жекешелендірілген кәсіпорындардың мемлекеттік меншікте қалып отырған акциялар пакетін сату;
2. ұлттық және мемлекеттік компанияларды акциоландіру және олардың акцияларын биржалық айналысқа шығару. Мемлекеттік мүдделерді қамтамасыз ету үшін осы компаниялардың жарғылық қоры мөлшерін алдымен олардың активтерінің құнын және нарықтағы жағдайын тура  көрсететіндей көлемге дейін ұлғайту қажет, ал бұл қайта бағалауға танымал шетелдік аудиторлық компанияларды тарту керек;
3. еліміздегі орта және шағын компаниялардың қор нарығына шығуын ынталандыратын жағдайлар  жасау;