Унитарлы басқару нысаны бар мемлекеттердегі мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері

Ұлыбританияның парламенттің рәсімдері мен қаржылық бақылау жүйесі бюджет қаражатының заңдылығы мен ашықтығын және оларды бұл қаражатты алушылардың үнемді пайдалануын қамтамасыз етеді.
АҚШ конгресінде үкіметтік аппарат қызметін бақылау. «Әмиян билігі» дәстүрлі түрде ықпал етудің барынша пәрменді құралы болған және бола да береді. Көбіне бөліністерді қысқарту қатерінің өзі Президенті немесе атқару билігінің жекелеген буынын конгрестің талаптарына барынша мұқият құлақ асуға және оның қандай да бір әрекетіне оның ықтимал қимылын ескеруге мәжбүр етеді.

Конгрестің тұрақты және тергеу комитеттерінің үкіметтік органдар қызметіне тергеу жүргізу құқығы да осындай сыналған құрал болып табылады. Өкілдер палатасының заң комитетінің тергеуі нәтижесінде 1974 жылы Р.Никсон президент постынан кетуге мәжбүр болғанын айтсақ та жеткілікті. ФТБ, ОББ-ның «Иран-контрас» айла-шарғысы қызметін тергеу де айтарлықтай белгілі болған еді.

Таяу уақытқа дейін конгресс қолында заң шығару тармағы тиімді құрал болды. Осы арқылы конгресс сәйкес келетін қарарларды да, палаталардың бірінің жай қарарларын да қабылдай отырып, атқарушы билік актілерін жоя алатын немесе қолданысын тоқтата алатын еді. Алайда, 1983 жылы АҚШ-тың Жоғарғы соты конгрестің азды-көпті 200-дей заңнамалық актілерінің ережелерін жойып және одан бақылаудың пәрменді нысанынан айыра отырып, оларды қолдануды конституциялық емес деп таныды.
АҚШ конгресінде өзінің бақылау функцияларын іске асыруды қамтамасыз ететін көмекші органдардың тармақталған жүйесі бар.

Бас есеп беру басқармасы (БЕБ) 1921 жылы құрылды.  Оны Президент 15 жыл мерзімге тағайындайтын бас бақылаушы басқарады.  БЕБ штатында негізінен қаржы, экономика және заң саласының мамандары болып табылатын 5 мыңнан астам адам бар. Басқарманың міндетіне биліктің атқарушы органының қызметін және конгресс бекіткен бағдарламалардың жүзеге асырылуын бақылау кіреді. Бақылау функцияларынан өзге БЕБ президент ұсынатын және конгресс қабылдайтын бағдарламалардың тиімділігін бағалау жөніндегі зерттеу жұмыстарын да жүргізеді.
Технологиялық бағалау басқармасы (ТББ) 1972 жылы құрылды. Оны құрамына ТББ директоры, алты сенатор мен өкілдер палатасының алты мүшесі кіретін кеңес басқарады. Басқарма штатында 200-ге таяу адам бар, бірақ жыл сайын шарттар бойынша оның жұмысына 2 мыңнан астам сарапшылар тартылады. ТББ міндетіне мыналар: тиісті заң жобаларын және бюджеттен қаржыландырылатын бағдарламаларды әзірлеу кезінде комитеттерге көмек көрсету, ғылым мен техниканың әртүрлі бағыттары бойынша ұзақ мерзімдік ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу кіреді.
Конгрестің бюджеттік басқармасы (КББ) 1974 жылы құрылды. Басқарма штатында шамамен 250 адам. КББ міндетіне палаталардың бюджеттік комитеттерінің бюджеті бойынша жыл сайынғы баяндамаларды әзірлеу кіреді. Ол конгресс әзірлейтін қаржылық биллдер мен қарарларының экономикалық ықпалының 5 жылдық болжамдарын да әзірлейді. Әрбір қаржылық жыл басында бюджетке түсетін салық түсімдерінің 5 жылдық болжамын және министрліктің ағымдық шығыстарын ұсынады. Конгрестің бюджеттік және өзге де комитеттерінің талабы бойынша басқарма зерттеулерді және бюджеттік саясаттың басқа да мәселелерін жүзеге асырады [12].

2.4. Батыс елдеріндегі унитарлы басқару ерекшеліктері

Үкіметті бақылау – Британия парламентінің қауымдар палатасының аса маңызды функцияларының бірі болып табылады.

Парламенттің бақылау нысаны – депутаттардың министрлерге сұрақтары, ұсыныстар мен арнайы комитеттер. Бұл тетікте қаржылық бақылау айрықша орын алады. Парламенттің жанында әкімшілік істер жөніндегі парламенттік уәкілдік жұмыс істейді (омбудсмен).
Үкіметтің парламенттік жауапкершілігі – бақылаудың барлық жүйесінің өзегі. Ұлыбританияда парламентарлық басқару (жауапты) жүйесі бар. Бұл үкіметтің парламент мүшелерінің арасынан қалыптасатынын, парламент алдында оның жауапты болатынын (бұл жағдайда қауымдастықтар палатасы ғана парламент деп түсініледі) және сенімсіздік білдірілген жағдайда отставкаға кетуі тиіс екенін білдіреді. Үкімет парламент алдында ұжымдық жауапты болады. Министрдің біріне сенімсіздік білдіру, әдетте тұтастай үкіметке сенім білдіруден бас тартуды білдіреді. Бұл жауапкершілік жүктейтін акт палаталардың не үкіметтің жалпы саясатын не оның қандай да бір шарасын мақұлдамауына қатысты болады. Үкімет ұсынған қандай да бір шараларды дауысқа салу кезінде жеңілуі не керісінше үкімет қарсы болған шараның мақұлдануы жауапкершілікке әкелудің негізі болуы мүмкін.
Палатада одан кейін отставка жүргізілуі тиіс қауымдастықтар жеңілген  жағдайда үкіметтің парламентті тарату және жаңа сайлау тағайындау құқығы болады.

Министрліктер қызметінің негізгі бағыттарын бақылау тапсырылған арнайы комитеттерден тұрақты комитеттердің айырмасы олар тұрақты негізде жұмыс істейді. Оларды ұйымдастыру мен олардың қызметін қауымдастықтар палаталарының тұрақты ережелерімен реттеледі және қазіргі кезде олар арнайы комитеттер жүйесінің өзегін құрайды. Үш комитетке (сыртқы істер, ішкі істер, қаржы бойынша) кіші комитеттер тағайындау құқығы берілген.

Министрліктердің қызметтерін тексеру жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін арнайы комитеттерге тиісті министрліктер мен олардың ведомствоға қарасты органдарының «шығыстарын, басқару мен саясатын» бақылау құқығы берілген. Ведомствоға қарасты органдар деп министрліктер жанындағы жария корпорациялар, консультативтік және өзге де органдар (мұндай органдардың саны 228) түсініледі. Комитетке тергеудің нақты мәнін таңдау еркіндігі берілген. Ол бұған үкімет тарапынан қандай да бір мақұлдау күтуі тиіс емес. Комитеттердің куәлерді шақыру және тергеу жүргізу үшін қажетті құжаттарды ұсынуды талап ету құқығы бар. Олар сарапшылар тағайындауға, егер бұл қажеттіліктен туындаса ел ішіне және шетелдерге сапарларға шығуға құқылы [11].

Жоғарғы бақылау палатасы – 1919 жылғы 7 ақпанда, яғни Посполит Реч ІІ кезеңінде, Польша тәуелсіздік алғаннан кейін 3 айға толмай құрылған, көне мемлекеттік мекемелердің бірі болып табылады. Жоғарғы бақылау палатасын құруға бастама білдірген Мемлекет бастығы Юзеф Пилсудский еді. Бұл мекеме өз қызметін бастағаннан-ақ мемлекеттің кірістері мен шығыстарын, сондай-ақ мемлекеттік қаражатты пайдаланатын барлық мекемелер мен кәсіпорындардың кірістері мен шығыстарын қадағалауға уәкілетті басты мемлекеттік бақылау органы болды. Жоғарғы бақылау палатасының барлық мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерде, жергілікті өзін өзі басқару органдарында, сондай-ақ мемлекеттік тапсырыстарды орындайтын немесе үкімет дотацияларын және кепілдіктерін пайдаланатын экономикалық субъектілерде бақылау жүргізу құқығы бар.

Поляк заңнамасының қолданыстағы ережелері бойынша Жоғарғы бақылау палатасы Сеймге бағынады, ол Сенат келіскен кезде Жоғарғы бақылау палатасының төрағасын 6 жыл мерзімге тағайындайды. Жоғарғы бақылау палатасы төрағасының өкілеттік мерзімі парламенттің өкілеттік мерзімімен сәйкес емес екенін атап кету керек, бұл іс жүзінде осы мекеменің тек бір саяси топқа бағынуына мүмкіндік бермейді. Бұдан өзге Жоғарғы бақылау палатасының төрағасы депутаттар сияқты иммунитетпен қорғалған. Бұл Сеймнің келісімінсіз оны тұтқындауға немесе оған айып тағуға болмайтынын білдіреді. Қазіргі уақытта Жоғарғы бақылау палатасы төрағасының функциясын алдыңғы шақырылған Сейм тағайындаған Мирослав Секул орындайтын.

Жоғарғы бақылау палатасы бақылауды департаменттер мен өкілеттіктер арқылы жүзеге асырады. Департаментке бөлу бақылауға жататын салалардың ауқымын көрсету болып табылады. Осыған байланысты Жоғарғы бақылау палатасы мынадай департаменттерге бөлінеді:

•    Мемлекеттік әкімшілік департаменті;

•    Бюджет және қаржы департаменті;

•    Экономика, қазынашылық және жекешелендіру департаменті;

•    Коммуникация және көлік департаменті;

•    Ұлттық қорғаныс және ішкі қауіпсіздік департаменті;

•    Еңбек, әлеуметтік саясат және денсаулық сақтау департаменті;

•    Қоршаған орта, ауыл шаруашылығы және абаттандыру департаменті.

Өкілеттіктерге бөліну елдің аумақтық бөлінуімен байланысты. Сонымен Жоғарғы бақылау палатасының аумақтар саны бойынша 16 өкілеттігі бар.
Жоғарғы бақылау палатасы өз бастамасы бойынша, Сеймнің немесе оның органдарының (мысалы, Сейм маршалы) тапсырысы бойынша, Польша Республикасы Президентінің немесе премьер-министрдің ұсынымы бойынша бақылау іс-шараларын жүргізеді. Жоғарғы бақылау палатасы қызметінің айрықша мәні бюджетті іске асырудың адалдығы мен қаражат саясатының принциптерін тексеру, сондай-ақ Министрлер кеңесінің іс-қимылын мақұлдау мәселесі бойынша пікірлер әзірлеу болып табылады [13].

Қауымдастықтар палатасының регламенті үкіметті бақылаудың мынадай нысандарын көздейді:  министрлерге депутаттардың сауалы; трондық сөздер бойынша пікірталастар; депутаттардың ұсыныстары; тергеу комитеттерін тағайындау; заңнамамен өкілеттік берілген актілерді және мемлекеттік лауазымдарға тағайындаулардың дұрыстығын тексеру.
Министрлерге депутаттардың сауалдары – барынша жиі қолданылатын рәсім. Олар бір мезетте бақылау нысаны және үкіметтен ақпарат алу құралы болып табылады.

Регламентке сәйкес күн сайын депутаттар қойған сұрақтарға министрлердің жауаптарына 40 минутке дейін уақыт бөлінеді. Министрге жүгіну үшін парламентарий жауап беруге бөлінген уақытқа дейін 48 сағат бұрын өзінің сұрақ қою ниеті туралы хабарлауы тиіс. Бұл ретте ол өзінің сұрағын қауымдастықтар палатасының «күн тәртібіне» енгізеді. Егер сұрақ жұлдызшамен белгіленсе, министр ауызша жауап беруі тиіс, ал ол болмаса – палата клеркасына өз жауабының мәтінін ұсынуы тиіс. Егер министр қойылған сұраққа жауапты бөлінген уақыт ішінде беру мүмкін емес екендігін және жан-жақты жауапты қажет ететінін дәлелдесе, онда палаталардың келісімі бойынша ол жазбаша жауап беруі тиіс.

Ресми түрде әрбір депутаттың күн сайын министрлерге үш сұрақ қоюға құқығы бар. Егер жауаптарға бөлінген уақыт өтіп кетсе, онда тиісті министр оған келесі күні жауап беруі тиіс. Егер, депутат министрдің жауабына қанағаттанбаса, ол палатаға алдағы күндердің бірінде регламент бойынша үзіліс жарияланғанға дейін 30 минут бұрын сұрақтарға жауап беру үшін қосымша уақыт берілетін кезде министрге сұрақ қою ниеті туралы хабарлай алады.

Палата спикері депутаттың «рұқсат етілмеген» сұрағын (мысалы, құпия деректерді не белгілі ақпараттарды беруді талап етуі) алып тастай алады.
Кез келген министр өз тарапынан депутаттың сұрағына жауап беруден еш уәжсіз бас тарта алады. Мұндай жағдайлар тым сирек болады, өйткені министрдің мұндай әрекеті кабинет мүшесі ретіндегі оның беделіне нұқсан келтіруі мүмкін.

Дәстүрге сәйкес, депутаттардың сұрақтарына жауап беру кезінде   министрлердің барлығы немесе барлығына дерлігі немесе олардың парламенттік хатшылары қатысуы тиіс. Қандай да бір министрдің бірнеше мәрте жоқ болуы парламентарийлердің және қауымдастықтар палатасының жұмысын теледидар арқылы бақылайтын қоғамның наразылығын туғызуы мүмкін.

Депутаттардың сұрақтары мен министрлердің жауаптары (ауызша және жазбаша) қауымдастықтар палатасының жұмысы туралы күн сайынғы ресми есептерде жарияланады.

Трондық сөздер бойынша пікірталастар. Ағылшын королевасының атынан Канада генерал-губернаторы сөйлетін трондық сөздер үкімет дайындаған баяндаманы білдіреді. Онда үкіметтің алдағы жылға арналған бағдарламасы баяндалады. Қауымдастықтар палатасының регламентіне сәйкес трондық сөздер бойынша пікірталастар сегіз күннен аспауы тиіс.
Мәселенің мәні бойынша пікірталастар үкіметтің трондық сөз ережелерін мақұлдау туралы үкіметтің ұсынысын талқылау болып табылады. Оппозиция мүшелері  әдетте  сегіз күн кезең ішінде белгіленген күндері қаралатын трондық сөздерге түзетулер енгізеді. Көрсетілген пікірталастар оппозицияға үкімет бағдарламасын тұтастай сынға ұшырату мүмкіндігін береді. Түзетулерді қабылдау аса қиын, өйткені оларды мақұлдау үшін партия тәртібіне орай үкімет бағытын қолдайтын басқарушы партия депутаттарының қолдауын қажет етеді.

Сегізінші күн аяқталғанға дейін 30 минут бұрын спикер трондық сөздер бойынша пікірталастарды тоқтату туралы хабарлайды және үкімет ұсынысын, әдетте қауымдастықтар палатасы мүшелерінің басым дауысымен мақұлданатын дауысқа салады [8].

Депутаттардың ұсыныстары ол арқылы депутат оны қарауды және шешім шығаруды ұсына отырып, қандай да бір мәселені қауымдастықтар палатасының талқылауына шығаратын парламенттің рәсім нысанын білдіреді. Егер жекелеген депутаттың ұсынысы дауыс беру кезінде қабылданатын болса, ол барлық палатаның шешімі болады. Депутаттардың ұсыныстар енгізуі үкіметті бақылау нысаны ретінде қаралады, өйткені ол үкіметтік саясатты талқылау мүмкіндігін береді.

Ұсыныс енгізуге ниет білдірген қауымдастықтар палатасының мүшесі палатаға өз ниеті туралы алдын ала хабарлауы және оның ұсынысын қолдауын екінші депутатты табуы тиіс. Ұсыныс жазбаша түрде спикерге беріледі, ол оны депутаттарға оқып береді. Ұсынысты қарау туралы мәселені палатаның өзі, ал нақтысы үкіметтік басым дауыспен шешіледі. Тәжірибе бойынша ұсыныс үкіметті сынау мақсатында ғана енгізіледі және тіптен талқыланбайды, өйткені бұған көпшілігі қарсы болады. Депутат әдетте өзінің ұсынысын қайтарып алады.

Қауымдастықтар палатасының регламенті, бұдан өзге депутаттардың аса маңызды мәселелерді шұғыл талқылау мақсатында ұсыныстар енгізу құқығын көздейді. Мұндай ұсыныс сол күні талқылануға жатады. Алайда, бұл құқықты пайдалану рәсімдік талаптар мен шарттарды іске асыруды талап етеді. Бұл үшін палата спикері бұл мәселенің маңызды және  шұғыл қарауды қажет ететінін мойындауы тиіс. Спикер шешімі түпкілікті болып табылады және талқылауға салуға жатпайды. Бұдан өзге, депутат мұндай ұсынысты енгізуге палаталардың рұқсатын алуы тиіс. Егер, ұсынысты палатаның кемінде 20 мүшесі қолдаса, рұқсат алынған болып есептеледі. Көрсетілген шарттар сақталған жағдайда депутаттың ұсынысын талқылау басталады.
Үкіметке сенім білдіру туралы нақты мәселені қоятын депутат ұсынысының айрықша маңызы болады. Мұндай ұсынысты енгізе отырып, оппозиция депутаттары оларды талқылау барысында үкіметтің, әсіресе қаржы саласындағы бағытын қатаң сынға алады. Бұл ретте қауымдастықтар палаталарының регламенті «сенімсіздік білдіру» ұғымын белгілемейді және  онда палатаның үкіметке сенімсіздік білдіруінің құқықтық салдары туралы да ештеңе жазылмаған. 1968 жылы бюджеттің үкімет жобасын қауымдастықтар палатасы мақұлдаған жоқ, алайда Л. Пирсон басшылық еткен сол кездегі кабинет парламентарийлердің қарауына бюджеттің биллді қабылдамауды үкіметке сенімсіздік білдіру ретінде қарамау туралы ұсыныс енгізді, оны депутаттардың көпшілігі тарапынан қолдау тапты.

Тергеу комитеттері арнайы комитеттерінің бір түрі болып табылады және үкіметтің жекелеген департаменттерінің қызметін тексереді. Тергеу комитеттерінің баяндамалары қауымдастықтар палаталарының қарау мәні болуы мүмкін.