Унитарлы басқару нысаны бар мемлекеттердегі мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері

Заңнама бойынша өкілеттік берілген актілерді және мемлекеттік лауазымдарға тағайындаулардың дұрыстығын тексеру. Заңнама бойынша өкілеттік берілген актілерді тексеру жөніндегі бірлескен комитеттің тиісті министрлерге және басқа да үкіметтің ведомстволарға өкілеттіктерді асыра отырып немесе рәсімдерді  бұза отырып, басылған заңнамамен өкілеттік берілген актілерді жою туралы ұсыным беру құқығы бар
Таяу уақыттан беру Қауымдастықтар палаталарының тұрақты комитеттері федералдық мемлекеттік аппараттағы лауазымдарға (соттарды қоспағанда) жасалатын тағайындаулардың дұрыстығы мен негізділігін бағалау және үкімет үшін міндетті болып табылмайтын қорытындылар беру құқығы берілді.

Парламент бекіткен қаржы қаражатын үкіметтің жұмсауына бақылаудан тұратын қаржылық бақылаудың орны да ерекше болып табылады [11].

1990-жылдардын басында Москвадан тәуелсіздік алған экс-советтік республикалардың дерлік бәрі президенттік басқару системасын тандаған. Балтия бойындағы үш мемлекет: Латвия, Литва және Эстония басқарудың парламенттік формасын таңдаған [9].

20 жыл бұрын парламенттік басқаруға өткен Шығыс және Орталық Еуропа өлкелерінің мысалына қарасақ, оларда Ресей, Түркменстан, Өзбекстан, Әзербайжан, Тәжікстан, Қырғызстан, Қазақстандағыдай бір адамның шексіз билігін, билікті ұлына, туғандарына қолма-қол өткізіп беру жоқ. Экс-коммунистік өлкелердің, оның ішінде Чехияның парламенттік жолға түсуіне не әсер етті?

Чехия үшін биліктің парламенттік басқарудан басқа формасы мүмкін емес. Бұл Екропаға да тәндік. Еуропада жартылай президенттік басқару формасы Франция және Польшада ғана қабылданған. Бірақ бұл өлкелерде билік бұтақтары балансталған және биліктің бир қолға шоғырлануына жол бермейтін жүйе қалыптасқан. Чехияда парламенттік демократия президенттік билікпен қатар өмір сүруде. Президент салт бойынша церемонияларды өткізеді. Оның абыройын жоғалтпау үшін беделді, өте білімді, қоғамда сыйлы адам президент болып сайланады. Чехияның тарихында соңғы 20 жылда бір рет қана өкімет сайланған мерзімі бітпей, төрт жылға жетпей отставкаға кеткен. Парламенттік демократия жүйесінде өкімет отставкаға кеткен жағдайда да техникалық өкімет барлық саяси партиялардың қолына көшіп, өз функциясын жүзеге асырады [1].

Парламенттік демократияның мұндай саяси тұрақтылығына қарамай, жиырма жыл ішінде экс-советтік өлкелердің көпшілігі басқарудың президенттік формасын таңдаған болатын. Президенттік басқарудың постсоветтік кезеңде қабылданған формасы Америкадағы президенттік системаға қарағанда, генерал Шарль де Голль билікке келген кезде пайда болған француз демократиясына жақынырақ [17].

2.5 Унитарлы бақылаудың қазақстандық ерекшелігі

Бүгінгі күннің тұрғысынан безбендей келгенде, сол бір мемлекет тағдыры мен ұлт болашағы талқыға түскен сын сәтте жасалған батыл қадамдардың ақталғандығын және өз уақытында болғандығын атап өткен ләзім.

1993 жылы алғашқы Конституцияның қабылдануы бұған дейін қызмет еткен 1990 жылғы Конституциямен салыстырғанда, аса маңызды қадам болды. Тәжірибе көрсеткендей, бұрынғы Конституцияның бірқатар баптары мемлекеттік құрылыс эволюциясына, әлуметтік саланы,экономикалық реформалар мен саяси қатынастарды модернизациялауға құқықтық тұрғыдан кедергі жасап келген болатын.

Елбасы Конституцияның барлық ережелері қазақстандықтардың болмысына, қазақ халқының дәстүрлері мен болашағына сәйкес келіп, онда өзіндік қазақстандық қолтаңбасы болуы үшін жаңа мәтінді әзірлеу барысында Президент жұмыс тобы мүшелерінің алдына өзге Конституцияларды көшірмеуді, керісінше, басқа елдердің тәжірибесін талдау негізінде еліміздің қажеттіліктеріне барынша жауап беретін Негізгі заң жобасын дайындау міндетін қойды. Елбасы: «Біз ең бастысы, мынаны түсінуіміз қажет: сан қырлы әлуметтік-мәдени, ұлттық және басқа ерекшеліктері, әртүрлі құқықтық жүйелері бар түрлі даму сатысындағы мемлекеттерде Конституциялар басты міндеттер-тұрақтылықты нығайтуға, халықтың әл- ауқатын көтеруге ықпал жасап, демократияның дамуының басты міндеттерін шешті», – деп атап өтті [16].

1995 жылы қабылданған Конституциямыз бойынша күшті Президенттік басқару фомасын алға қойдық. Тоталитаризмнен демократияға аяқ басқан өтпелі кезеңде орталықтанған билік қажет болды және ол өз кезегінде аса жауапты міндетті табысты орындады деп есептеймін. Конституцияға сәйкес, күшті Президенттік биліктің арқасында ұлтаралық қатынаста бірлік пен татулықтың берік негізі қаланды, елде тәртіп орнады. Соның негізінде экономиканың дамуына алғышарттар жасалды, сыртқы және ішкі саясатта өзгелер қызығарлықтай табыстарға қол жеткіздік. Демократиялық процестер бұнымен тоқтамаса керек, одан әрі жалғасуы тиіс. Бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру үшін алдымен саяси жүйені де бәсекеге қабілетті боларлықтай жаңғырту міндеті қойылып отыр. Барлық сала үшін басты критерий болған бәсекеге қабілеттілік осы саяси жүйеге де тікелей қатысты. Әкімшілік реформалар арқылы кәсіби Үкімет және Парламент қалыптастырмай саяси жүйені жаңғырту мүмкін емес еді. Қазақстан қоғамы жаңа шындықтармен бетпе-бет келді, саяси жүйені ырықтандырудың қолайлы және қажетті жағдайлары пісіп-жетілді. Атқарушы биліктің ықпалынан тыс тәуелсіз сот жүйесін қайта құру міндеті тұрды. Конституцияның негізінде биліктің тармағы арасында теңгермелік және тежемелік механизмдер бекітілгенімен, бұл тетік шын мәнінде қоғамдық өмірде жұмыс істеуге дәрменсіз болып шықты. Сондықтан да президенттің соңғы үш жылдан бері халыққа арнаған Жолдауында жиі қолданылған «жеделдету» термині кезекті саяси мәнге ие болып отыр. Қолға алынған сая-си және әкімшілік реформалар осы кезге дейінгі қол жеткізген ұлтаралық татулық үрдісін бұзып алмауы керек. Конституциялық өзгерістер Парламентке зор жауапкершілік жүктейді. Атап айтқанда, орталық сайлау комиссиясын, Конституциялық кеңес, Есеп комитетінің құрамын анықтауды Президентке беру тиімді болды. Парламент құзырын арттыру күшті президенттік билікке әсер етпейді керісінше демократиялық процестер барысында нығая түседі.Бізге парламенттік республиканың қажеті жоқ. Демократия одан әрі тереңдеуі үшін бізге президенттік-парламенттік, яғни аралас түрдегі басқару жүйесі тиімді болғанын өмір көрсетіп берді [14].

Президенттік институттың қалыптасуы мен нығаюына және оның қазақстандық моделіне Қазақстан Республикасы Конституциясына 1998 жылы 7 қазанда және 2007 жылы 21 мамырда енгізілген өзгерістер мен толықтырулар оң ықпал етті.

Конституциялық реформа нәтижесінде 2007 жылы Қазақстан Парламенті өз өкілеттігін, оның ішінде республикалық бюджеттің орындалуын бақылау саласындағы және әсіресе Үкімет қызметіне бақылауды жүзеге асыру саласындағы өкілеттігін айтарлықтай күшейтті.

Елдің негізгі заңына енгізілген түзетулер Парламенттің және Мәжілістің Үкіметке сенімсіздік білдіру тәртібін оңайлатты:

1) Парламент Палаталардың бірлескен отырысында, Үкіметтің республикалық бюджеттің орындалуы туралы есебін бекітпей, осы арқылы Үкіметке сенімсіздік білдіреді (53-бап);

2) Мәжіліс өз депутаттарының жалпы санының басым дауысымен Мәжіліс депутаттарының жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамаса бойынша Үкіметке сенімсіздік білдіруге құқылы (56-бап;)

Бұдан өзге, ҚР Конституциясының 57-бабына сәйкес «Парламенттiң  әр Палатасы дербес, басқа Палатаның қатысуынсыз: палата депутаттары жалпы санының кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша Республика Үкіметі мүшелерінің өз қызметі мәселелері жөніндегі есептерін тыңдауға хақылы. Есепті тыңдау қорытындылары бойынша Үкімет мүшесі Республика заңдарын орындамаған жағдайда Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен оны қызметтен босату туралы Республика Президентіне өтініш жасауға хақылы. Егер Республика Президенті мұндай өтінішті қабылдамай тастаса, онда депутаттар Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен алғашқы өтініш берілген күннен бастап алты ай өткеннен кейін Республика Президентінің алдына Үкімет мүшесін қызметінен босату туралы мәселені қайталап қоюға хақылы. Мұндай жағдайда Республика Президенті Үкімет мүшесін қызметінен босатады;»

Қазақстан Республикасының Парламентіне жоғарыда көрсетілген өкілеттіктерді беру Үкіметтің бюджеттің орындалуы саласында да, мемлекеттік саясатты іске асыру саласындағы да қызметіне парламенттік бақылауды жүзеге асыруына ресми негіз жасауға мүмкіндік берді. Мемлекеттік органдардың басшыларына депутаттық сауалдармен жүгінудің конституциялық құқығына орай Қазақстандағы парламентарийде парламенттік бақылау құралдарының барлық қажетті жиынтығы бар [11].

Сонымен қатар, біздің көзқарасымыз бойынша осы талдамалық жазбаның алдыңғы бөлімдерінде толық айтылған интерпелляция мен парламенттік тергеу институттарын парламент қызметінің тәжірибесіне енгізу қазақстандық парламентаризмді одан әрі дамыту үшін айтарлықтай серпін берер еді.

Шамамен 15.6 миллион халқы бар Қазақстан Республикасында Президент Назарбаевтың «Нұр Отан» партиясы үстемдік ететін парламенттік жүйе орнатылған. Ресми сайлау нəтижесіне сай, Нұр Отан партиясы 2007 жылғы парламенттің төменгі палатасын сайлауда 88 пайыз дауыс жинап, ондағы əрбір орынды жеңіп алды [7].

Қорытынды

Әлемде 130-дан астам ел бар. Алайда, олардың саяси басқару жүйесі әр түрлі. Негізгісі конституцияға жүгінеді. Конституциясы жоқ елдер де бар.

1990-жылдардын басында Москвадан тәуелсіздік алған экс-советтік республикалардың дерлік бәрі президенттік басқару системасын тандаған. Балтия бойындағы үш мемлекет: Латвия, Литва және Эстония басқарудың парламенттік формасын таңдаған.

Парламенттік тәртіпте елдің жоғарғы басшысы парламентке бағынады. Мұнда заң шығарушы билік те, атқарушы билік те парламентке тәуелді. Ол салықты белгілейді, бюджетті бекітеді, соттарды құрады, соғыс аша алады, әскерді қамтамасыз етеді, т.с.с.

Парламент екі палатадан тұрады. Жоғарғы палата сенат арқылы, ал төменгі палата жалпыға бірдей тікелей сайлау арқылы қалыптасады. Парламент бірпартиялық және екіпартиялық болуы мүмкін.
Бірпартиялық парламент кішкентай елдерде кездеседі. Мысалы: Финляндияда бірпартиялық парламент қызмет етеді. Дамыған елдерде екіпартиялық парламент жүйесі қалыптасқан.

Парламенттік республикада заң шығарушы органның құзіреті кең болады. Мысалы, Италия, Түркия, Германия, Грекия, Голландия, Бельгия, Ұлыбритания, Израиль т.б. мемлекеттерде осы басқару түрі енгізілген. Бұл елдерде атқарушы билік – үкімет президенттің емес, парламенттің алдында ғана есеп береді. Парламент кез келген сәтте президентке импичмент жариялап, үкіметті таратуға құқылы. Және елдің жоғарғы лауазымды тұлғасы президент емес, премьер-министр болады. Сайлау пропорционалдық жүйемен өткізіледі.

Сонымен қатар аралас республикалар да болады. Басқарудың мұндай нысанында парламенттік те және президенттік республиканың да белгілері бар. Қазақстан – аралас басқаруды таңдаған ел. Президенттің соңғы үш жылдан бері халыққа арнаған Жолдауында жиі қолданылған «жеделдету» термині кезекті саяси мәнге ие болып отыр. Қолға алынған саяси және әкімшілік реформалар осы кезге дейінгі қол жеткізген ұлтаралық татулық үрдісін бұзып алмауы керек. Конституциялық өзгерістер Парламентке зор жауапкершілік жүктейді. Атап айтқанда, орталық сайлау комиссиясын, Конституциялық кеңес, Есеп комитетінің құрамын анықтауды Президентке беру тиімді болды. Парламент құзырын арттыру күшті президенттік билікке әсер етпейді керісінше демократиялық процестер барысында нығая түседі. Бізге парламенттік республиканың қажеті жоқ. Демократия одан әрі тереңдеуі үшін бізге президенттік-парламенттік, яғни аралас түрдегі басқару жүйесі тиімді болғанын өмір көрсетіп берді.

Президенттік институттың қалыптасуы мен нығаюына және оның қазақстандық моделіне Қазақстан Республикасы Конституциясына 1998 жылы 7 қазанда және 2007 жылы 21 мамырда енгізілген өзгерістер мен толықтырулар оң ықпал етті.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.            Азамұлы А. «Чехия, Литва, ендігі кезек Қырғызстанда» баяндамасы – 2010. – 1 қазан

2.            Жатқанбаев, Е.Б.   Мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың теориясы және практикасы. – А, 2001

3.            Жұмахметұлы Е. Негізгі заңды басшылыққа алатын кейбір елдердің конституциясы туралы // Заң газеті

4.            Испания: Конституция и законодательные акты. М. Прогресс, 1998 г.

5.            Италия: Конституция и законодательные акты. М. Прогресс, 1998 г.

6.            Конституция зарубежных стран. М. Юрид.лит.1992 г.

7.            Қазақстан Ұлыбританиямен жоғары деңгейде экономикалық та, саяси да ынтымақтастықты дамытуға мүдделі - Н. Назарбаев // ҚазАқпарат, - 2011. – 17 қаңтар

8.            Лазарев В.В. Конституционный суд в Австрии // Государство и право.-1993. -№ 9

9.            Михалева Н.М. Новые Конституции стран СНГ и Балтии. 1994

10.       Омарбек Б. Қазақстан – аралас басқаруды таңдаған ел // Алаш айнасы, - 2010

11.       Парламенттің бақылау функциялары: шетел тәжірибесі және жаңа конституциялық аядағы қазақстандық ерекшелік // «НұрОтан» ХДП Парламентаризм институты

12.       Реформирование системы государственного управления: зарубежный опыт. – А, 2005

13.       3.              Руйе К. Швейцарский федеральный суд и надзор за конституционностью законов //Государство и право. 1995 г. -№ 12.

14.       Садықова Р. Ұлыбританияның мемлекеттік басқару саласындағы жетістіктері Қазақстанның мемлекеттік қызметін қайта құруға көмектесе алады // ҚазАқпарат, - 2009. – 20 сәуір

15.       Сәрсенбаева Ж. Қазақстан Республикасының билік жүйесін демократияландыру саясаты // Қолжазба – Алматы, 2007

16.       Үсен А. Конституция – тәртіп пен тұрақтылық кепілі // Үш қиян, - 2010. – 26 тамыз

17.       Французская Республика: Конституция и законодательные акты. М. Прогресс, 1998 г.

18.       ФРГ: Конституция и законодательные акты. М. Прогресс, 1991

2