Отбасымен әлеуметтік жұмыс

    Комитеттің  негізгі міндетті республикадағы демографиялық ситуацияны жақсарту, отбасыға әлеуметтік-экономикалық, медико-әлеуметтік және құқықтық көмек беретін мемлекеттік жүйелер құру.

    Комитетте отбасымен жұмыс келесі негізгі  бағыттар бойынша жүргізілді:

1. демографиялық саясатқа күшейтулер енгізу және отбасыны қоғамның басты әлеуметтік институты ретінде дамыту;
2. "Отбасы қызметтері" көп салалық қызмет көрсету түрін дамыту;
3. осы қызмет көрсету түрін мамандармен қамтамасыз ету;
4. отбасының шынайы экономикалық тәуелсіздігіне қол жеткізуге жағдайлар жасау;
5. республикалық «Әйелдер денсаулығы», «Отбасын жоспарлау» бағдарламасын жүзеге асыру барысында мемлекеттік отбасын жоспарлау жүйесін құру;
6. «Балалық» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру бойынша ұйымдастырушылық жұмыс.

    Комитет мемлекет билігіне өзінің отбасыға әлеуметтік көмек көрсететін комитеттер (бөлімшелер) қалыптастыру туралы ұсынысын енгізді. Оларға практикалық көмек ұйымдастыру мақсатында комитет отбасыға әлеуметтік көмек көрсететін комитеттер (бөлімшелер) туралы жоба жасап шығарды, екі аймақтық саяси семинар жиналыс өткізді, екі уақытша ғылыми зерттеу ұжымын құрды, сонымен қатар отбасыға әлеуметтік көмек көрсетудің ғылыми зерттеу орталығын құрды.

    1991 жылдың қаңтарында отбасы істері  жөніндегі және демографиялық  саясат комитеті отбасыға және  балаларға әлеуметтік көмек комитеті болып қайта құрылды. Призиденттің басқарушылық құрылымдарында отбасымен әлеуметтік жұмысты басқару органдарымен қалыптастыру шаралары 1992 жылы жүзеге асты. Жұмыстары ана мен бала, отбасының экономикалық және психологиялық қорғауымен жоғарылату, отбасы институтын нығайтуға бағытталған мемлекеттік органдардың, қоғамдық, қайырымдылық ұйымдарының өзара әрекеттері мен күштерін біріктіру мақсатында отбасы, ана мен бала сұрақтары бойынша Президент жанынан координациялы комитет құрылды.

    Координациялы комитет жұмысының негізгі бағыттары:

1. бірыңғай жалпы мемлекеттік отбасы саясатын жасау және жүзеге асыру бойынша министрліктер, өкілеттіктер, қоғамдық және басқа биліктік емес ұйымдардың іс-әрекеттерін координациялау.
2. Отбасыны, әйелдер мен балаларды қорғау мен күзетудің әлеуметтік және құқықтық кепілдіктер жүйесін құру бойынша келісілген ұсыныстарды жасау.
3. Әйелдер мен балаларды әлеуметтік қолдау, олардың қызығушылықтарын қорғау, үкіметтің шешімдері мен мемлекеттік бағдарламалар облысында заңдық нормативті актілер жобаларын жасауды ұйымдастыру.

    Осы кезде облыстардың халық депутаттары  кеңесінің және атқарушы органдар деңгейінде сәйкес басқарушылық құрылымдарды қалыптастыру процесі басталған. Бірақ, отбасымен  әлеуметтік жұмысты басқарудың орталық құрылымы оптималды болмады, себебі субьективті жағдайлардың қысымымен қалыптасты да, отбасыны әлеуметтік қолдау міндеттерін нәтижелі шешуге әсер етпеді. Сондықтан басқару органдарының қайта ұйымдастырылуы жалғасты.

    Отбасыға  және балаларға әлеуметтік көмек Комитетінің базасында 1992 жылы әлеуметтік сала министрлігінде отбасы, әйелдер және балалар мәселелері бойынша Департамент құрылды. Үкіметтің 1992 жылғы 28 қарашадағы қаулысына сәйкес Департаменттің  негізгі әрекеттерінің бағыты:

1. отбасының, әйелдердің және балалардың өмір сүруінің минималды кепілдіктерімен, тікелей әлеуметтік көмекпен, қолдаумен қамтамасыз ететін отбасыны, әйелдер мен балаларды әлеуметтік қолдаудың кешенді жүйесін жасау;
2. отбасының, әйелдер мен балалардың жағдайларын жақсарту бағдарламаларын қалыптастыру және жүзеге асыру бойынша жұмыстарды координациялау;
3. отбасыға көмек беруге мемлекеттік әлеуметтік қызмет құру және осы жұмыс үшін кадрлар дайындау;
4. отбасы құқықтарын сақтау және әйелдер мен балалардың әлеуметтік-құқықтық қорғалуын қамтамасыз ету туралы күшіне енген заңды жетілдіру бойынша ұсыныстар дайындау;
5. отбасы, әйелдер мәселелерімен айналысатын мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар жұмыстарының өзара әрекеттестігін қамтамасыз ету.

    Басқарудың  облыстық органдарының практикалық  тәжірбиесін және нәтижелерін талдай отырып, 2 функциялар тобын бөліп көрсетуге болады:

    – стратегиялық;

• тактикалық.

    Бірінші топқа мақсатты таңдау мен қою, ақпаратты  талдау, отбасымен әлеуметтік жұмысты  басқарудың барлық сатысын мамандармен  қамтамасыз ету және жоспарлау.

    Ал  тактикалық функцияларға қабылданған  шешімдерді, координацияны, есеппен  бақылауды жатқызамыз.

    Іс  жүзінде барлық қоғамның ұйымдастырушылық құрылымдары, мен мемлекеттік билік  институттары отбасымен әлеуметтік жұмыс мәселелерімен тең мағынасында  айналысады. Министрліктер бөлімшелері және әлеуметтік бағыттылық өкілеттіліктері білім беру, тәрбие, денсаулық сақтау, мәдениет, дене тәрбиесі, тұрмыстық қызмет көрсету және отбасы функцияларының орындалуын қамтамасыз ету сұрақтарымен айналысады.

    2.2 Отбасылық кеңес берудің жалпы принциптері мен дамуы

    «Отбасы – қоғамның бір бөлігі (кіші әлеуметтік топ), ерлі-зайыпты одақ пен туыстық  байланыстарға негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы, яғни күйеуі мен әйелі, ата-ана мен  баласы, аға-қарындас пен басқа да бірге тұратын және ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы қарым-қатынастарға негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы» - деп Э.Г.Эдимиллер отбасына анықтама береді. Отбасы – бұл отбасы мүшелері оның элементі болып табылатын жүйе, олар бір-бірімен белгілі қарым-қатынас түрімен, ерлі -зайыптық, ата-аналық, балалық, туыстық және т.с.с. қатынастарымен байланысқан.

    Отбасына  деген қызығушылықтың пайда болу датасын белгілі емес, бірақ ХХ ғасырда екені анық. Психиатрлар  клиникалық және әлеуметтік психологтар отбасын жуйелі зерттей бастады. Бұл зерттеулер отбасы құрлымын, тәрбие процесін, оның мүшелері арасындағы өзара байланыс, лидерлік, отбасылық конфликт пен оларды шешудің жолдарын қарастырады. Отбасылық кеңес беру отбасы психотерапиясының бір түрі ретінде өзінің айрықша белгісіне, іске араласудың көлемі мен шегіне иеленеді. Ол отбасы психотерапиясымен параллель бұл екі түрі бір-бірін өзара толықтырып отырады.

    Отбасылық кеңес берудің негізгі міндеті  кеңес берушімен біріге отырып, отбасы мүшесінің мүдде-мұқтажы немесе проблемасын отбасындағы рөлдік іс-әрекетті өзгерту мен тұлғалық өсу мүмкіндігімен қамтамасыз ету үшін анықтау.

    Психологиялық кеңес берудің психотерапиядан  айырмашылығы ол отбасындағы рөлдік әрекеттер аспектілері мен ситуацияны талдау, кеңес беру субьектісінің тұлғалық ресурсын іздеу мен ситуацияны шешудің әдіс-тәсілдерін талқылауға баса назар аударуы.

    Отбасылық кеңес берудің әдіс-тәсілдерінің әртүрлілігі түрлі теориялық  концепциялармен шарттастырылған, олардың ішінде қазіргі кезде негізгісі когнитивті–жүріс-тұрыстық психотерапия, ра Альберт Эллистің рационалды-эмотивті терапиясы (RET), жүйелік бағыт пен эмпирикалық болып табылады.

    Жоғарыда  айтылған мектептің өкілдерінің  отбасылық кеңес беруді өткіздің практикалық тәсілдерін тұжырымдап, Э.Г.Эйдемиллер, Н.В.Александрова, Н.Л.Васильева, А.И.Вовк сияқты психотерапевтер өздерінің көп жылдық отбасылық кеңес берудегі тәжірбиесін қолдана отырып, отбасылық кеңсе берудің принциптері мен ережелерін қалыптастырды:

1. Кеңес берушінің пациентпен байланыс орнатуы. Конструктивті дистанцияны сақтаукөмегімен жүзеге асырылады. Тығыз қарым-қатынас жасауға көмектесетін «мимезис», тәсілдерін қолданады, отбасылық проблемасын жеткізушінің басымдылық жүйесін көрсететін сөйлеудің баяндауышын қолдану.
2. Пациент прблемасы туралы ақпаратты терапиялық метафора мен метамоделдеу тәсілдерін қолдана отырып жинау.
3. Психотерапевтік контрактты талқылау. Кеңес берудің бұл бөлігі көп мамандардың пайымдауынша ең маңыздылардың бірі. Жауапкершілікті бөлу талқыланады: кеңес беруші берілген кеңестің қауіпсіздігіне жауап береді, клиенттің проблмасын шешуге қажет технология үшін жауап берсе, клиент өзінің белсенділігі мен шынайлылығына, өзінің рөлдік мінез-құлқын өзгертуді жүзеге асыру тілегіне жауап береді. Сосын кеңес беруге қатысушылар жұмыстың ұзақтығы мен бір сеанстың уақытын талқылайды (орташа алғанда кеңес берудің жалпы уақыты – 3-6 сағат). Сонымен қатар кездесулердің мерзімділігін анықтау керек. Отбасылық кеңес берудің практикасында басында – аптасына 1 рет, сосын 2-3 аптада 1 рет.
4. Клиенттің проблемасын нақтылау. Мұнда «Сіз бұрын қиындықтармен қалай күрестіңіз, кім көмектесті?», «Қандай ситуацияларда сіз күштісіз, өз күшіңізді қалай пайдаланасыз?» сияқты типтегі сұрақтар көмектеседі.
5. Шынында кеңес беру өткізу. Клиенттің кеңес беру процедурасының қауіпсіздігі мен жемістігіне сенімін нығайту үшін мынадай мазмұндағы пайымдауды пайдаланады. «Өзгеріс енгізу сияқты сіздің тілегеңіз, сіздің өткен тәжірбиеңіз, белсенділігіңіз бен шынайлығыңыз кеңес берушінің сізбен істес болғысы келу мүддесімен бірігіп, оның кәсіби сапасы мен тәжірбиесі жұмыстың сенімді кепілдігі бола алады».

    а) Кеңес беруге қатысушылармен қалыптасқан  жүріс-тұрыс стереотипінің оң және теріс жақтарын талқылау. Мұндай сұрақтар қойылады: «Талқыланған ситуациядағы жақсы жақтар қандай?», «Осы жағдайдағы ең жаман жақтар қандай?».

    ә) Жүріс-тұрыстың жаңа шаблондарын бірігіп  іздеу – «шешімдер желпеуіші».

6. «Экологиялық тексеру»: кеңес беруші отбасы мүшелеріне өздерін осыған ұқсас ситуцияда 5-10 жылдан кейін елестетіп, күйін зерттеу.
7. Кеңес беруді аяқтауға жақындағанда, кеңес беруші «нәтижені сақтандыру» үшін ұмтылыс жасайды. Бұл негізінен клиенттің  жаңа жүріс-тұрыс шаблонын игерудің өзіне сенімділікті меңгеруді көрсетеді. Кеңес берушіден клиент қандай-да бір үй жұмысын, қайтадан кеңес алуға шақыру, алынған нәтижелелерді талқылау үшін біраз уақыттан кейін кеңес алу керектігі сияқты ұсыныстар түседі.
8. Оқиғалар қатары бойынша «ажырау» процедурасы болады. Бұл кейде өздігінен, кейде клиенттің алға қойған мақсат пен алынған нәтижені салыстыруда тоқтайды.

    1958 жылы Н.Аккерман «Отбасының психикалық  денсаулығы клиникасының» бірінші  болып негізін қалады. Осы уақыттан  бастап, отбасы терапиясында деген  кәсіби қызығушылық өсу үстінде.  Отбасылық терапияны клиникада,  отбасылық психологиялық кеңес беруде қолдану аясының кеңеюі, оны белгілі ауру түрінен зардап шешуімен қатар, дағдарыс жағдайындағы адамдарымен, отбасыны сауықтыру мақсатында проблемалы жасөспірімдермен жұмыс жасауда қолданылады.

    Отбасылық терапияда түрлі бағыттар айқындалады, мысалы келесі:

• бихевиоралды отбасылық терапия;
• жүйелі отбасылық терапия;
• стратегиялық отбасылық терапия;
• жалпы жүйелер теориясы;
• психоаналитикаға бағдарланған отбасылық терапия.

    Отбасылық терапевтердің ішіндегі ең атақтылары Т.Лидз, М.Боуэн, Ф.Форм-Ричман, Л.Уайнн, Н.Аккерман, К.Витакер, Д.Джексон, Э.Шострум, Дж.Хейли, В.Сатир, Д.Фрамо, С.Минухин, Г.Зак. Терминологиядағы әр алуандылыққа қарамастан, терапевтердің әртүрлі теориялары мен көзқарасына қарамастан, олардың бәрі отбасын тұтас, бүтін ағза ретінде қарайды.

    Қазіргі шетелдік отбасы психотрапевтерінің ішіндегі көп айтылатындары К.Витакер, В.Сатир, С.Минухин. Карл Витакер отбасылық психотерапия саласында өз жұмысын психоаналитикалық дәстүрде бастады. Ол көбіне санадан тыс процестерге назар аударды. Вирджения Сатир – гуманистік бағдардағы танымал отбасылық терапевт. Отбасылармен жұмыс жасай отырып, ол өз қызметін отбасының ішкі қарым-қатынас стилін, отбасының барлық мүшелерінің өзін-өзі құрметтеуін көтеруді түсіндіруге бағыттаған. Сатир өзін-өзі бағалау – адам дамуының негізгі қозғаушы механизмі дейді. Сатир терапиясы көбіне оқумен айналысады, ол көптеген жаттығулар мен техника, отбасылық терапия үшін ойындар ұсынады. Оның терапиясы – тәжірибе терапиясы, мұнда ол клиенттерді жүріс-тұрыстың жаңа рөлдері мен стиліне үйретеді. Қазіргі уақытта отбасылық кеңес беру психотерапиялық көмек түрі ретінде кең сұранысқа ие. Денсаулық сақтау министрлігімен қатар, отбасылық кеңес берушілер білім беру жүйесінде – психологиялық орталықтарда, мектептерде, сонымен қатар әлеуметтік қорғау министрлігі шеңберіндегі мекемелер мен балаларды қорғау комитеттерінде пайда болды.

2.3 Отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмысты дамыту ерекшеліктері

    Отбасы  барынша әмбебап, бәрін қамтитын әлеуметтік институт бола отырып, іс жүзінде барлық әлеуметтік мәселелерді бейнелейді. Олар: